Za UNESCO wotwisuje skala wohroženja rěčow wot stability jich daledaća w swójbje a w zhromadnosći.
»Zawěsćena« rěč definuje so tuž jako wužiwana we wšitkich generacijach, jako charakterizowana z njemylenej mjezygeneraciskej transmisiju.
»Wohrožena« rěč wužiwa so dale wot młodych ludźi, ale wona wobmjezuje so na někotre domeny.
»Rozsudnje wohrožena« rěč je tajka, kotruž dźěći jako prěnju rěč doma wjace njepřipóznawaja.
»Chutnje wohrožena« rěč nałožuje so jeničce wot generacije dźědow a wowkow, mjeztym zo generacija staršich rěč hišće pasiwnje znaje, ale ju dźěćom wjace dale njedawa.
»Kritisce wohroženu« rěč wužiwaja jeničce najstarši ludźo, a to tež jenož w někotrych situacijach. Hdyž takle na eksistowace rěče hladamy, potom móžemy konkluziju sćahnyć, zo je jenički puć k jich rewitalizaciji wobnowjenje mjezygeneraciskeje transmisije – nawróćenje jich daledaća w swójbach a to w funkciji prěnjeje rěče.
Tak hladaše hišće w 90tych lětach 20. lětstotka na »zawróćenje rěčneje změny« Joshua A. Fishman, wótc a załožer slědźenjow wo rewitalizaciji wohroženych rěčow. Fishman spózna zwisk mjez rěču a identitu jako njerozdźělny poćah, kiž so na koncept etniskosće zepěra, w kotrymž pochad a krejne zwjazki přisłušnosć k skupinje předpokładuja. Z tuteje perspektiwy dyrbi »maćerna rěč« zdźědźena być – potajkim dźěćom doma přez staršich posrědkowana.
Trochuje so, zo wobsteji na swěće něhdźe 7 000 rěčow, z kotrychž wulku wjetšinu jenož małe, druhdy samo jara małe skupiny ludźi, wužiwaja. Zdobom so trochuje, zo połojcu tutych rěčow do kónca 21. lětstotka najskerje nichtó wjace nałožować njemóže. Proces spušćenja jedneje rěče, tež rěčna změna mjenowany, móže wšelake puće a přičiny měć. Powšitkownje jedna so wo postupnu změnu a wo zanjechanje mjeńšinoweje rěče na dobro druheje rěče, kotraž mjez datymi generacijemi dominuje.
Znajemy mnoho přičin toho zjawa a wone su na wjacorych runinach ze sobu zwjazane. Eksistuja sprěnja tak mjenowane makro-přičiny: politika statow, w kotrychž su wužiwarjo mjeńšinoweje rěče žiwi, globalizacija a dominanca statnych rěčow abo tež jendźelšćiny jako lingua franca, naposledk mobilita ludźi.
Z mikro-přičinow hraja najwažnišu rólu: nastajenje wjetšiny k mjeńšinowej rěči, ale tež rěčne ideologije, kiž su hłuboko zakorjenjene w podwědomju worštow, kotrež tute rěče wužiwaja.
Tajke ideologije wowliwnjuja konkretnu rěčnu praksu, kotraž často wot wjetšinoweje towaršnosće akceptowane tendency wotbłyšćuje. Nanuzowany rozsud za dominowacu rěč w komunikaciji njetrjeba charakter wotewrjeneho skutkowanja měć. Tutón rozsud móže wot atmosfery wokoło rěče a wot mjenje abo bóle wědomeho přeswědčenja rěčnikow wotwisować, zo je lěpje, přihódnišo a wěsćišo, wjetšinowu rěč nałožować. Konsekwenca toho je poněčimne redukowanje domenow a městnow, hdźež so mjeńšinowa rěč wužiwa. Přichodne generacije změja tuž přeco bóle wobmjezowany kontakt z mjeńšinowej rěču.
Tam hdźež su wužiwarjo mjeńšinoweje rěče dospołnje dwurěčni, mjeztym zo wužiwarjo wjetšinoweje rěče mjeńšinowu rěč scyła njeznaja, je rozsud mjez mjeńšinowej a wjetšinowej rěču wotwisny wot mnohich towaršnostnych a kulturnych normow. Jedna z nich je tak mjenowana »zasada zdwórliwosće« [rule of politeness], po kotrejž čuja so wužiwarjo mjeńšinoweje rěče winowaći, mjeńšinowu rěč nic w přitomnosći ludźi wužiwać, kotřiž słušeja k dominowacej skupinje.1 Tuta zasada je tak sylnje w awtomatiskim rěčnym zadźerženju zakótwjena, zo je jara ćežko, so jej spřećiwjeć. Zo njebychu ludźo sami před ćežkimi rěčnymi rozsudami a towaršnostnymi normami stali: mjez tym kak »měli so« we wotpowědnej situaciji zadźeržeć a mjez přećom mjeńšinowu rěč zachować, je w dwurěčnej kónčinje wědoma rěčna politika trěbna. Tuta politika by měła runočasnje wosoby zapřijeć, kotrež słušeja k mjeńšinowej skupinje, zo bychu wone wědźeli, zo móža (a w mjeńšinowych institucijach, zo měli samo) mjeńšinowu rěč wužiwać, njewotwisnje wot toho, hač je wosoba přitomna, kotraž tutu rěč njeznaje. Tuta politika by tež měła wosoby zapřijeć, kotrež słušeja k dominowacej skupinje a kotrymž by so dyrbjała přitomnosć mjeńšinoweje rěče wuwědomić. To je bytostne, dokelž začuwaja ludźo, kotřiž hornjoserbšćinu njewobknježa, jeje wužiwanje w jich přitomnosći jara husto jako zadźerženje, kotrež so přećiwo nim samym měri.
Leoš Šatava je we Łužicy derje znata wosobina, we wědomostnych kruhach – ze swojimi zdawna přewjedźenymi slědźenjemi a přednoškami –, ale tež pola šěršeho publikuma ze swojimi wustupami a popularnowědomostnymi nastawkami. Čitarki a čitarjo Rozhlada znaja dokładnje Šatavowe teksty, kotrež so hižo dlěje hač třiceći lět prawidłownje w časopisu ćišća. K najwažnišim temam, z kotrymiž je so wědomostnik we Łužicy zaběrał, słušeja jeho studije wo etniskosći, wo serbskej młodźinje (kaž w sociolinguistiskim nastupanju, kiž zapřija slědźenja na Budyskim Serbskim gymnaziju, tak tež popularne publikacije, kiž słuža zdźěla jako pokiwy za aktiwnych ludźi w serbskej rěčnej politice) a wo rewitalizaciji mjeńšinowych rěčow. Nowa kniha »Lužičtí Srbové na přelomu 20./21. století. Etnicita – jazyk – historie – kultura«, wudata w čěskim nakładnistwje »Epocha« (Praha 2020), pokazuje, zo je Šatava tež kulturny stawiznar wo Serbach z literarnowědomostnym nachilenjom.
Leoš Šatava, Lužičtí Srbové na přelomu 20./21. století. Etnicita – jazyk – historie – kultura, Praha: Epocha 2020Edicija »Lužičtí Srbové« wobsahuje dotal rozbrojene a znowa redigowane wozjewjenja Šatavy z doby 1983–2019, a to z wulkej přewahu tekstow z poslednich pjatnaće lět. Šatava je njesměrnje płódny awtor, kiž předpołoži někotre sta wšelakich nastawkow k serbskej problematice: wot krótkich esejow hač ke chutnym wědomostnym studijam. Wuběr wjace hač dwaceći tekstow, kotrež su tak zrjadowane, zo móhli so tež čitarjo, kotřiž njeznaja stawizny, rěčnu a etnisku situaciju Serbow, wo nich na přewšo kompleksne wašnje wobhonić, njeje scyła lochki. Měnju, zo je so tole Šatavje jara derje poradźiło.
