Nowe dopóznaća porno wozjewjenjam w knize Siegmunda Musiata wo serbskich towarstwach 1716–1937

Załoženje

Wojerowske serbske burske towarstwo bu na proze lěta 1884 k lětu 1885 na třoch zhromadźiznach we Wojerecach załožene. Wo prěnjej zhromadźiznje dnja 28. decembra 1884 pisachu Serbske Nowiny (dale SN) w swojim wudaću dnja 03. januara 1885 mjez druhim:

»Na pohnuće někotrych wótčinscy zmyslenych Serbow běše so poł sta serbskich ratarjow zešło, wěsće rjane dopokazmo, zo so naši pruscy Serbjo z wulkej lubosću swojeho Serbowstwa dźerža a zo w jich wutrobach narodne začuće hišće mócnje biwa.« Přitomni wobzamknychu po dlěšej rozmołwje, towarstwo załožić a wuzwolichu za zestajenje wustawkow wuběrk pod nawodom pismikistajerja Lapšticha z Wojerec.

SN dnja 17. januara 1885 z Wojerec informowachu: »Zańdźenu njedźelu 11. januara t. l. měješe so w tudomnej Nikolajec restawraciji druha zhromadźi­zna našeho serbskeho burskeho towaŕstwa.«. Tutón hosćenc bu 1902 na Oskara Hertela předaty a z tym je jasne, zo běchu Wojerowske serbske burske towarstwo w samsnym domje załožili, w kotrymž bu 1912/13 Domowina załožena. Tohodla postaji so w přeprošenju na załoženje Domowiny jako zetkanišćo delegatow »pola Oskara Hertela (sydło Wojerowskeho serbskeho towarstwa)«. Tole běše za mnje a zawěsće tež za druhich prěnje zajimawe nowe dopóznaće. Na mjenowanej zhromadźiznje buchu wustawki towarstwa wobzamknjene a předležachu po ćišću we Wojerowskej serbskej ćišćerni Gustava Wenzela wšěm sobustawam tež w serbskej rěči. Postajichu, zo měješe so serbska rěč jako jednanska rěč towarstwa wužiwać, »dokelž so w tej samej wšo lěpje rozymi«. A w § 12 rěkaše dale: »Přednoški, namjety, prašenja, sobudźělenja a jednanja maja so přeco w serbskej rěči stać.«

Po postajenju »Zakonja wo zachowanju prawow serbskeho ludu« w lěće 1948, měješe Statny rozhłosowy komitej nadawk, serbsku redakciju Radija­ NDR natwarić. Prěni zamołwity redaktor prěnjeho prawidłowneho wusyłanja sta so Klaws Hemo, kotrehož mjeno pak so lědma w našim stawiznopisu jewi. Tak zda so prašenje za jeho skutkowanjom woprawnjene.3CCCbild1\"/>

Na stronach prezentacije »MDR Sakska serbski rozhłós« jeho mjeno na stronach »Stawizny serbskeho rozhłosa« namakaš. Tam čitamy, zo »załoži so srjedź 1952 w Berlinje »serbska redakcija« z jeničkim redaktorom. Bě to z Krušwicy pochadźacy Klaus Hemmo, tehdy hižo žurnalist pola »Deutschlandsender«. Z Berlina koordinuje wón dwutydźenske serbske 20 mjeńšiny, kotrež so we Łužicy nahrawaja, w Drježdźanach dozhotowjeja, do Berlina přehrawaja a wot tam přez Reichenbachski sćelak (srjedźna žołma) wusyłaja.« Dale so tam wo 22. měrcu 1953 piše: »Prěnje serbske wusyłanje ze serbskeho studija w Zhorjelcu. Nawoda je Klaus Hemmo. Jemu po boku su mjez druhim Gerat Kašpor, Jan Hercog, Jan Bulank jako zamołwity za hudźbu a Zala Bušic jako sekretarka. Program so na 70 mjeńšin rozšěri.«

Teremistka, komponistka a awtorka Carolina Eyckec narodźi so w lěće 1987 w Berlinje. Wona słuša jako serbsko-němska hudźbnica do małeho kruha hudźacych na tereminje, kotřiž su mjezynarodnje znaći jako wirtuozni na tutym elektroniskim instrumenće. Hudźenje na tutym nastroju žada sej najwyšu měru nazhonjenja a zwučowanja. W jeje diskografiji, kotraž je mjeztym dosć wobšěrna, steji na prěnim městnje cejdejka z lěta 2008 »Carolina Eyck, Theremin«, wušła w Berlinskim nakładnistwje SERVI.

Wuměłča předstaja štyrnaće koncertantnych twórbow na tereminje, a to zhromadnje z pianistku Giulettu Koch, cellistku Rebekku Markowski, harfenistku Wiebke Lichtwark a wibrafonistku/perkusionistku Magdalenu Meitzner kaž tež z kontrabasistom Romanom Eyckom. Repertoire saha wot Francozow wysokeje klasy Gabriela Faurèja, Claudea Debussyja, Olivera Messiaena, Julesa Masseneta a Jaquesa Ibera hač k sławnemu ruskemu komponistej Sergejej­ Rachmaninowej, šwedskemu hudźbnikej Larsej-Erikej Larssonej, britiskej klasiskej komponistce a wiolinistce Rebecce Clarke, w Stockholmje skutkowacemu Matthiasej Sköldej kaž tež k Braziljančanej Heitorej Villa-Lobosej. Do tutoho rjadu přirjaduje so tohorunja Korla Awgust Kocor z jeho »Kantilenu III«, kotruž běštaj Jan Bělk a jeho dźowka Carolina za wioloncello a kontrabas aranžowałoj. Nimo swójskich kompozicijow tereministki wopřijima zynkonošak tež twórby Magdaleny Meitzner, hrajerce na bijadle.

Wo wuznamje ludźi, kotřiž jenož njemóžeja, ale kotřiž chcedźa tež mjeńšinowu rěč wužiwać – hač maćernorěčni abo noworěčnicy –, je so hižo wjele pisało, tež w konteksće Hornjeje Łužicy.

Prašenje, kak móže so něchtó z noworěčnikom stać, bě hižo we wědomostnych slědźenjach kaž tež w popularnych tekstach rozjimane; jich zaměr běše, čitarjam tutón klučowy problem za rěčnu rewitalizaciju přibližić. Z wědomostnych studijow bych chcyła knihu »Upper Sorbian Language Policy in Education. Bringing the Language Back, or Bringing It Forward?« (»Hornjoserbska rěčna politika w kubłanju – Rěč wróćo abo doprědka přinjesć?«; 2023) naspomnić, kotruž sym na zakładźe zhromadnych přepytowanjow z Cordulu Ratajczakowej­ w Budyskim Serbskim gymnaziju w lětach 2017–2019 napisała. Tuta nastupa situaciju šulerjow z njeserbskich swójbow, kiž mějachu w šuli serbšćinu nawuknyć a při tym aktiwnu dwurěčnosć docpěć.

Kaž w mjenowanej monografiji pokazujemoj, je to jara komplikowany nadawk – a to nic jenož tohodla, dokelž njeje lochko, němskorěčnych ludźi w słowjanskich rěčach wuwučować (kaž w tutym padźe w hornjoserbšćinje). Mjez druhim pak zawinuja tutón zjaw tež towaršnostne a kulturelne struktury, w kotrychž su Hornjoserbja a Němcy přez lětstotki dołho žiwi. Jich dla je přełamanje rěčneje barjery a serbska rozmołwa z čłonami němskorěčnych domow wulke wužadanje, nic jenož za młodych Serbow, ale tež za cyły šulski system.

Nowe dopóznaśa k žywjenju Marjany Domaškojc

Kóńc septembra 2024 jo se cesna tofla za dolnoserbsku basnikaŕku Marjanu Domaškojc (1872–1946) w Cazowje blisko Chóśebuza wóswěśiła. Jo to wobstatk serije informaciskich toflow pód znamjenim »FrauenOrte« za wuznamnych žeńskich w kraju Bramborska. Južo pśed wěcej ako 10 lětami jo se taka tofla za dolnoserbsku žurnalistku a basnikaŕku Minu Witkojc (1893–1975) pśi domje zmakanja w dolnołužyskich Bórkowach zjawnosći pśepódała. Doněnta su to pśisamem 50 toflow w cełem kraju: Nic mało z nich su za žeńskich, kenž su narostli a statkowali pód zamóžnymi poměrami. To za wobeju Dolnoserbowkowu jadnorje njepśitrjefijo. Cogodla něnt take cesćenje?

Marjana Domaškojc jo se, se wě, južo do 1989 cesćiła: 30. junija 1951 jo jeje row barwojtu kśicu ze cysto dolnoserbskim nadpismom dostał, kenž jo dešański blidaŕ Herman Jahn pó idejach Měto Nowaka-Njechorńskego stwórił. Jo se to stało we wobłuku prědnego wšoserbskego kulturnego zmakanja w dolnołužyskich Bórkowach.

W lěśe 1963 jo se jadnora drjewjana tofla pśi jeje domcyku pśicyniła, kótaraž jo se pó rozpaźe twaŕskeje substance schowało a jo wobstatk chóśebuskego Serbskego muzeuma. 1974 jo tamnjejša Serbska rozšyrjona wuša šula cesne mě Marjany Domaškojc dostała, kenž jo šula pó pśewrośenju zasej wótpołožyła. Samski wótběg pótrjefijo źěłowy kolektiw w tekstilnem kombinaśe abo źiśownju w Radušu, slědna pak jeje mě wót lěta 2003 zasej cesćijo.

Jeho nastaće a rozšěrjenje

W Rozhledźe 2022/5 wozjewich přinošk »Serbska narodna hymna. Jeje nastaće a jeje změny«. Jednaše wo pěsni Handrija Zejlerja »Rjana Łužica«, kotraž přesadźi so w 20. lětstotku jako serbska narodna hymna. W 19. lětstotku trjebaše so při najwšelakorišich składnosćach druhi, bóle bojowniski spěw Zejlerja, jako serbska hymna – pěseń »Hišće Serbstwo njezhubjene« (ZSZ I, 89). Što wo njej wěmy?

Prěni raz naspomni so spěw w rozprawje wo kóždolětnym zeńdźenju Budyskeho gymnazialneho towarstwa 1845. Na nim wobdźěli so wjac duchownych a wučerjow hač prjedy a na nim so wobzamkny, załožić Maćicu Serbsku a wuhotować prěni serbski spěwanski swjedźeń. Wotběh bě podobny kaž do toho: Wotewrjenje přez předsydu, spěwanje spěwa »Njech kćěje naše towarstwo« (ZSZ II, 18, z lěta 1839), patriotiska narěč gymnaziasta Pfula a po tym »spěwaše so wot zhromadźizny tón wótčinski spěw: Hišće Serbstwo njezhubjene / swój škit we nas ma, / nowy duch to wosłabnjene / z mocu pozběha; atd.«.1 Spěw bě, kaž předchadźacy, wobdźělnikam hižo znaty.

Cyły woćišćał je so w samsnym lěće we »Wěncu serbskich spěwow«, programowym zešiwku prěnjeho serbskeho spěwanskeho swjedźenja 17. oktobra 1845.

Sobotu před 4. adwentnej njedźelu, dnja 21.12.2013, bu adwentny koncert chóra 1. serbskeje kulturneje brigady pod nawodom Friedemanna Böhme w Michałskej cyrkwi w Budyšinje nahraty. W slědowacym lěće je cejdejka pod titulom »To krasne słowo je« wušła. Spěchowana bu edicija wot Załožby za serbski lud kaž tež Sabiny a Axela Arltec z Budyšina, wobsahujo 13 čisłow předewšěm serbskeje adwentneje hudźby.

Předležeše pak hižo za serbski gymnazialny chór wot Drježdźanskeho hudźbnika Berta Handricka spisana »Adwentna kantata«, do kotrejež su tež tři kěrluše Jana Kiliana zapřijate. Započatk prěnjeho kěrluša kantaty spožča titulej cejdejki mjeno. Nimo tuteje wobšěrnišeje twórby jewi so w programje tohorunja »Serbski Magnificat« cyrkwinskeho hudźbnika Feliksa Brojera. Na chwalospěw swj. Marije, kiž namakaš zeserbšćeny we wosadniku, napisa komponist chórowu twórbu swojotneho razu, kiž so gregorianskemu originalej zaměrnje wotchila. Tekst kěrluša »Kak powitam ja tebje« pak je z pjera němskeho fararja a basnika Paula Gerhardta, skutkowaceho w braniborskim Choduwinje (Mittenwalde), a serbski přełožk je hižo ze starych spěwarskich znaty. Melodiju spisa sobu najwuznamniši poreformaciski kěrlušer Jan Krygaŕ, kiž wuznawaše so jako kantor w Berlinje swojemu serbskemu pochadej. Komponist wjacehłósneje sadźby je něhdyši nawoda Drježdźanskeho Křižneho chóra Rudolf Mauersberger.

Ludwig Alwin Ryćer a Marija, rodźena Wernichec

Foto: Priwatne

Hnydom na spočatku mojich rešeršow wo serbskich chowancach Krajnostawskeho wučerskeho seminara w Budyšinje zbudźichu Ryćerjec bratřa z Hodźija mój zajim. Wšitcy štyrjo synojo chudeho tkalca stachu so z wučerjom. Hdyž zhonich, zo zjewi so w přichodnej generaciji farar, kotryž běše w Serbskej prědarskej konferency aktiwny, běše to za mnje wuběrny přikład za wuspěšne stawizny serbskeje swójby.1

Mjeztym wuslědźich hišće wjele wjace wo tutej swójbje. Wopokaza so, zo spušćichu jeje přisłušnicy zdźěla hižo w prěnjej, najpozdźišo pak w třećej generaciji swoju serbsku identitu. Na zakładźe někotrych biogramow ma so tute wuwiće předstajić. Při tym wobkedźbuja so jenož potomnicy Pětra, Jana a Jakuba Ryćerja. Najmłódši bratr Handrij zemrě nježenjeny a bjez dźěći.

Potomnicy Pětra Ryćerja

Najstaršemu z Ryćerjec bratrow njeběše so wučerske powołanje na žane wašnje do kolebki połožiło. Tola jeho nan, tkalc a chěžkar Jan Bohumił Ryćer, přizasłuži sej něšto pjenjez jako herc. Nanowy hudźbny talent, jedne wuměnjenje za słužbu cyrkwinošulskeho wučerja, je so na njeho zawěsće přenjesł. Dokelž njewobsteješe tehdom w Sakskej hišće wučerski seminar, bu Pětr Ryćer wot swojeho šulskeho wučerja wukubłany.2 W lěće 1811 mjenowachu 19lětneho dźěćaceho wučerja we Weickersdorfje.3

Ideje reformatorow wokoło dr. Mjertyna Luthera su namakali dobru włogu we Łužycy. Smólne słowa Luthera za blidom: »Sed pessima omnium natio est die Wenden, da vns Gott eingeworffen hatt.«1 njejsu wóttšašyli młogego Serba wót studiuma pla reformatora. Wittenberg źe njejo daloko wót serbskich stronow. Snaź su zatajili swój póchad z rědnučkim łatyńskim abo pśenimconym mjenim.

Z matrikle uniwersity wěmy, až radna licba serbskich młoźeńcow jo studěrowała w měsće nad Łobjom. Z reformatoriskego pśedstajenja wót mjeršnikojstwa wšyknych wěrjecych slědujo, až kuždy dej měś direktny pśistup k Bóžemu słowoju. Toś jo Lutheroju nałožowanje mamineje rěcy w Bóžej słužbje pśeliš wažne było.

Lutherowy pśełožk Biblije do nimskeje rěcy jo pógónjował proces kubłanja a dał rozmach duchno–kulturelnemu žywjenju. Nimska Biblija Luthera jo teke dała póstark na pśestajenje duchownych tekstow do serbskeje rěcy. Fararje su byli na sebje pokazane, aby zmóžnili serbskej wejsańskej ludnosći we Łužycy wucbu katechizma, dušepastyŕstwo a namše w maminej rěcy. W tom casu se namakaju zachopjeńki regularnego serbskego pismojstwa.

Samsne mjeno městnosće, w dźensa trochu hinašej podobje, namakamy w Delnjej Łužicy: Wótšowaš (del­njoserbsce)/němsce Atterwasch (pola Gubin­a/Guben):

– Delnjoserbske dokłady: 1843 WWyrtšowaš = Watšowaš45; 1880 Wótřowskeje wosady Muka ČMS 1884, str. 149; 1928 Wótšowaš.

– Němske: (1294) [drje 16. lětstotk] Hogerus de Atterbasch46; 1318 Oterwatsch; 1370 Oterwasch; 1405 Atterwaß­; 15. Jh. Atirwasch; 1416/26 Atirwasch; 1495 Atterwasch; 1517 Atterwasch; 1517 Alterwasch; 1527 AAtterwasch; 1547 Atterbasch; 1550 Aderwasch; 1562 Atterbasch; 1612 Aterbasch, Aterwasch; 1667 Otterwasch.

Čitar njebudźe překwapjeny, hdyž zhoni, zo »za tole mjeno dotal spokojace wuswětlenje njeeksistuje«47. Tukaše so, zo hodźi so mjeno z pomocu němčiny (Otter ›wudra‹ a wasch- ›myć‹) rozłožować. Naposledk samo H. Schuster-Šewc zajimawe a wažne přemyslenja wo delnjoserbskej stronje mjena přinošuje a na móžnosć spomina, zo by móhł prěni čłon *Otrě- [!]48 być.

Wažny je Šewcowy pokiw hladajo na to, zo so po wšěm zdaću (po Mukowym wobswědčenju) srjedź 19. lětstotka na městnje zdźěla hišće serbowaše. A to tohodla, dokelž Smolerjowy dokład formy mjena (w lěće 1843) z Wyrtšowaš zawěsće z erta wobydlerstwa městnosće pochadźa. W tym zmysle ma so jeho dokład (z lěta 1843)49 chutnje brać. W ludowej formje spóznaješ derje kontinuantu dźensa płaćaceje mjenoweje formy Wótšowaš. Wurjekowanje skepsanki Wyrtšowaš bě tomu zawěsće blisko50 a njeje jenož kumštny wutwor Arnošta Muki. Smoler njeje po zdaću rozumnu serbsku etymologiju spóznał, ale jenož mjeno korigował, kotrež běše po jeho zdaću na kóždy pad njeprawe resp. njespisowne. Watšowaš drje běše woprawdźe jeho kumštny wutwor, jedna so tu wo rekonstrukciju wučenca po němskim Atterwasch. Muka pak je formu *Wótšowaš prawje zrekonstruował a kanonizował. Ta drje je zawěsće prawidłownje nastała z *Wótrowaš. Storčimy na dalši zajimawy fakt, zo dźeržeše so w městnej narěči rjad fonemow -/str/- dlěje hač druhdźe (kaž wěmy to wot Šewca z »Wótšowašskeho rukopisa« Arnošta­ Muki z lěta 1915). *Wótrowaš nima prosće ničo zhromadneho z *wótšow ← *wóstrow, kaž je to Muka měnił.

Co jo sinrin-yoku?

Lěsne kupjele1, znate teke ako sinrin-yoku, su forma wobswětoweje terapije, kótaraž póchada z Japańskeje.

Moda lěsnych kupjelow jo se zachopiła w Japańskej w 1980ych lětach, ako jo japańske ministaŕstwo za gólnistwo a rybaŕstwo ju zawjadło ako źěl narodnego strowotnistwowego programa2.

W zajźonych lětach jo trend teke Europu dojśpił, źož jo ako metoda pólěpšenja duchneje a śělneje strowosći źeńk a wěcej woblubowany. Wjele europskich městow ako Waršawa3, Barliń, Paris a London su zachopili, lěsne kupjele w parkach a měsćańskich gólach organizěrowaś, aby strowy stil žywjenja spěchowali. Zapśimjeśe jo pó słowje »zanurjenje do atmosfery lěsa« a wóznamjenijo, až pśebywaš w lěsu, aby pólěpšył śělne a dušyne derjeměśe.

Trend ku gólnemu kupanju jo teke w Nimskej źeńk a wěcej woblubowany, źož jo se załožył rěd organizacijow k spěchowanju teje terapije.

Jaden z nejwěcej znatych aktiwistow a popularizowarjow zwězanosći pśirody jo Peter Wohlleben4, nimski gólnik a awtor młogich knigłow ako wó pótajmnem žywjenju bomow a dušynem žywjenju zwěrjetow. W swójich wózjawjenjach wuzwigujo derjeměśe a wuznam kontakta z pśirodu za našo strowje a derjeměśe.