Wuměnjenja po 1945

Lětstotki dołho hospodarjachu burja na swójskim statoku. Žanomu burej njeby do mysli přišło, swoju eksistencu dobrowólnje spušćić. Po předstawach ideologow SED-režima w NDR so samostatne burstwo a ratarstwo hižo do komunistiskeje towaršnosće njehodźeštej. Prodrustwa z industrijowymi metodami po sowjetskim přikładźe dyrbjachu sem. Samostatni burja mějachu so jako socialna woršta wutupić a socialistiske towaršnostne struktury na kraju etablěrować. Najebać sylnych spjećowanjow tehdyšich burow bu kolektiwizowanje ratarstwa přesadźene, protesty so brachialnje podusychu. Jako so wšudźe tak mjenowane prodrustwowe brigady załožichu, zo by so ›socialistiski kolektiw‹ skrućił, běchu serbske brigady dołhi čas zakazane, dokelž wobsteješe strach zhromadneho spjećowanja serbskich burow a ratarjow. W nalěću 1960 přesadźichu nanuzowanu kolektiwizaciju ratarstwa z kampanju SED, tak mjenowane ›socialistiske nalěćo na kraju‹ so započa.

Tradicija, po kotrejž měješe so statok wot generacije k generaciji dale dawać, bu dla zawjedźenja prodrustwow nahle přetorhnjena. Ludźo poćerpichu hłuboko sahace łamki – wuswojenje ratarskeho wobsydstwa, zahajenje industrijnych metodow a z tym zwjazane drakoniske skónčenje tradicionalneho burskeho žiwjenja. Z rozpušćenjom ratarskich prodrustwow so začuće zamołwitosće za pódu a wobswět přetorhnje a wotcuzbnjenje wot přirodneho a zdobom kulturneho wobswěta so započa.

Cejdejka »Serbska sinfonika 3« wopřija zdźěla sinfoniske twórby serbskich hudźbnikow z wokalnym podźělom. Móžne bu předstajenje respektiwnje nahrawanje tutych načasnych twórbow z tym, zo stejachu profesionalne ansamble a wotpowědni solisća k dispoziciji. Ale tež dalše dobre ramikowe wuměnjenja běchu trěbne. Tak zrealizowa so w lěće 2010 spěchowanje třećeje cejdejki ze serbskej sinfoniku z podpěru Załožby za serbski lud.

Wubra so twórba Jana Pawoła Nagela, a to z lěta 1968 pochadźaca »Serbska jubilejna oda«. Su to wariacije za koloraturny sopran a orchester.

Dale namakaš na cejdejce kompoziciji Jura Mětška »MONUMENTUM TEMPORIS« (Časowy pomnik) a »RETOUR« (Wróćozhladowanje), wot Liany Bertók »In memoriam Korla Awgust Kocor« za sopran, dwaj chóraj a komorny orchester kaž tež tekst Handrija Zejlerja a k tomu Ulricha Pogodowu tehdy najnowšu kompoziciju tuteje formy, mjenujcy »Bjezunčenjo-fantaziju« w jědnaće kapitlach za orchester. Do interpretaciskeho cyłka słušachu sopranistka Romy Petrick a chór kaž tež orchester Serbskeho ludoweho ansambla Budyšin pod dirigatom Wolfganga Roegnera a Nowa Łužiska filharmonija Zhorjelc pod nawodom Eckeharda Stiera.

K 500. narodninam Caspara Peucera

Caspar Peucer* je so 6. januara 1525 w Budyšinje narodźił. Jeho nan, Gregor Peucer, běše bětnar (sudar), wobydler a měšćanski hejtman Serbskeje štwórće Budyšina. Casparowa mać, Otilija rodź. Simonec, pochadźeše ze starodawneje Budyskeje serbskeje byrgarskeje swójby, kotraž runja Peucerecom na Serbskej hasy bydleše. Mać Casparej serbšćinu nawuči, bohužel pak hižo zahe, w lěće 1540 zemrě. Z dźěćimi prěnjeho mandźelstwa nana Gregora z Otiliju a z druheho mandźelstwa z Barbaru rodźenej Stolz, měješe Caspar na 20 bratrow a sotrow, połsotrow a połbratrow. Mnozy jeho swójbnych stachu so ze zamóžnymi a nahladnymi wosobinami. Najznaćiši je dr. Gregorius Mättig, syn Margarety, najmłódšeje połsotry Caspara. Dr. Mättigowe skutkowanje jako lěkar, radźićel a dobroćel města hišće lětstotki dołho po jeho smjerći dale traje, na přikład ze załoženjom Mättigoweje załožby.

Za wuwiće reformacije w Němskej woznamjenješe Caspara Peucerowe ródne lěto wěstu cezuru. Krajnoswěrni započachu tehdy cyrkwinski system w němskich wjerchowstwach wutwarjeć. Dla zwady wo swobodnej woli mjez Erasmusom Rotterdamom a Martinom Lutherom, skónči so zhromadne postupowanje humanizma a reformacije. Dale wjedźeše zwada wo Božim wotkazanju mjez Martinom Lutherom a Huldrychom Zwinglijom k rozšćěpjenju reformacije do dweju křidłow. Tele napjatosće tež Peucerowe dalše žiwjenje wobwliwowachu.

ýýýýPOSTROW 3.STRONA WOBALKI:

Mila Dźisławkec – žadyn titul, 2023. Wolijowa barba na płatnje.

Zymski čas – čas za bajki. Kóžde lěto znowa, hdyž so hody bliža, swjeća inscenacije bajkow swoje premjery a runje tak prawidłownje wusyłatej rozhłós a telewizija wotpowědne přinoški. Historiske dokłady za wužiwanje powědančkow w zymskim času namakamy hižo w dwórskej epice srjedźowěka. Štóž chce swoju nahladnosć zwyšić, tak pisaše hižo Wolfram von Eschenbach w prologu k rjekowskemu eposej »Willehalm« z lěta 1215, tón njech zawjeseli swojich hosći, při wohrěwacym wohenju sydajo, z powědanjom rjekowskich dyrdomdejow. Tež tajkej titulej kaž Shakespearowy »The Winter’s tale« abo »Wintermärchen« wot Christopha Martina Wielanda stej naše předstawy wo tym skrućiłoj, zo bajki předewšěm na dołhich zymskich wječorach bajemy, hdyž lodźany wětřik wokoło domu fiči.

A we wěstej měrje tute titule tež žiwjenskim wašnjam zańdźenych časow wotpowěduja, dokelž poćahuja so na runje tón počas, kotryž skićeše ludźom měr a chwile za bajki. W zymje bywaja dny dźeń a krótše, domjace dźěła, kaž wuporjedźenje gratow, zdźěłanje košow abo drastow abo předźenje, so skerje w domskich wotměwachu. Zlutniwy wobchad z drjewom a z wobswětlenjom kazaše ludźom so zetkawać, składnosć lěpšeje bjesady bě traš witany dalši efekt. Přazy a tež druhe zhromadne ručne dźěła skićachu składnosće za wuměnu nowosćow a dopomnjenjow, za bledźenje a kleskanje, za spěwanje a za bajkibaće. Ludźo bajki drje po wobsahu znajachu. Porno prostemu žwantorjenju wo ›Susodźic‹ njedočinkach a počinkach pak žada sej powědanje bajkow wjace dyžli jednore znaće.

Předspomnjenje

Konferenca Mjezynarodneje dźěłoweje organizacije (ILO) je na swojim 76. schadźowanju dnja 27. junija 1989 w Genfje ILO-konwenciju 169 wo indigenych ludach schwaliła. Zaměr dojednanja bě, prócowanja ludow připóznać, kotrež chcedźa kontrolu na swojich institucijach, žiwjenskich wašnjach a swojim hospodarskim wuwiću přewzać, zo móhli swoju kulturu, identitu, rěč a nabožinu wobchować a dale wuwiwać. Wosebje ma so »na asimilaciju orientowane wusměrjenje mjezynarodnych normow z lěta 1957 wotstronić«. Płaćiwosć naby dojednanje 5. septembra 1991.1 Hakle w aprylu 2021 je Němska z hłosami wšěch demokratiskich stron Němskeho zwjazkoweho sejma přistup ke konwenciji ratifikowała.

ILO-konwencija 169 postaja w swojim prěnim artiklu: »Dojednanje płaći za ludy w njewotwisnych krajach, kotrež su domoródni, dokelž pochadźeja wot skupin ludnosće, kotrež su w kraju abo geografiskim teritoriju, ke kotremuž kraj słuša, za čas zdobyća abo kolonizacije abo postajenja tučasnych statnych hranicow zasydlene a kotrež su, njehladajo swojeho prawniskeho stejišća, někotre abo wšitke swoje tradicionalne socialne, hospodarske, kulturne a politiske zarjadnišća wobchowali. Začuće přisłušnosće k domoródnym ma so jako zakładny kriterij za potrjechenu skupinu wobhladować.«2 Zajimawe je, zo so w němskim přełožku konwencije zapřijeće »indigen« generelnje z »eingeboren« (»domoródne«) wužiwa. Hižo z tym so pokaza, zo so wone scyła tak pedantisce njerozumi, kaž to někotři ze serbskich kruhow za wěrne měć chcedźa. Terminusaj stej jasnje na Serbow nałožujomnej, tež hdyž so to na přikład wot Wědomostneje słužby Němskeho zwjazkoweho sejma abo z njezrozumliwych přičin tež wot někotrych serbskich institucijow wob­dwěluje.

Stawizny Pśedpomorskeje pód Wartisławom I.

Region, wó kótaremž cu pisaś, pomjenijo se z perspektiwy pólskeje historiografije ako pódwjacorny pśibrjog a z perspektiwy nimskeje historiografije ako pśedpomorski. Jadna se wó stronu, kótarejež stawizny su wjelgin turbulentne a bogate w stawiznach, dokulaž su se how kśicowali zajmy Pólskeje, Bramborskeje, Mecklenburgskeje, Šwedskeje, Dańskeje a Swětego Romskego mócnaŕstwa. Pśedpomorska jo była w 9. a 10. stolěśu wuznamny sedleński centrum, w kótaremž su nastali słowjańske woborne grody, kótarež su statkowali ako mócne woboranišća a rucnikaŕske a wikowańske srjejźišća.

Region jo był wusko zwězany ze słowjańskeju kulturu, což jo se wótbłyšćowało w pśedstajenjach wěry, ritualach a socialnej organizaciji. Pó dobyśu pólskego wjercha Mieszka I. (wokoło 945–992) pla Cedynije (972) jo se Pśedpomorska w 10. stolěśu zarědowała do pólskego stata. W lěśe 1000 jo se w Kołobrzegu załožyło biskupstwo.

W 12. stolěśu jo dožywiło pomorske wjerchojstwo pód kněstwom Wartisława I. (wokoło 1091–1148) dynamiske wuwiśe. Njeglědajucy na kśesćijanizaciju w lětach 1124 do 1128 pśez biskupa Otta z Babineje Góry (Otto von Bamberg, wokoło 1065–1139), jo ludnosć dłujko se źaržała słowjańskich pśedstajenjow wěry. Tak jo na pśikład wobstojał w Šćećinje kult Triglawa, kótaregož tempel jo se za cas misije Otta skóńcował. Su drje zawjadli kśesćijaństwo, ale stara słowjańska wěra jo wóstała hyšći wjele lět w ludnosći, dokulaž Słowjany su how prakticěrowali stare rituale. Rozpšawja se teke wó tatańskej mjeršniskej eliśe, kótaraž jo se stajała pśeśiwo nowej nabóžninje.

W dwanaće lětach je słowjenski spisowaćel Aleš Šteger dwanaće městnow swěta wopytał a w dwanaće hodźinach jedyn kapitl napisał – noticy, namjety tekstow w najlěpšich momentach, njeorganizowanu zběrku njedospołnych, dosć njewuwitych idejow. To su zawodne słowa knihi »Na kraju zapisano« – Na kraju zapisane / Vor Ort geschrieben (nakład Beletrina, 685 stron, 2023). Wobšěrna kniha je dźěl trilogije »Logbuch přitomnosće – schadźeć, so nastajeć, chabłać«.

Zahajił je awtor swoje wopisanja doma w Ljubljanje 2012 a poda so kóžde lěto do jednoho města w Japanskej, Mexiko, Serbiskej, Indiskej, Ruskej, Chinje, Němskej – Budyšin, Španiskej, Chile, Somaliji a 2023 w Americe.

Nowe dopóznaća porno wozjewjenjam w knize Siegmunda Musiata wo serbskich towarstwach 1716–1937

Załoženje

Wojerowske serbske burske towarstwo bu na proze lěta 1884 k lětu 1885 na třoch zhromadźiznach we Wojerecach załožene. Wo prěnjej zhromadźiznje dnja 28. decembra 1884 pisachu Serbske Nowiny (dale SN) w swojim wudaću dnja 03. januara 1885 mjez druhim:

»Na pohnuće někotrych wótčinscy zmyslenych Serbow běše so poł sta serbskich ratarjow zešło, wěsće rjane dopokazmo, zo so naši pruscy Serbjo z wulkej lubosću swojeho Serbowstwa dźerža a zo w jich wutrobach narodne začuće hišće mócnje biwa.« Přitomni wobzamknychu po dlěšej rozmołwje, towarstwo załožić a wuzwolichu za zestajenje wustawkow wuběrk pod nawodom pismikistajerja Lapšticha z Wojerec.

SN dnja 17. januara 1885 z Wojerec informowachu: »Zańdźenu njedźelu 11. januara t. l. měješe so w tudomnej Nikolajec restawraciji druha zhromadźi­zna našeho serbskeho burskeho towaŕstwa.«. Tutón hosćenc bu 1902 na Oskara Hertela předaty a z tym je jasne, zo běchu Wojerowske serbske burske towarstwo w samsnym domje załožili, w kotrymž bu 1912/13 Domowina załožena. Tohodla postaji so w přeprošenju na załoženje Domowiny jako zetkanišćo delegatow »pola Oskara Hertela (sydło Wojerowskeho serbskeho towarstwa)«. Tole běše za mnje a zawěsće tež za druhich prěnje zajimawe nowe dopóznaće. Na mjenowanej zhromadźiznje buchu wustawki towarstwa wobzamknjene a předležachu po ćišću we Wojerowskej serbskej ćišćerni Gustava Wenzela wšěm sobustawam tež w serbskej rěči. Postajichu, zo měješe so serbska rěč jako jednanska rěč towarstwa wužiwać, »dokelž so w tej samej wšo lěpje rozymi«. A w § 12 rěkaše dale: »Přednoški, namjety, prašenja, sobudźělenja a jednanja maja so přeco w serbskej rěči stać.«

Po postajenju »Zakonja wo zachowanju prawow serbskeho ludu« w lěće 1948, měješe Statny rozhłosowy komitej nadawk, serbsku redakciju Radija­ NDR natwarić. Prěni zamołwity redaktor prěnjeho prawidłowneho wusyłanja sta so Klaws Hemo, kotrehož mjeno pak so lědma w našim stawiznopisu jewi. Tak zda so prašenje za jeho skutkowanjom woprawnjene.3CCCbild1\"/>

Na stronach prezentacije »MDR Sakska serbski rozhłós« jeho mjeno na stronach »Stawizny serbskeho rozhłosa« namakaš. Tam čitamy, zo »załoži so srjedź 1952 w Berlinje »serbska redakcija« z jeničkim redaktorom. Bě to z Krušwicy pochadźacy Klaus Hemmo, tehdy hižo žurnalist pola »Deutschlandsender«. Z Berlina koordinuje wón dwutydźenske serbske 20 mjeńšiny, kotrež so we Łužicy nahrawaja, w Drježdźanach dozhotowjeja, do Berlina přehrawaja a wot tam přez Reichenbachski sćelak (srjedźna žołma) wusyłaja.« Dale so tam wo 22. měrcu 1953 piše: »Prěnje serbske wusyłanje ze serbskeho studija w Zhorjelcu. Nawoda je Klaus Hemmo. Jemu po boku su mjez druhim Gerat Kašpor, Jan Hercog, Jan Bulank jako zamołwity za hudźbu a Zala Bušic jako sekretarka. Program so na 70 mjeńšin rozšěri.«

Teremistka, komponistka a awtorka Carolina Eyckec narodźi so w lěće 1987 w Berlinje. Wona słuša jako serbsko-němska hudźbnica do małeho kruha hudźacych na tereminje, kotřiž su mjezynarodnje znaći jako wirtuozni na tutym elektroniskim instrumenće. Hudźenje na tutym nastroju žada sej najwyšu měru nazhonjenja a zwučowanja. W jeje diskografiji, kotraž je mjeztym dosć wobšěrna, steji na prěnim městnje cejdejka z lěta 2008 »Carolina Eyck, Theremin«, wušła w Berlinskim nakładnistwje SERVI.

Wuměłča předstaja štyrnaće koncertantnych twórbow na tereminje, a to zhromadnje z pianistku Giulettu Koch, cellistku Rebekku Markowski, harfenistku Wiebke Lichtwark a wibrafonistku/perkusionistku Magdalenu Meitzner kaž tež z kontrabasistom Romanom Eyckom. Repertoire saha wot Francozow wysokeje klasy Gabriela Faurèja, Claudea Debussyja, Olivera Messiaena, Julesa Masseneta a Jaquesa Ibera hač k sławnemu ruskemu komponistej Sergejej­ Rachmaninowej, šwedskemu hudźbnikej Larsej-Erikej Larssonej, britiskej klasiskej komponistce a wiolinistce Rebecce Clarke, w Stockholmje skutkowacemu Matthiasej Sköldej kaž tež k Braziljančanej Heitorej Villa-Lobosej. Do tutoho rjadu přirjaduje so tohorunja Korla Awgust Kocor z jeho »Kantilenu III«, kotruž běštaj Jan Bělk a jeho dźowka Carolina za wioloncello a kontrabas aranžowałoj. Nimo swójskich kompozicijow tereministki wopřijima zynkonošak tež twórby Magdaleny Meitzner, hrajerce na bijadle.

Wo wuznamje ludźi, kotřiž jenož njemóžeja, ale kotřiž chcedźa tež mjeńšinowu rěč wužiwać – hač maćernorěčni abo noworěčnicy –, je so hižo wjele pisało, tež w konteksće Hornjeje Łužicy.

Prašenje, kak móže so něchtó z noworěčnikom stać, bě hižo we wědomostnych slědźenjach kaž tež w popularnych tekstach rozjimane; jich zaměr běše, čitarjam tutón klučowy problem za rěčnu rewitalizaciju přibližić. Z wědomostnych studijow bych chcyła knihu »Upper Sorbian Language Policy in Education. Bringing the Language Back, or Bringing It Forward?« (»Hornjoserbska rěčna politika w kubłanju – Rěč wróćo abo doprědka přinjesć?«; 2023) naspomnić, kotruž sym na zakładźe zhromadnych přepytowanjow z Cordulu Ratajczakowej­ w Budyskim Serbskim gymnaziju w lětach 2017–2019 napisała. Tuta nastupa situaciju šulerjow z njeserbskich swójbow, kiž mějachu w šuli serbšćinu nawuknyć a při tym aktiwnu dwurěčnosć docpěć.

Kaž w mjenowanej monografiji pokazujemoj, je to jara komplikowany nadawk – a to nic jenož tohodla, dokelž njeje lochko, němskorěčnych ludźi w słowjanskich rěčach wuwučować (kaž w tutym padźe w hornjoserbšćinje). Mjez druhim pak zawinuja tutón zjaw tež towaršnostne a kulturelne struktury, w kotrychž su Hornjoserbja a Němcy přez lětstotki dołho žiwi. Jich dla je přełamanje rěčneje barjery a serbska rozmołwa z čłonami němskorěčnych domow wulke wužadanje, nic jenož za młodych Serbow, ale tež za cyły šulski system.