W měrcu 2022 wozjewi so w Rozhledźe přinošk rěčespytnika Tadeusza Lewaszkiewicza pod nadpismom »Antropologiske (rasowe) slědźenja prof. Wójćecha Kóčki w zwisku z rasowymi slědźenjemi němskich wědomostnikow w lětach wot 1929 do 1938« (Rz. 3/2022, s. 18–22). K tutej temje běch samsnemu časopisej w oktobrje 2019 interview dał (Rz. 10/2019, s. 16–21). Lewaszkiewicz wěnuje prě­nju połojcu swojich wu­łožowanjow tutomu inter­viewej, prjedy hač přizamknu so w druhim dźělu swójske mysle. Wopodstatni swój artikl z tym, zo wužaduja moje »chětro njepozitiwne hódnoćenja rasowědnych slědźenjow němskich antropologow a zastupnikow druhich wědomosćow« (s. 19) znapřećiwjenje. Dokelž formuluje při tym rjad hódnoćenjow a konkluzijow, kotrež njedźělu, chcu tule swoju poziciju na zakładźe aktual­nych slědźenjow1 rozkłasć.

W mjenowanym interviewje z te­hdomnišej šefredaktorku Saru Mičkec dźěše wo »rasowědne« přepytowanja, kotrež so w 1920tych a 1930tych lětach wot němskeje strony we wubranych wsach dwurěčneje Łužicy přewjedźechu. Interview skićeše mi składnosć, dotal­ny staw historiskeho slědźenja rozkłasć. Přičina za rozmołwu běše wosebita wustajeńca »Kontext & Kontroverse« w Muzeju Budyšin (2019), hdźež běchu mjez druhim twórby tworjaceje wu­měł­če Iris Brankačkoweje pod titulom »vermessen« widźeć, z kotrymiž so wona z (antiserbskim) rasizmom w nacionalsocialistiskim času a dźensa rozestaja.

Wurjadny dokument stawiznow lutherskeho hibanja, zamórskeje­ emigracije a započatkow fotografije w Serbach

W Serbskim kulturnym archiwje chowa so fotografija,1 na kotrejž je zwobraznjenych šěsć mužow srěnjeje staroby. Za »wotmolowanje« je jich fotograf symetrisce do skupiny zestajił. Štyrjo sedźa na stólcach, dwaj za nimi stejitaj. Sebjewědomje hladaja fotografej do kamery. Nažel su mjezwoča njejasne, jenož pola naprawo sedźaceho muža su kontury de­rje spóznać. Wšitcy su njedźelsce zdra­sćeni: Maja kabat zwoblěkany a škórnje wobute. Jednorosć drasty na to pokazuje, zo njesłušeja k bohačkam. Mozlate ruki – wosebje napadnje pola naprawo sedźaceho – wo tym swědča, zo su z dźě­ćacych lět na ćežke ručne dźěło zwučeni. Stejacaj mužej so zepěrataj, lěwy na kij, prawy na ramjeni před nim sedźaceju, zo njebyštaj so při wjacore sekundy trajacym wobswětlenju pohibowałoj. Skupina je zwobraznjena před płotom z drjewjanych łatow, kiž kónča deleka nad kamjentnymi prohami. Woknje w pozadku nam přeradźitej, zo steji tam domske. Dale je spóznać štom, kiž móhł po lisće sudźo lipa abo brěza być. Ha­łuzy leža na konstrukciji ze žerdźow, kotraž­ je z kolikami podeprěta, abo su samo na nju splećene, tak zo šěroku třěchu­ tworja. Připrawa dopomina na chłódnicu w piwowej zahrodźe, kotraž hosćom w lěću přijomne městno skići. Tołsta žerdź pódla naprawo stejaceho muža zda so kaž z banderolu wobwita być a móhła słužić jako sćežor za chorhoj. Wšo na to pokazuje, zo jedna so při twarjenju w pozadku wo zjawnu korčmu, před kotrejž su so mužojo k fotografowanju zešli.

Jeje nastaće a jeje změny

Nastaće

Prěnju wersiju ody »Na serbsku Łužicu« zapisa Handrij Zeler jako student w Lipsku 24. awgusta 1827 do tamnišeje rukopisneje Serbskeje Nowiny z čisłom 18. K tomu pohnuli su jeho po mojim sudźenju tři motiwy. Jako prěnje zajim jeho sobustudenta Hendricha Awgusta Krygarja za zažne stawizny Serbow, štož so w jeho elegijomaj w heksametrach »Tomu serbskemu towarstwu« a »Wěšćenje« wotražuje.1 Zdruha bě Zejler w nalěću 1827 w Lipsku wostał a wje­seleše so na wopyt domizny po jednym lěće w Michałskich prózdninach. Třeću, bjezposrědnju přičinu přeradźa sam w lisće Františekej Ladislavej Čelakovskemu samsny 24. awgust 1827: »Dokelž jedyn duchomny njedušnik ... přećiwo serskej rěči tak njezdobnje zaspěwać so zwažił je, da staj mje knjezaj proto­notar Klien a Handr. Lubjenski w Budyšini žadałoj, tutemu hłupemu škrěčatemu sołobikej skerje a lěpje pósk zatykać a ’ho z toho štomika na smjeće (smetiště) sadźić. To je nětko moje najprjeńše dźěło.«2

Jedna so wo nastawk serbskeho fararja Jana Křesćana Rychtarja (1793–1856) ze Złokomorowskich kónčin we wědomostnym časopisu »Neues Lausitzisches Magazin« 1826 »Die wendische Sprache in Bezug auf Staat, Kirche und Volks­bildung«.3 W nim argumentuje, čeho­­dla měła so serbska rěč z cyrkwinskeho žiwjenja Łužicy wutłóčić a wopisuje, z kajkimi srědkami móhło so to docpěć. Šamale poniža w nim swoju maćeršćinu: »Hižo tohodla dyrbi so njedospołna mjenować, dokelž duchowny w njej wšě maćizny nabožneho přednoška wobdźěłać njemóže, hdyž jej samo słowa za proste předmjety a zapřijeća wšědneho žiwjenja pobrachuja, kak dyrbi hakle słowa dodać za wuměłstwo a wědomosć? – Nima ani swójske wurazy za ličbje sto a tysac, ani swójske mjeno za štom, ani pomjenowanje za wótčinu njeposkića, kak hakle za aritmetiku, přirodowědu, zemjepis a kóždužkuliž wyšu wědomosć.«4

Hanka Šěnec – Sobuskutkowacy składnostnje koncerta pod hesłom »Časo přichodny, zakćěj radostny« w Budyskim Serbskim muzeju 1. jutrownika 2022

»Pyšnje woblacone / Schön gekleidet« groni se prědnym knigłam Doris Heinzoweje, kótarež su łoni wujšli w Ludowem nakładnistwje Domowina. W nich zaběra se awtorka z dolnoserbskeju rejowańskeju drastwu. Justyna Michniuk jo se rozgranjała z njeju a Deliju E. Münchoweju, kótaraž jo za knigły fota zgótowiła a tekst do dolnoserbšćiny pśestajiła.

DM: Mysl k tym knigłam smej južo dłujko měłej a nama jo było wažnje, až wóni su se něnto wudali wót šlodaŕnje narodnych drastwow Doris Heinzoweje. Wušej togo by informacije wó šlodaŕni narodnych drastwow a wó wósobje mójeje maśerje w tych knigłach pśedaloko wjadli.

DH: Dalej njedejała narodna drastwa togo regiona jano wězana byś na našu šlodaŕnju. Do togo směra by źe pokazało, gaby se w knigłach rownocasnje pisało wó šlodaŕni a wó mójej wósobje. To by powšyknu płaśiwosć za ten region wobgranicowało. Nastaś su dejali knigły za wšych, njewótwisnje wót togo, lěc něchten sam tu drastwu nosy abo lěc źiśiźowki ju nose abo lěc jo starka ju něga nosyła. Togodla wobgranicujo se tematika na wěc samu. Pišu w knigłach, až ga jo wěc wšyknych, narodnu drastwu woplěwaś a zachowaś.

FOTO NA 2. STRONJE WOBALKI:

W zachadnem lěśe jo se nowe słowo pó Serbach rozlěgało. ZORJA kśě etablěrowaś rěcny imersiski program za dorosćonych. Ideja, až jaden team se zagórjecych luźi cełe lěto połnocasnje dolnoserbsku rěc wuknjo, jo padnuła na płodnu zemju. Smy w casu, źož wěcej a wěcej z nas pśeznanjenje zdobywa, až musy se zasadnje něco změniś pśi procowanju wó wóžywjenje našeje rěcy. Strukturna změna nam tu móžnosć něnto dajo. Serby dostanu swój późěl na milionach, kenž w pśi­ducych lětach w ramiku strukturneje změny do Łužyce běže. W Bramborskej jo se pśizwólił paket napšawow (18,9 mi­lionow euro do lěta 2030) z master­planom k rewitalizaciji dolnoserbšćiny a ZORJAMI ako modelowe pśedewześe. To nowe, hyšći młode lěto buźo rozsudne za naš program. Dostanjomy w lěśu referenta, ak głownoamtski zachopijo na rěcnem planowanju źěłaś. Comy wu­wijaś­ curriculum za našo »rěcne drogo­wanje«. Zgónijomy wěcej wó imer­siskich metodach, wěžomy kontakty z tre­narjami a trenaŕkami, mentorkami a mentorami, spěchowaŕkami a spěchowarjami a potencielnymi wobźělnikami. Lěto pózdźej, w nazymje 2023, dej prědna runda startowaś. Cil jo jasny: Dolnoserbšćina ma pśichod, wóna dej zasej wordowaś wšedny komunikaciski srědk za wjele luźi­ w Dolnej Łužycy, powědana a słyšana nic jano w šulach, serbskich institucijach a muzejach, ale w loźe, na drogach, w měsće, na jsach a wósebnje doma w familijach.

Kontakty do »nawječorneje« Němskeje a postrowy z Pólskeje

Pjeć pohladnicow ze spočatka šěsćdźesatych lět mam před sobu ležo. Jedna z nich, poprawom fotografija we wotpowědnej wulkosći, pokazuje kwasny ćah w Njebjelčicach ducy z wěrowanja. Tuta je serbsce spisana z někotrymi němskimi, čerwjene podatymi wotpowědnikami nad wotpowědnym słowje, kotrež drje su wot přijimarki. Dopisnicy su wot Michała Nawki na Luise Leonhard do Lübecka, dalša na Fritza Jöde do Hamburga.

Luise Leonhard dźěłaše wot lěta 1953 wusko hromadźe z wuznamnym němskim hudźbnym pedagogom Fritzom Jödu (1887–1970). Sama zajimowaše so z časa Druheje swětoweje wójny wosebje za słowjanske ludowe spěwy, kotrež hromadźeše. Wot šěsćdźesatych lět minjeneho lětstotka poča Luise Leonhard tute zbližić němskim zajimcam, a to přez zešiwki z notami, originalnym tekstom a wot njeje zhotowjenym spěwajomnym němskim přełožkom. W Serbach dopisowaše sej wosebje z Michałom Nawku, Jurjom Wowčerjom a Ceciliju Nawkec.1 Přez nju dósta drje tež Michał Nawka kontakt k profesorej Jödźe. Tón pósła jemu swoju knihu »Die Volksmusikinstrumente und die Jugend«.2 Lěta 1963 dźakuje so Nawka za připósłanej čisle wot Jöde wudateho časopisa »Pro Musica«. Dźěło Luisy Leonhard sej Michał Nawka wažeše, štož njepokaza jenož jej serbsce spisana pohladnica, ale tež hódnoćenje jeje wudawaćelskeho a přełožowarskeho dźěła: »Die Lieder und ihre Bearbeitung gefallen mir sehr, namentlich auch Ihre Übersetzungen aus dem Jugoslawischen.« Pohladnicy nawróćichu so drje po přewróće 1989/90 do Łužicy.

w zwisku z rasowymi slědźenjemi němskich wědomostnikow w lětach wot 1929 do 1938

W Rozhledźe z oktobra 2019 (str. 16–21) wozjewi so rozmołwa z dr. Friedrichom Pollackom, kotruž je wjedła Sara Mičkec, tehdyša šefredaktorka tohole časopisa. Rozmołwa poćahuje so na antropologiske (rasowědne) přepytowanja w Delnjej a Hornjej Łužicy, kotrež přewjedźechu němscy an­tro­pologojo a zastupnicy druhich wědomosćow w lětach wot 1929 do 1938. Nadpismo rozmołwy, poćahowace so na wědomostnu dokumentaciju, je ekspresiwne: »Hdyž tute dokumenty widźiš, će zyma woběhuje.«

Antropologam wšelakich krajow swěta, kotřiž zaběrachu so z rasowěd­nymi přepytowanjemi, dźěše hłownje wo čisto wědomostne dopóznaća, pokazowace na podobnosće a rozdźěle mjez wšelakimi rasami kaž tež jich změšenja w prehistoriskich procesach. Někotři slě­dźerjo spytachu (z rasowymi nahladami) přiwšěm dopokazać nadhódnotu běłeje rasy nad rasami Azije, Afriki, Awstralije a indianskeje ludnosće Južneje kaž tež Sewjerneje Ameriki. Mnohim němskim antropologam bě wažne, po­twjerdźić rasowe rozdźěle mjez Germanami a słowjanskimi ludami, a z tym tež Serbami. Jim njeńdźeše mjenujcy scyła wo wuslědźenje objektiwnych antro­pologiskich wosebitosćow, ale wo wužiwanje rozdźělow jako dopokaz rasoweje mjenjehódnoty Serbow. Z tymle přinoškom podam swoje nahlady k wobsahej rozmołwy z Pollackom. Sym sej pak toho wědomy, zo njemóžu wobeńć wěste zjednorjenja wobmjezowaneho předstajenja měnjenja wědomostnika dla.

Jürgen Maćij – Na ćichim rjećazu swěčkow­, kotryž je iniciatiwa »Budyšin w zhromadnosći« organizowała.

K 100. jubilejej hornjoserbskeho wudaća »Odyseje« a »Ilijady« Ho­mera

Zajim Serbow za mytologiju, za antiku scyła, móžemy wot spočatka eksistency serbskeju literarneju rěčow a swětneho pismowstwa, to rěka wot srjedź 19. lětstotka, wobkedźbować. Wuraz toho je zawěsće wudaće »Odyseje« (Budyšin 1921) a »Ilijady« (Budyšin 1922) wot Homera w přełožkomaj Mateja Urbana (1846–1931). Běše to chutne předewzaće, za kotrež bě pjenježna zběrka trěbna. Přełožowarjej so poradźi zezběrać 24.017,50 hriwnow, mjez darićelemi njeběchu jenož Serbja, ale tež Němcy a Słowjenjo (mj. dr. čěski statny prezident Tomáš Garrigue Masaryk, kotryž da wjace hač 3.000 hr).1 Urban započa swoje dźěło w lěće 1908 na nastork Oty Wićaza. Za swój zaměr nałožowaše wjele prócy a napinanja, jeho přełožkaj buštej entuziastisce přiwzatej. Dźensa, z časoweje distancy, stej hódnoćenej jako přejara posłownej a parowacej wuměłski błyšć. Zda so pak, zo měješe přełožowar dokładny cil: Wón chcyše pokazać funkcionalne móžnosće rěče a jej na tute wašnje něšto kaž pomnik stajić.2 Wo tym swědči bjezdwěla namołwa, kotraž je na titulnej stronje »Odyseje« wotćišćana: »Serbja, namrětu rěč sej hajmy maćernu swěru! Chcemy-li njesmjertni być, horliwje pěstujmy rěč!« A w »Ilijadźe« namołwja wudawaćel: »Serbja, wojujmy wo swój přichod, kaž něhdy před Troju kmanosć a wutrajnosć sej dobyłej njesmjertnosć stej!« Je potajkim widźeć, zo jednaše přełožowar tohorunja, a snano předewšěm, z patriotiskeho pohona.

Štó drje w dołhich měsacach koronoweho lockdowna abo w tydźenjach karanteny njeje wo jězbach do dalokeho swěta sonił? Přez knihi, filmy abo w dopomnjenkach móžachmy so na puć podać. Podobnu žedźbu za dalokim swětom mějachu hižo naši prjedownicy. Tež woni sonjachu wo wulkim swěće, wo nowych žiwjenskich móžnosćach a hinašich wašnjach. Z wulkim zajimom čitachu pućowansku literaturu, kotraž bě jim ćim lubša, hdyž měješe pozitiwny, něhdy bychu prajili natwarjacy, zbudźacy raz.

Wosebity zajim hajachu Serbja za Grönlandsku. Přez tři lětstotki móžemy teksty a styki mjez serbskej Łužicu a najwjetšej z lodom pokrytej kupu swěta slědować. Zaběraš so bliže z tematiku, wotkryješ cyłu syć mjezsobnych zwiskow a stykow. Tute wotbłyšćuja serbske kulturne stawizny a pokazaja zdobom na splećenosć serbskich z němskimi, haj europskimi stawiznami.

1. Cranzowa kniha »Historie von Grönland« a Serbja

Wuchadźišćo literarno-kulturnostawizniskeje ekskursije mjez Grönlandskej a Łužicu, na kotruž chcu so tu podać, je w lěće 1765 wudata kniha Davida Cranza »Historie von Grönland«, kiž bě w cyłej Europje – a tak tež w Serbach – zajim za polarnu kónčinu zbudźiła a slědy zawostajiła. Z połnym titulom rěka kniha: Historie von Grönland: enthaltend die Beschreibung des Landes und der Einwohner [et]c. insbesondere die Geschichte der dortigen Mission der evangelischen Brüder zu Neu-Herrnhut und Lichtenfels; Mit acht Kupfertafeln und einem Register, Barby und Leipzig: Heinrich Detlef Ebers, 1765.

K wósaźe Slepo/Slěpe słuša sedym jsow: Dźěwin, Brězowka, Mułkecy, Miłoraz, Rowno, Slepo, Trjebin a wótergi pomjenjujo se ako wósyma wjas bramborski Lěsk. Region jo znaty za wósebnu slěpjańsku narěc, a teke dla rědnych narodnych drastwow. Slěpe jo jadnučki serbski region, kótaryž jo wuwił a zachował do źinsajšnego swójsku źiśecu drastwu za gólcow a za źowća. W drugich regionach źiśi su nosyli cesto samske drastwy kaž dorosćone, jano w mjeńšej wjelikosći. Togodla jo Slěpe wuwześe a naźejam se, až rědna źiśeca drastwa buźo dalej a zasej wěcej widobna w zjawnosći. To wšak njejźo bźez problemow. To jo mě groniła Elwira Hantšo, cłonk towaristwa Kólesko e. V., šlodaŕka drastwow a awtorka knigłow wó slěpjańskej narodnej drastwje za dorosćonych a źiśi. Wjele nanow njoco, až jich syny nose »suknju«. Hyšći pśed někak 50–60 lětami pak njejo to było nic wósebnego.

Za mójo slěźenje zajmny jo dalšny fakt, až w Slěpem su źiśi teke nosyli žałowańsku drastwu. To wšak do źinsajšnego njejo derje wuslěźone. Powšyknje móžo se groniś, až njejo była drastwa za kuždy cerkwiny swěźeń za źiśi, dokulaž wóni njejsu na namšu chójźili až do końca Drugeje swětoweje wójny, gaž su zawjadli specielne namše za źiśi. Wažnje jo teke, až góle jo było połnogódny cłonk wósady akle pó górjejbranju (konfirmaciji). Weto groni se, až ga w Slěpem su źiśi se wobźělili na zakopowanjach swójźbnych prědnego stopnja (to groni nana a maśerje), a jo teke móžno, až pśi zakopowanjach swójźbnych drugego stopnja (to groni na pśikład bratšow a sotšow). Dla togo su eksistěrowali za te źiśi žałowańske drastwy. W knigłach kněni Hantšo z decembra 2020 móžomy wobźiwowaś pór žałowańskich drastwow za źiśi, za cas lěśa a zymy, za zakopowanje a cas pótom, a teke wšednu žałowańsku drastwu.1 Prezentěrowane drastwy su samorozmějucy drastwy za źowća (wót 6 lět až do konfirmacije). Zazdaśim njejo wěcej žednych informacijow, bildkow abo mólbow ze žałowańskeju drastwu za gólcow. Ale źiśi wobeju rodowu su nosyli wšednu źiśecu drastwu, njejadnaku za gólcow a źowća (sic!). Ta drastwa jo nadrobnje wopisowana w brošurce, wudanej teke w lěśe 2020.2

Lukaš Ćemjer – Loni patoržicu předstajichu dźěći w Chrósćicach hodownu hru pod hołym njebjom na Cyrkwinskej horje.

Wot krosnow na kateder: Ryćerjec bratřa z Hodźija (2. dźěl)

Starodostojna Hodźijska šula załoži so hižo 1559 jako něšto kaž progymnazij za »serbskich młodźencow«. Ze zaćahom do noweho twarjenja wokoło 1734 wuwiwaše so wona k ludowej šuli za wšitke dźěći wsy.1 Zawěsće wopytowachu tež synojo tkalca Jana Bohumila Ryćerja tute kubłanišćo.

Třeći syn Jakub narodźi so 29. měrca 1807.2 Kaž jeho staršej bratraj začuwaše wón nachilenje k wučerskemu powołanju. Dokelž běše přijeće na wučerski seminar hakle ze 17 lětami móžne, dźěše najprjedy jako šulski pomocnik k swojemu bratrej Pětrej do Burkersdorfa, pozdźišo k bratrej Janej do Wóslinka. Po tajkich přihotach zastupi k jutram 1824 pod matriklowym čisłom 49 do Krajnostawskeho wučerskeho seminara w Budyšinje. Wot jutrow 1826 wužiwaše stipendij a bu jako adjunkt pomjenowany. K wotchadej ze seminara jutry 1827 dósta znamku »wušikny 2«.

Swoje prěnje městno zabra Jakub Ryćer na Jana 1827 w Dažinje w Ketličanskej wosadźe. Wo tym čitamy w »Cyrkwinskej galeriji Hornjeje Łužicy«: »Es gab schon früher fast in den meisten Parochial-Dörfern Schulen, welche aber nur von alten christlichen Männern, die nur gut lesen und etwas schreiben konnten, aus eigenem Antriebe besorgt wurden, aber in den Jahren der neuen Organisation wurden 4 Nebenschulen etabliert. Die erste 1827 in Groß-Dehsa, mit drei eingeschulten Dörfern, und vor jetzt 122 Kindern, ganz wendisch. Der 1ste Lehrer war Jacob Ritscher, vocirt 1827. 2) Joh. Melde, der gegenwärtige, vocirt 1836.«4