Rěčacy tworja w komunikaciskich ­procesach modele woprawdźitosće, ­ale při tym njejsu naše předstawy ­wo woprawdźitosći wot rěčnych ­strukturow determinowane.

Genderowa rěč so hustodosć jako srědk runostajenja žonow a mužow na rěčnej runinje wobhladuje. »Widźomnosć žonow w rěči« je tola bytostny a tradicionelny argument feministiskeje linguistiki. Je pak jenož jedyn argument z wjacorych a předewšěm je tole tón argument, kotryž ideologiske pozadki feministiskeje linguistiki do njezawjedliweho, towaršnostnje akceptowaneho konteksta staji. Wobsteja tež druhe genderlinguistiske koncepty, kotrež měrja so na to, so mjenowanju splažnych rozdźělow scyła w rěčnym wužiwanju wobarać (»undoing gender«). Po tajkich konceptach njeměł so binarnje organizowany splažny koncept w rěči jewić, wuchadźejo z toho, zo su splažne róle swojowólnje přez socialne wuměnjenja definowane a so na biologisku dwojotu žonow a mužow redu­kować njedadźa. Tajkele towaršnostno-politiske ideje dyrbja tež w rěči zwobraznjene być, štož žadaja wosebje přiwisnicy »queer studies« a teorije wo »dekonstrukciji nućeneje heterosek­suality«.1

Thomas Menzel Foto: priwatne wobsydstwoLoni smy w rěčespytnym wotdźělu Serbskeho instituta z nowym wědomostnym projektom »Genderlinguistika serbskeju rěčow« započeli. Njebudźemy za genderowanje w serbšćinje wabić, ale so rozšěrjace rěčne preferency wopisać a wuhódnoćić. Genderlinguistika wobsteji hižo znajmjeńša 50 lět. W běhu lětdźesatkow je so zaběrała z wšelakimi, zdźěla přećiwnymi strategijemi zwuraznjenja genderowych konceptow. Hdyž je ćežišćo prjedy na »widźomnosći žonow w rěči« ležało, dominuje nětko hesło »diwersita« abo zašlewjerjenje splahowych rozdźělow přez genderneutralne zwuraznjenja. Z němčiny je to wšitko derje znate. Serbšćina a němčina wšak rozeznawatej so strukturelnje. Prócowanje wo rěčnu widźomnosć žonow wjedźe w serbšćinje k hišće wjetšej redundancy hač w němčinje. Hdyž chcemy gramatisce korektnje rěčeć, dyrbimy na přikład w pluralu muskowosobowe a njemuskowosobowe formy adjektiwow wospjetować, kaž sym to w titulu teksta pokazał. Samo w rědkich padach, hdyž so muske a žónske formy substantiwow njerozeznawaja, dyrbimy splahowe rozdźěle na adjektiwach pokazać (zdźěłani a zdźěłane zastupnicy genderlinguistiki to derje znaja). Móžnosć zaměnjenja tajkich redundantnych konstrukcijow přez abstraktne genderneutralne formy, na přikład přez participy, je w serbšćinje jara wobmjezowana. Nadhódnota w formje skrótšeneho zwuraznjenja, kotraž přinjese narunanje »Studenten und Studentinnen« přez »Studierende« w němčinje, za »studowacych a studowace« přirunujo ze »studentami a studentkami« w hornjoserbšćinje prosće njewobsteji. Hdyž gramatiski system hornjoserbšćiny poprawne genderowanje njedowoli, čehodla njezměnimy gramatiku? Dyrbja so woprawdźe w kóždym padźe wšitke prawidła rodoweje kongruency wobkedźbować? Móžu sej pokiw dowolić na (kaž přiznawam, skerje njemudru) ortografisku reformu w němčinje 1990ych lět, kotraž zmóžnjuje rěčnu wariaciju a najebać to njeje sypnjenje němskeje towaršnosće wuskutkowała. W padźe serbšćiny wšak dyrbi so před zmjechčenjom rěčnych prawidłow warnować. Za wjele Serbow je eksistenca a fungowanje spisowneje rěče tola přiznamjo kulturneho sebjezrozumjenja. Hdyž so ze swojej rěču identifikować njemóžeš, spěšnišo swoju etnisku identitu zhubjuješ. Genderowe diskusije wjedu so tež w druhich słowjanskich ludach. Na přikład ma pólšćina identiski inwentar rodowych kategorijow kaž hornjoserbšćina. Powšitkownje so akceptuje, zo rozeznawaja so zasady za genderowanje w pólšćinje wot zapadnych rěčow. To móže tež za serbšćinu płaćiwe być. Z němčiny přewzate rozrisanja za genderowanje najlěpše njejsu. Wažne je, zo by serbšćina swoje wosebite a originalne rěčne struktury zachowała.

THOMAS MENZEL

Z Italskeje docpě nas zrudna powěsć wo smjerći rěčespytnika a slawista prof. dr. Andrea Trovesi. Profesor Trovesi je był nimoměry rěčnje wobdarjeny wědomostnik, kotryž je wjetšinu słowjanskich rěčow wobknježił a so tež ze słowjanskimi mjeńšinowymi rěčemi zaběrał.

W Serbskim instituće wobdźěli so na lětnim kursu serbšćiny w lěće 2000. Po studiju rušćiny, čěšćiny a němčiny w swojim ródnym měsće Bergamo a dlěšich studijnych přebywanjach w Praze je w Mailandźe 2002 zakitował disertaciju wo wuwiću definitnych artiklach w čěskej, serbskej a słowjenskej rěči. Jako docent a profesor je dołholětnje na Instituće za słowjansku filologiju uniwersity w Bergamje skutkował, prjedy hač přewza 2015 profesuru za slawistiski rěčespyt na uniwersiće »La Sapienza« w Romje (z ćežišćom słowjenskeje rěče).

Andrea Trovesi (1971–2021) Foto: Thomas Menzel

Trovesi měješe šěroke wědomostne zajimy a je přeslědźił stawizny, struktury a rěčnu politiku słowjanskich a balkanskich rěčow. Publikowaše wšelake dźěła, mjez druhim wo wokatiwje w słowjanskich rěčach, wo etymologiskich prašenjach, na přikład wo přirunanju turkowskich požčonkow w bołharšćinje a bosnišćinje, wo sociolinguistiskich zjawach, kaž wo nastaću a kodifikowanju čornohórskeje rěče. Wo didaktiskich kompetencach wědomostnika swědči sobuawtorstwo gramatiki čěšćiny za italskich wuknjacych (Grammatica ceca: fonetica, morfologia e sintassi con esercizi e soluzioni, Milano 2019). 2003 je organizował sorabistisku konferencu w Bergamje z wobdźělenjom rěčespytnikow a literarnych wědomostnikow Lipšćanskeje uniwersity a Serbskeho instituta. Wuskutk konferency běše zwjazk I serbi-lusaziani. Storia, letteratura, lingua (Milano 2007), kotryž předstaja čitarjam w italskej rěči najwažniše fakty wo stawiznach, rěčomaj a kulturje Serbow.