Interview z Cordulu Bahro, šlodaŕku za drastwu odrinych Serbow, dnja 18.04.2024 w Cyltowje

Wšykno jo se z toś tym wobrazom zachopiło. To jo stara maś mójogo cłowjeka, kótaraž jo była roźona Aurithaŕka (nimski Auritherin). Jej jo se groniło Marie Minak. Móje prědowniki su z Kunitz. How jo Aurith, tam jo Kunitz, pótakem jadnu wjas dalej.

To pak jo był jadnučki wobraz, kenž su mógali wuchowaś we wójnje (…). Teke toś te pór źělow narodneje drastwy, kenž su byli hyšći tam, su luźe rozprojli a na pś. pókšywadła z nich šyli (…) Mója pśichodna maś jo se ten wobraz wjele razow wóglědała a zagórjona groniła: »To su byli wjelgin rědne drastwy!«

Wóna jo wopytała drastwu wopisaś, ale wóna jo była w tom casu južo śěžko chóra. Som wopytała cełu wědu wót njeje dostaś, ale pśepózdźe som zachopiła se pšašaś. Wóna njejo něga wjele wó zachadnosći wulicowała. Gaž njejsmy se pšašali, njejo nic powědała.

Ale ako su cerkwju Našeje kněni w Drježdźanach pó pśewrośe zasej natwarili, jo to było znamje za mnjo: Njejo hyšći pśepózdźe! Móje źiśi su byli pšec z domu a som se rozsuźiła, až z drastwami zachopijom. Ja zachopijom serbsku drastwu šyś! Krotko pó tom, ako som z narodneju drastwu zachopiła, jo mója pśichodna maś zemrěła. By mě źe mógała hyšći wjele pokazaś …

Interview z Grit Lemke wo prěnim originalnje serbskim kinowym­ filmje

Wosebity podawk wočakuje přećelow kina: Wot apryla poběži we wuzwolenych kinach serbski hrajny film! Štó smy? Pochad, maćeršćina, narodnosć? Što je, hdyž so serbskosć zhubi?

Pytajo za swojimi korjenjemi přewodźa režiserka Grit Lemke indigeny lud w Němskej: Serbow, najmjeńši słowjanski lud. Naša rěč a kultura stej so lětstotki dołho potłóčowałoj a ćišć asimilacije naš lud do dźensnišeho wohroža. Kak Serbja sami serbskosć definuja?

Zetkach so z Grit Lemke, zo bych so z njej wo tym, wo jeje žiwjenju, nahladach a wo zajimawostkach nastaća jeje prěnjeho wulkeho serbskeho filma rozmołwjała.

Sym poprawom powědarka filma. Powědam stawiznu swojeje prawowki a z tym předewšěm stawiznu zatajeneje identity.

Nawopačny pol k tomu su w filmje ludźo, kaž Ignac a jeho swójba, kotřiž wědźa, štó su, kiž pěstuja swoje korjenje cyle přirodnje w tym, zo swoju rěč haja a kiž su z tym pokojnje žiwi.

Rozmołwa ze Sabinu Jurasz, sobumějaŕku regionalneje modoweje źěłaŕnje drastwow z Beskidow

Sabina Jurasz, naroźona 1993; póchada z Przybędzy (wjas blisko města Žywiec), angažěrujo se wót swójogo źiśetstwa za spěchowanje ludoweje kultury ako cłonk regionalneje drastwoweje, rejowańskeje a spiwneje kupki (ansambla) góralow z regiona Žywiecczyzna – »Grojcowianie«, jo absolwentka wuměłskeje šule w Zakopanem a Krakowskich wuměłskich šulow, sobumějaŕka regionalneje źěłaŕnje drastwow.

Mója rozpalonosć za drastwu jo se bejnje pózdźe naroźiła. Ja to južo nimjernje njecynim! (chachanje ) Ale južo ako góle, myslim se ze 9 lětami, som w kupce »Grojcowianie« rejowała. To jo kupka, kótaruž jo mója maś, Jadwiga Jurasz, w lěśe 1995 załožyła. Wóna ju až do źinsajšnego nawjedujo, a wopytajom pśecej hyšći, mójej maśeri pomagaś a ju pódpěrowaś, z tym až na pśikład pišom projekty za spěchowańske pjenjeze za našu kupku. Swóju rozpalonosć za šyśe drastow pak som namakała akle pó dwójolětnem studiju na muzikowej akademiji w Poznanju, kótaryž som pón w ceło hynakšem wobłuku absolwěrowała. Tam som nejpjerwjej studěrowała twaŕ instrumentow. Som pak pytnuła, až njejo to było pšawe pówołanje za mnjo ako žeńska. Som změniła swóje plany dopołnje a som pótom chójźiła na Krakowsku wusoku šulu wuměłstwa za design drastwy. Tegdy som teke zachopiła, mójej mamje pomagaś, pśeto našu firmu jo mója mama južo pśed wjele lětami załožyła. Wóna jo na zachopjeńku šyła narodnu drastwu za našu rejowańsku kupku. Něchten jo musał jadnorje

Rozgrono ze sobuźěłaśeŕku ladinskego instituta Mauru Chiocchetti­

Bondì! Ja som Maura Chiocchetti z gmejny Moena w dole Fassa. Źěłam něnto styri lěta w Ladinskem kulturnem instituśe w San Giovanni di Fassa, ale som how južo pěś lět wót 1989 až do 1994 źěłała. K cilam instituta słuša zběranje, sortěrowanje a studěrowanje maśizny, kenž nastupa stawizny, góspodaŕske žywjenje, rěc, folkloru, mytose a nałogi Ladinarjow. How źěłam ako zastojnstwowa sekretaŕka, wušej togo som zagronita za pśełožki do ladinšćiny a rěcne póraźowanje.

Ladinšćinu móžośo słyšaś we wšyknych žywjeńskich wobceŕkach, wót bary až do supermarka, na twaŕnišću abo w běrowje, w šuli, na źěłowem městnje a na droze. Samo w cerkwi, weto jano pśi wšakich wósobnych góźbach, na pśikład na patronatskich swěźenjach. Ale to se wótměwa jano mjazy powědarjami ladinšćiny. Gaž nanejmjenjej jaden wót pśibytnych ma italšćinu ako maminu rěc, powědamy awtomatiski italski, dokulaž powědaŕ italskeje rěcy, kenž jo akle krotko w dole žywy, lěbda rozmějo ladinšćinu.

Agnieszka Łachowska – jo pólska wucabnica za stawizny, pólsku rěc, towarišnostnu wědu, a pedagogowka za slěpych, špatnje wiźecych a mjenjej wobdarjonych (oligofrenopedagogika). Slěźaŕka Dolneje Łužyce, wejsneje kultury, narodneje drastwy, registrěrowańskich knigłow, starych tekstilijow a tekstilnych mustrow a spěchowaŕka serbskich studijow.

Som se w lĕśe 1977 w Lubsku (serbski: Žemŕ, nimski: Sommerfeld) naroźiła. Pěś kilometrow zdalona, do směra na Krosno Odrzanskie, lažy mója domowna wjas Górzyn (serbski: Gora, nimski: Göhren), kótaraž jo słowjańskego póchada. Jo to region historiskeje Dolneje Łužyce, kenž słuša wót 1945 k Pólskej. Ako som góle była, jo mója mama Ewa Buko (roźona Tygielska) źěłała ako tkajaŕka w zawoźe Lubskie Zakłady Przemysłu Włókienniczego (fabrika za tkajaŕske pśemysło) a jo cesto wulicowała wó swójom źěle. To groni, až som z «mlokom» mamy do se srěbała teke lubosć k tekstilijam, drastwowym srědkam, tkaninam a drastwam, kenž su ze socialnym kapitalom jsy zwězane. W běgu swójogo šulskego casa som zachopiła, stawizny mójogo regiona, Dolneje Łužyce, wuslěźiś. Tegdy jo se mě wujasniło, až su Słowjany - Serby – wót antiki w tom regionje žywe byli. Pó historiskich žrědłach a rozpšawach casowych znankow njejsu se jich etnos, nałogi a tradicionelne drastwy tam njeglědajucy na germanizaciju a wliw nimskego města Sommerfeld/Žemŕ (źinsajšne Lubsko) až do 1945 změnili. Togodla som kśěła Serbow póznaś, lěcrownož teke jano ze stawiznow. Njeby se doceła mysliła, až to zamógu.

Rozgrono z Margit Alexander, ceptaŕku z dańskeje mjeńšyny w Sydslevig

Som 52 lět stara a bydlim w Husumje a nawjedujom dańsku źiśownju we Wester Ohrstedt.

Som w dańskej mjeńšynje how w krajnem źělu Sydslevig wótrosła. Mój nan njejo spócetnje źěl dańskeje mjeńšyny był, ale mója maś jo chójźiła teke na dańsku šulu a jo była aktiwna, a tak som pśišła ned do dańskeje źiśownje. Som pózdźej na dańskem gymnaziumje w Flensburgu abituru cyniła a pó tom socialnu pedagogiku w Kolding / Dańskej studěrowała. Wjele młodych luźi z dańskeje mjeńšyny wužywa móžnosć, studij abo wukubłanje w Dańskej zachopiś. Som pótom pó studiumje do Sydslevig slědk šła a som zachopiła, za dańske šulske towaristwo źěłaś.

Som južo była ako młodostna babysitter za wšykne źiśi we wokolinje, togodla jo było lažko se za pówołanje ako ceptaŕka rozsuźiś a ze źiśimi źěłaś. Mě wósebnje zwjaselijo sobu dožywiś, kak se źiśi wuwijaju a se k wósobinam wótrostu­. To mě cyni gjardu a glucnu, gaž mógu k tomu pśinosowaś, až maju dobre dopomnjeśa na swój cas w źi­śowni.

Měrćin Wjenk dźěła za Serbski rozhłós a pisa literarne a druhe teksty za dźěći a dorosćenych. Rozmołwa z awtorom, kiž lubuje rěčne wužadanje.

Sym so 1987 narodźił a w Chrósćicach wotrostł. Po abiturje w lěće 2006 nastupich ciwilnu słužbu w Budyšinje w dźěłarni za zbrašenych čłowjekow na Edisonowej. Po tym dźěch do Halle na studij geologije. Spočatk lěta 2013 sym studij zakónčił a na to dwě lěće w Lipsku dźěłał na zarjedźe za přirodoškit. Spočatk lěta 2015 sym ze swójbu do Drježdźan ćahnył a pola Serbskeho rozhłosa započał.

Samo na sebi hižo moje dźěło w Lipsku wjace telko ze studijom činić njeměješe. To bě drje dźěło z přirodu, hłownje pak sym kubłanske zarjadowanja, přednoški a informacije sposrědkował a organizował. We wobswětowym informaciskim centrumje móžeše sej kóždy brošurki a material wotewzać. Dźěše wo lutowanje wody a miliny a wo přirodoškit w měsće.

Prof. Dr. Neyooxet Greymorning źěła na uniwersiśe w Montanje, w USA (engelski University of Montana) a jo profesor za antropologiju a ludowe ameriske studije (engelski Anthropology and Native American Studies). Wón słuša do luda Arapaho, kótaryž jo indigeny lud Pódpołnocneje Ameriki a jo žywy w źinsajšnyma zwězkowyma krajoma Colorado a Wyoming. Prof. dr. Neyooxet Greymorning jo wuwił nowu metodu nawuknjenja drugeje rěcy, kótarejž se groni ASLA©™. Skrotconka wóznamjenijo »póspěšone pśiswójenje drugeje rěcy« (engelski Accelerated Second Language Acquisition). Metoda wuknjenja rozmějo se ako cełkowna imersija (nimski Totalimmersion). Metoda ASLA©™ jo se prědny raz wužywała za nawuknjenje rěcy Arapaho, a źinsa jo znata teke w drugich stronach a ludach.

Arapaho póchada z familije rěcow Algonquian, do kótarejež słušaju tśi rěcy: rěc Nawathinehena, kótaraž jo južo wótemrěła, a rěcy Arapaho a Gros Ventre, kótarejž stej wobgrozonej.1 Arapaho ma dwa dialekta: pódpołnocny Arapaho a pódpołudnjowy Arapaho. Dokradna licba powědarjow Arapaho njejo bóžko znata. Źinsa se groni, až jo jich 250 do 1.000 aktiwnych powědarjow.2 Interwiew z profesorom N. Greymorningom z USA jo wjadła Justyna Michniuk.

Rozmołwa ze studentom dźiwadźelenja Clemensom Bobku wo spočatkach w dźiwadle, wužadacych rólach a njedawnej inscenaciji »Šěrcec Hanka«

Běch na Serbskim gymnaziju hromadźe z Katju Hrjehorjec w rjadowni a wona běše hižo w młodźinskim dźiwadle pola Měrka Brankačka, hdźež nazwučowachu runje kruch »Kupa fantazije«. A na pućowanskim dnju wisaše mi cyły čas we wušomaj, zo hišće někoho trjebaja a hač nochcu nimo přińć, znajmjeńša na jednu probu. Potom běch na probje a mi je so jara lubiło, mějach wjeselo a ludźi běchu zajimawi. A tak sym tam wisajo wostał. Při dźiwadle běše tehdom tež Michelle Bray, kotraž je kruch »Romeo und Julia auf Platte« z ćěkancami inscenowała. Wona je so mje prašała, hač nochcu do jeje skupiny přińć. A tuž sym tam sobu činił. W samsnym času běše tež hišće dźiwadłowy festiwal z mnohimi skupinami z cyłeje Němskeje, štož běše jara zajimawe. Při tym nawjazach kontakt k skupinje z Berlina z Maxim-Gorki-dźiwadła. Zetkachmy so stajnje zaso z tamnišej režiserku Theresu Henning, hdźež sym so na projekće wobdźělił. Tak je so zajim krok po kroku dale wuwił a po šuli steješe naraz prašenje, što činić. Jako jedna móžnosć skićeše so dźiwadło. A tak buch hromadźe z Katju Hrjehorjec a Mariju-Helenu Bretschneiderec elewa na Němsko-Serbskim ludowym dźiwadle. Prěnja wulka inscenacija běše »Zauber der Smaragdenstadt«, k tomu přizamkny so kruch »Greta«.

Hižo tójšto lět slědźi Trudla Malinkowa za serbskimi pomnikami, je dokumentuje a so w pomnikowym wuběrku Maćicy Serbskeje wo jich zdźerženje stara. Rozmołwa z wědomostnicu wo swědkach serbskosće, pomnikoškiće a jeje nowej publikaciji »Sorbische Denkmale. Handbuch sorbischer Gedenk- und Erinnerungsstätten«.

Za tajke swědki serbskosće so hižo z młodych lět zajimuju. Běchmy jako swójba wjele po Łužicy po puću, a to w Serbach runje tak kaž zwonka nich. Hdźežkuli to tež bě, přeco mje při tym wosebje zajimowaše, što w jednotliwej kónčinje serbskeho nadeńdu. Serbskeho cila dla druhdy samo naš dowol planowachmy. Hižo 1985 přewjedźech pod třěchu serbskeje superintendentury naprašowanje po ewangelskich wosadach dwurěčneje Hornjeje Łužicy wo serbskim cyrkwinskim žiwjenju. Wažny dypk při tym bě prašenje za materielnymi swědkami serbskeje zašłosće, kaž napisami w cyrkwjach, na kěrchowach atd. W 1990tych lětach prócowachmy so we wobłuku Maćicy Serbskeje wo jednotliwe serbske pomniki a wo to, zo bychu so swědki serbskeje kultury a žiwjenskeho wašnja systematisce inwentarizowali. Wuslědk tutych prócowanjow bě w lěće 2000 zahajenje slědźerskeho projekta »Inwentar serbskich kulturnych pomnikow«, na kotrymž smědźach potom w podźělnym přistajenju a husto tež z hinašimi nadawkami zaběrana hač do 2020 dźěłać.

Rozmołwa z projektowym sobudźěłaćerjom Załožby za serbski lud a zamołwitym za medijowe zarjadnišćo Michałom Cyžom wo serbskorěčnych medijowych projektach, móžnosćach njekomercielneho serbskeho radija a wuwiću serbskeho medialneho swěta

Słužbnje dźěłam něhdźe wosom hodźinow wob dźeń. Zbytk běži čestnohamtsce. Na př. nima cyrkej ničo z mojim dźěłom činić a nimo toho mam při tutym nadawku tež pomoc skawtow, kotřiž móža so tak sami wuspytać a nic jenož teoretisce zwučować.

Z kameramužom abo zwukowym technikarjom so hišće nichtó stał njeje, ale to tež njebě za čas SAEK cil našeho skutkowanja. Mi dźěše stajnje wo medijo-pedagogiske kompetency, zo nawuknu ludźo medije wužiwać, wšojedne za što. Jedyn je rysował, tamny je programěrował, třeći je wideja třihał a dalši je robotery programěrował. Smy wšo wuspytali a do šěrokosće šli. Hač wobdźělnicy to pozdźišo powołansce činja, jako hobby abo čestnohamtsce, njeje žanu rólu hrało. Woni mějachu k medijam kontakt a ja měnju, zo su z tym wěstu wćipnosć wuwili a strach zhubili z techniku wobchadźeć. Medijowych skawtow je sej poprawom wumysliła socialna pedagogowka Claudia Kilankec. Wona je wo tym čitała a namjetowała to tež činić. Cil medijowych skawtow na šulach po wšej Němskej běše poprawom jenož młodźinski škit, potajkim zo njesmě so mobbować, w interneće hudźba kradnyć a zo njesmědźa so bjez dowolnosće potrjechenych fota wozjewić. Smy tutón nadawk trochu šěršo interpretowali. Wothladajo wot prawniskich pozadkow chcychmy, zo nawuknu skawća z techniku wobchadźeć. A tak smy prosće wšo činili: Techniku při schadźowance natwarili, w cyrkwjach fotografowali, jako prózdninski poskitk hudźbu a filmy třihali abo onlinowy trening za čas korony přewjedli. To měješe temy přesahowace do wšěch směrow być, ale nic přehłuboko. Móžachu so wuspytać a pozdźišo specializować.

Dnja 8. oktobra 2021, w Serbskem muzeju w Chóśebuzu, jo kurator Werner Měškank wótwórił swóju slědnu wustajeńcu pśed wuměńkom, pód titelom »Sammelsurbium – Serbske na wórach a we wabjenju«. Wustajeńca na Młyńskej droze 12 w měsće se pokazujo až do 13. měrca 2022. Zgromaźone eksponaty prezentěruju šyroku paletu wórow wót drastwow a taškow, pśez porclinowe figury a głažki až k suweniram, sudobjam a etiketam za žywidła. Głowne znamje jo, až wšykne eksponaty maju něco serbskego: motiw z narodneje drastwy, serbski label, nadpismo w serbskej rěcy atd. Dodaś cu, až wót pór lět wobglědujom zajmnu tendencu w Pólskej a drugich europskich krajach: To regionalne na wórach pokazaś, zadobyś se do wutšoby kupowarja a z regionalnymi motiwami wěcej pśedawaś. Móžoš groniś: Wócy sobu kupujotej! Na pśikład flaška wina z njewšednym, eksotiskim etiketom jo rědny darik z dowola a casy teke symbol za pódpěranje lokalnych, małych firmow.

Njewšednu wustajeńcu som sebje ze zajmom woglědała a som se z kuratorom Wernerom Měškankom wó njej rozgranjała. JUSTYNA MICHNIUK

Interview z filmowym kritikarjom, awtorom a filmowcom Knutom Elstermannom

Zhladuješ-li na produkcije zašłeho časa, je so Łužica z filmami kaž »Gundermann« Andreasa Dresena a »Gundermann Revier« wot Grit Lemke w Zwjazkowej republice do wulkich kinowych žurlow dóstała. Festiwale kaž Choćebuski filmowy festiwal abo Nysowy filmowy festiwal su filmam z regiona zjawnosć skićili. Mjez nimi su tež stajnje produkcije serbskich filmowcow. Kak bohata je serbska filmowa scena? Tutomu prašenju wěnuje so filmowy kritikar, awtor a filmowc Knut Elstermann w swojej reportaži »Serby do kina! / Sorben ins Kino! Auf der Suche nach dem sorbischen Film«. Składnostnje Nysoweho filmoweho festiwala pokazowaše so jeho film w Budyskim Kamjentnym domje. Eva Gaeding je so z nim rozmołwjała.

Sym wšak hižo cyły rjad featurow k filmowym temam činił, tež wo DEFA. Ideja za tutón film je w serbskim studiju rbb w Choćebuzu nastała. Su so mje prašeli, hač mam lóšt, tajki film činić, a mějach wulki lóšt. Běše to samo wjace: Bych rady stawizny serbskeho filma powědał, potajkim wot časa němych filmow hač do přitomnosće.

»Musym ze źiśimi serbski powědaś, gaž cu něco změniś«

Rozgrono z Jensom Martinom, pśistajonym we wótźělbje za wódowe góspodaŕstwo w krajnem amśe za wobswět w Pódstupimje, wó serbskej rěcy, wó póchaźe a źo se doma cujo

Mója swójźba jo južo pśecej na tom dwórje była. To jo mója domownja how. Mója maś a mója sotša ze źowku něnto tudy bydle. Dłujko smy krowy měli. Něnt su how jano hyšći jaden kóń, jadna kóza, pór kurow a rowno tak wjele kóckow. To dosega juž. Kuždy drugi kóńc tyźenja som how.

Som nejpjerwjej, hyšći w NDRskem casu, zachopił wódowe góspodaŕstwo studěrowaś. W šuli běšo tak, až sy krydnuł jadno póraźowanje a tam su gronili: »Z takimi censurami móžoš proběrowaś take něco studěrowaś.« Ale nic na skótnego gójca. To som nejpjerwjej kśěł, dokulaž som how taki póśěg k pśiroźe měł. Wóni su gronili, až w Błotach dajo wódu, tšugi, rěki a ja dejm wódowe góspodaŕstwo studěrowaś, dokulaž změjom how dobre źěłowe městno. Tak som to w Drježdźanach studěrował. Pěś lět pózdźej som to zacuśe měł, až to njamóžo wšykno byś a pón som hyšći studěrował pśirodošćit w Tharanźe na fakulśe za gólnistwo. Tam som něgajšnu manźelsku zmakał a z togo stej wurosłej dwě góleśi. A pótom som źěło w Pódstupimje namakał. To jo mě lubjej było, dokulaž jo blisko do Bórkow. Som how źěło pytał, ale njejo dejało byś. Tak wót togo casa pśecej do Bórkow pśijězdźujom, źěłam, coš jo notne, abo som jano how a póžywam tu naturu.

Zwjazanosć ze zemju hraje pola mje wulku rólu

Rozmołwa ze Stanijom Brězanom, referentom w sakskim ministerstwje za wědomosć, kulturu a turizm, wo domiznje, serbskej rěči a hódnoće wěry

Hdyž praju, zo jědu domoj, měnju Kopšin. Hdyž jědu takrjec do mojeje prěnjeje domizny, potom praju, zo jědu do Sulšec.

Ducy z kolesom po kraju, mi druhdy rjany spěw »Hórki, doły wosrjedkate, płódna zemja smuhata« do hłowy přińdźe. Jón smy w brigadźe spěwali a wón je charakteristiski za našu krajinu, cunje hórki, doły a płódna póda, kotraž je čłowjekow w prjedawšich časach zežiwiła a tež dźensa zežiwi. Tuta zwjazanosć ze zemju hraje pola mje wulku rólu.

Za mnje je to woboje. Wěm so tež na słowa našeho nana dopominać, kiž je stajnje prajił »Pytajće zbožo w swójbje«.