Wót pór lět sem wobglědujom diskusiju wó tak pomjenjonej modernej serbskej kulturje a trjebnych změnach. Serbska ludowa kultura dej byś za wšyknych pśistupna a wabjeca! Pód woponom tyce, w klubje, pśi piwje a paleńcu. Cesto teke bźez znaśa (abo dobrego znaśa?) serbskeje rěcy. Drastwa tejerownosći njedej stawnje cele pórědna wuglědaś! Mógu drastwowe źěle nosyś a z jeansami kombiněrowaś: tam jadna šlejfka, how kusk módrośišća ... Samo muske mógu žeńskece drastwy nosyś. Cogodla nic, mamy wšak rownopšawnosć! Dokulaž by mógała južo dorosćone źiśi měś, woglědujom te pokazki młoźiny z pósmjejkom, ale teke z naźeju. Eksperimentěrowaś jo derje.

Ako młody, njenazgónity luź coš swóje granice spóznaś, reinterpretěrowaś, co jo starjejšyma wažne a swěte, a smějoš wšykno do pšašanja stajiś. Ale wótkul se bjerjo mója naźeja? Póchadam z górow Beskidow. To jo wjelgin konserwatiwna, katolska wokolina na pódpołdnju Pólskeje. Luźe su gjarde, kšute, póbóžne a lubuju tradicje, kulturu, narodne drastwy a našu narěc. Ako młode źowćo njejsom była wobjadna z kulturnymi mustrami zaźaržanja a patriarchatom. W mójej ­familiji jo kněžył matriarchat. Mója stara maś a maśeŕka stej kśěłej, až ja nejpjerwjej wuknjom a študěrujom. Pótom pak som dejała muža namakaś a malsnje źiśi měś. Nanejlěpjej dejała se zasej do rodneje jsy nawróśiś a we wokolinje bydliś. Nic mjenjej wažne jo za njej ­było, až mej z mužom a źiśimi pótom pšawi­dłownje do cerkwje chójźimy, se módlimy, naše ­tradicije znajomy atd. Som pak wót zachopjeńka była hynakša. Na jadnom boku som lubowała našu narěc a tradicije. Co ja pak na žeden pad njejsom kśěła, jo było žywjenje pó mustru, kótaryž jo se kněžył w mójom regionje a jo wuchadał wót ludoweje kultury a teke katolskeje cer­kwje, wót tradicionelnych rolow, kótarež su se pla nas a w drugich regionach wob­chowali. Někotare z kumpankow šulskego casa ga su se malsnje zmanźelili, su źiśi póroźili a doma wóstali. Ja pak som kśěła samostatna žeńska byś, cełe nocy pśerejowaś, pó swěśe drogowaś, wjasele měś a nic familiju, muža a źiśi pasć! Tegdy som se mysliła, až trjebam tak gronjony daloki a šyroki swět, aby glucna była. Toś som wjele lět studěrowała, se dalej kubłała, wjele krajow swěta wiźeła a wjele dožywiła. Do źinsajšnego mam znatych ze wšakich kulturow a religijow. Jaden z mójich nejlěpšych pśijaśelow jo homoseksualny – to ga jo źinsa za wjele luźi znamje, až sy ­moderny abo cool! Na drugem boku nosym rada narodnu drastwu z Beskidow a se zasajźujom za ludowu kulturu. Som ja nu­tśikach rozdwójona? Se wě, až nic. Ale som mjaztym nazgónita. W běgu casa som źeńk a wěcej cytała a nazgóniła wó swójich kórjenjach. Som se ze stareju maśeŕku rozgranjała a spó­znała, až njejsom zewšym dejała daloko pšec hyś, aby namakała swóju gluku!

Na zachopjeńku mójeje zaběry z wuměłstwom stojtej žywjenje a statkowanje českego wuměłca-ludowědnika, zběrarja ludowych spiwow wšyknych słowjańskich narodow Ludvíka Kuby, kótaryž jo wózjawił w 16 knigłach »Slovanstvo ve svých zpěvech«, mjazy nimi serbske spiwy. Wšako som studěrował w swójom casu klasisku muziku, spiw w Drježdźanach. A ako­ som se pó 1990 z Barlinja domoj nawrośił, som se zaběrał z dalšnym cyklusom Kuby, kótaremuž se groni »Slovanstvo ve svých obrazech«, tóś tu wuměłsku dokumentaciju jo wón jano ze Serbami – z wěcej ako 100 wobrazami – wugótował. Wuspěšna wustajeńca jogo łužyskich wobrazow 1922/23 w Praze jo pógóniła słowjeńskego mólarja Ante Trstenjaka, do Łužyce woglědaś. A generaciju pózdźej běšo to česka mólaŕka Alena Čermáková, kótaraž jo how pó stopach a motiwach wósebnje Serbowki mólowała a je na jadnoraznu wašnju do nimjernosći zapisała. Teke z tyma wobyma mólarjoma – a někotarymi dalšnymi – som se zaběrał a som teke dotychměst njeznate wobraze namakał. Někotare tych wobrazow som mógał nakupiś a z pomocu serbskeju muzejowu jo se raźiło, te wuměłske twóŕby we wustajeńcach pśed­stajiś. Chóśebuski Serbski muzej jo wobraze Čermákoveje z prědnym takim katalogom pśedstajił a jo mógał ceły cyklus Łužyce ako dar a ako­ nakup pśewześ. K zaběrje z wuměłstwom słušaju narskosć, pytanje za kontaktami, teke gluka a młogi raz pomaga tebje pśipad. Tak som w interneśe namakał figuru serbskego brašku z Mišnjańskego porclina. To som napisał swójomu staremu pśijaśeloju, fachnikoju serbskego wuměłstwa dr. Alfredoju Krawcoju. Wón jo mě wótegronił, až to njejo móžno, wón wó tom nic njewě. A weto jo se namakało dogromady pěś serbskich figurow a wóni su słušali do wobšyrneje zběrki dogro­mady 25 narodnych respektiwnje ludowych drastwow Nim­skeje, kó­tarež jo wuměłc Hugo Spieler nacerił. Teke toś ta zběrka jadnoraznych eksponatow ­běšo w Serbskem muzeju Bu­dyšyn wustajona.

Na cłonkojsku zgromaźinu Spěchowańskego towaristwa jo woglěd z Górneje Łužyce wuměłski pókład sobu pśinjasł

Z Města/Cottbus. Wót togo lěta jo Serbski muzej Chóśebuz teke na wałtorach za woglědarjow wótwórjony. Wjele wuspěšnych projektow a kooperacijow jo pregowało muzejowe źěło slědnego lěta a z wjele nowym, což wobogaśijo, což znatosć a atraktiwnosć muzeja pówušyjo, źo to lětosa pilnje dalej.

A to teke z wjelikeju pódpěru Spěchowańskego towaristwa Serbskego muzeja. Zajmny pśeglěd wó tom wšyknom jo se dał pětk, 24. januara, ako jo pšosyła Madlena Norberg, pśedsedaŕka Spěchowańskego towaristwa, do togo muzeja na cłonkojsku zgromaźinu.

14 luźi jo se pśinamakało. Wjeźeca kuratorka muzeja, Martina Nowakojc, jo se chórosći dla zagroniś dała. Škóda jo to glědajucy na to, až wóna w aprylu na wuměńk źo – lube póstrowy wót njeje jo pósrědniła kuratorka Christina Kliemowa. Robert Büschel, wjednik Měsćańskich zběrkow, kaž teke jogo pśedchadnik, Steffen Krestin, teke njejstej mógałej pśiś, drugego zawězka dla.

Tradicionelnje se na zachopjeńku cłonkojskeje zgromaźiny togo Spěchowańskego towaristwa tuchylne jubilary mjazy cłonkami z kwětkami cesće. Tencas jo płaśiła taka gratulacija Steffenoju Krestinoju, pókładnicy Angeli Fuchsowej, a Weronice Žurowej, kótaraž jo tejerownosći w pśedsedaŕstwje towaristwa wjelgin aktiwna.

Ze zapśimujucym literariskim drogowanim – prěki pó domowni w pśeměnjujucych casach – pśepšosyju knigły k tomu, kórjenje jadnorazneje dwójorěcneje Łužyce wuslěźiś.

Nichten z nas pak njejo jadnotny.

Smy natwarjone z małych kusackow identity,

kuždy drogotny, kuždy wažny.

A weto kamjenje zdaloka chytamy,

dla rěcy, woblica, wšakorakosći a barwy kóže.

Zabydnjomy, až smy sami ako mozaik,

až harmonija z rozdźělow se naroźijo.

Njejsu pyšne barwy w cerkwinem głažku tak rědne?

Njejsu wšakorake głose w chorje tak zajmne?

Gaž njetwarimy murje, ale mósty,

wobogaśijo se našo žywjenje.

Toleranca wóznamjenijo cesćownosć a pšawo.

Njedejm byś ako ty, ale městno za mójim blidom śi wóstajijom.

Mój swětowy wobraz se njezmjeńšujo pśez wjelerakosć,

ně, wón rosćo – a pśepšosujo do pśichoda.

Ako swět nastał jo z Bóžego słowa,

jo Bog formował prědnego luźa ze zemje a pěska,

nic z jadnogo, ale z wjele kontinentow*,

aby cłowjek namakał wšuźi domownju.

A jolic swóju drogu dokóńcyjo,

maśeŕka zemja jogo pśimnjo w śišynje.

Wóna znajo proch, z kótaregož jo nastał.

Za nju su wšykne jadnake.

*Pó hebrejskej mytologiji jo Bog pśi stwórjenju prědnego cłowjeka nazběrał proch ze wšych kontinentow, aby, jolic cłowjek swóju domownju by spušćił a hynźi na zemi wumrěł, zemja jogo spóznała a pśiwzeła.

»Gładźarnica – Slěpjańska drastwa: IV. dupjenje« jo južo stwórty źěl knigłow, kótarež zaběraju se z drastawami regiona Slěpe ako teke z jogo serbskimi stawiznami, kulturu a derbstwom.

Knigły su skład wědy a wažne žrědło za pśeslěźenje serbskeje kultury a tradicijow regiona. Na knigłach su zasej źěłali angažěrowane luźe kaž Elvira Hantšo, Helmut Hantšo, Gerald Schön, Juliana Kaulfürstowa a dalšne cłonki towaristwa Kólesko z.t.

Slěźenje na pólu narodnych drastwow njejo lažki nadawk. Pśecej źe su a budu luźe, kótarež kritizěruju wopisane nadrobnosći drastwow, pśeto su znali ze swójogo źiśetstwa drugu wašnju woblekanja drastwowych źělow. Abo njejo wěcej žednych spušćobnych žrědłow, źož su nadrobnosći wopisane. Abo te luźe, kótarež maju wědu, njekśě ju dalej dawaś. Druga wěc jo akceptanca wósady a luźi, kótarež maju serbske kórjenje. Bóžko wóni casy njekśě z tym serbskim nic cyniś měś a njewiźe drastwy a drastwowe knigły ako kulturne wobogaśenje. Wótergi samo zacuwaju je ako tšach, až mógał pśez nje něchten wó jich słowjańskem póchaźe zgóniś.

Pěśich zajtša.

Papa łoj ryby a mjelcy.

Ja (wegetarijaŕ) sejźim sćerpnje pódla

z mójeju analogoweju kameru (poł dokusow, ebay kleinanzeigen, für

bastler, 20€).

Ptaški šwikocu,

kšacanje na aluminiumje,

wóda pluskoco;

wón śěgnjo seśi z wódy do cołna.

Zwětšego su prozne.

Cesliny padaju ako kwiśonkowe łopjenka.

Papa ryby cysći, jogo ruce kšawowatej. Ryba se stergujo.

Ja pśiglědajom a myslim na nany a syny,

na muske pśed nama a jich pśichylnosć k namócnemu pśekrotoju casa.

Se pšašam, lěc teke k tomu słušamej, srjejź idyle togo zajtša. Za pśežywjenje wułojśe dawno njejo wěcej trjebne.

Nježli až ja som z mójim nanom do rybow šeł, jo wón ze swójim nanom to samske gótował. Styrich stanuś, do cołna, mjelcaś, ryby łojś. Pó dwěma.

Ja njejsom swójogo starego nana dłujko znał. Něnto jo mój nan Altfischer.

A ja žednje njebuźom Jungfischer.

Ale rowno smej how, w cołnje, w rybach, mjelcymej pó dwěma.

Doma wusušyjo słyńco seśi. Wułojśe dajomej našym susedam. Daniž papa daniž ja rad rybu njejěmej.

          LUKA GOLINSKI

Serbski muzej jo dostał prědnu twóŕbu teje wuměłcowki, na kótaruž wugbaju teke dolnołužyske kórjenje wažny wliw

Chóśebuz. Iris Brankačkowa, kótaraž jo se naroźiła 1958 w Budyšynje, słuša k nejwuznamnjejšym serbskim wuměłcowkam našogo casa, kótarež w swójom twórjenju teke Dolnu Łužycu tematizěruju.

Wót 1995 wóna bydli a źěła w górnołužyskich Plusnikecach (Pließkowitz). Wóna źe powěda górnoserbski, ale póchada z dolno- a górnoserbskeje familije. Jeje maś, kótaraž jo ako rejowaŕka w Serbskem ludowem ansamblu statkowała, jo była Depšćanaŕka. »Dolna a Górna Łužyca – tej wobej mě wucynijotej ako luźa. To jo, což ja som«, groni wóna sama. A to wšo se wótbłyšćujo w jeje wuměłstwje. Z togo rezultěrujo teke zajm Serbskego muzeja w Chóśebuzu za wuměłstwo Iris Brankačkoweje.

Dnja 19. decembra 2024 jo namakała wólejowa mólba »Marie P.« Iris Brankačkoweje swójo městno w zběrce Serbskego muzeja w Chóśebuzu. Wót Załožby za serbski lud stej Sabina Siegowa (zastupna direktorka) a Anka Nimcojc (zagronita sobuźěłaśeŕka za załožbowu zběrku) ju pśepódałej, pśeto załožba jo twóŕbu wót wuměłcowki kupiła a muzejoju ako trajnu wupóžyconku a trajne wobogaśenje muzeumowego wobstatka k dispoziciji stajiła. Jadna se wó prědnu twóŕbu Brankačkoweje w zběrce chóśebuskego Serbskego muzeja.

Pšašanja k pśichoźe zachowanja našogo derbstwa 21. stolěśa

Pśisamem wšo jo źinsa digitalne. Co to groni za wědomnosć glědajucy na žrědła k źinsajšnemu žywjenju? Wjele našeje wědy wó něgajšnych socialnych, politiskich, kulturelnych a stawizniskich wobstojnosćach bazěrujo na fyziskich žrědłach. W priwatnych zběrkach, institucionelnych archiwach, w piwnicach a na najśpach smy namakali śišćane dokumenty, wobraze, filmy a druge objekty a wjaselimy se, až móžomy z nimi rekonstruěrowaś abo interpretěrowaś zachadnosć. Wjele teke digitalizěrujomy, až móžomy to drugim spśistupniś abo sami teke lažčej z tym źěłaś. Ale kak wuglěda z našym zawóstajeństwom pśiducym generacijam? Na kótarem zakłaźe mógu pśichodne wědomnostnice a wědomnostniki wuslěźiś naš cas? Až internet nic njezabydnjo, musy se akle dopokazaś. Wjele móžo se zgubiś a lěc rowno toś te wšedne wěcy online dokumentěrowane su, kótarež budu raz zajmne, teke njewěmy. A kak comy pópšawem co zběraś? Cu tematiku z tśimi pśikładami ilustrěrowaś.

Digitalne fota a nagrawanja

Cesto wjaselimy se, gaž namakajomy pśipadnje abo w archiwach fota, filmy abo zuki starych casow. Wótergi nakšomne wěcy w slězynje nam něco pokazuju, což njejsmy wěźeli abo za co njejsmy žedne dopokaze měli. Wótergi wósebnje situacije wšednego dnja mógu nam wjele groniś. Priwatne albumy mógu teke zajmne žrědła byś.

Južo dlej se w krejzu mójich znatych pśecej zasej wóspjetujo jadna tema: Naše serbske tradicije a kak my je źinsa woplěwamy. Lěc musymy je tak wobchowaś, ako wóni su raz byli? Abo lěc móžomy wótwórjone byś je wobnowiś?

Z lěta 2021 chóśebuski Kolektiw Wakuum zarědujo wšake ewenty pó cełej Łužycy. Su to swěźenje, koncerty, wustajeńce abo pśed krotkim teke jadno źiwadłowe graśe. Ja sama som cłonk teje kupki a musym groniś, z Kolektiwom som něco namakała, což do togo jo mě w žywjenju felowało.

Wótrosła som ja najsy, w Dešnje. Doma smy poł na serbske se rozgranjali, stara mama jo serbska była a wót něgajšnych casow wulicowała, ja som na dolnoserbskem gymnaziumje była. Pózdźej som do młoźiny pśišła, zapusty a kokoty sobu swěśiła. Za mnjo pak akle Kolektiw Wakuum jo wótwórił rum za žywu serbsku kulturu, z kótarejuž som mógła se identificěrowaś.