literatura

1

Zymske mrózniki, natykane z jabłukowymi kwětami, drěmaja na wurubjenych sadowcach zahrody, kotraž so pod wosłabnjenej pychu słónčneho časnika na cyrkwinskej wěži zyboli.

To camprowarjow na dworje lědy stara. Woni su so wotnošene a lochke draby zwoblěkali. W tohorunja napadnych pisanych kłobukach a ze sylnje pomolowanymi hubami a brjowkami zběhaja nory tam a sem škleńčki, doniž so njezahnaja na pochod wot domu do domu. Po puću wospjet zanjesu swoju prošersku reju, zběrajo połć a jejka.

Před wrotami skromneje ležownosće kadla w monturje wobornika woła, zo dyrbjeli hišće z někotrych pincow wulku wodu klumpać. Starša knjeni, kotraž je za nim pomału ze statoka wulězła, jemu přišćipnje, zo so to njezadani. Wona bórze swój rozpadowacy domicil wopušći a so do starownje na kromje městačka zminje.

2

W blišej wokolinje so swjatk maskow a keklerjow njenadźicy na druhu runinu pozběhnje:

W podlěsu pod dawno womjelknjenej skału so připołdnica chowa. Wona so w ćěmnych měsacach jenož z přiwěrkow žiwi, kotrež su jej babotaki z kermušow donošowali.

Zatrašaca a zdobom powabliwa sonowina ćopłych dnjow wutrajnje w swojim schowje čaka, doniž lěćo njerozpłomjeni a wuske wutroby do njewobmjezowaneje swobody njewućěri. Wona so wjeseli, zo so z jednej horcej žołmu za druhej bórze tokanja a lubčenja wšudźe pod hołym njebjom rozwala. Potom móže znowa přez postronk bić a horce žedźby do smjertnych strachow zwobroćeć. Hłowy so potom do přirowow podłu wustudnjenych polow skuleja. Křiki naiwnych muzow wo pomoc horjo njewosłabnja.

Kak pśidu źěry do twarožka? Wusćełanje z myšu w nimskej telewiziji móžo na to rědnje wótegroniś. Wóni se wuwijaju z pomocu bakterijow pśez chemiski proces, pódobny na štosowanje, pśi comž se twóri wuglikowy dioksid. Tšocha a wjelikosć nastawajucych płunowych puchorjow wótwisujotej wót casa a temperatury. Twarožk njesmějo se gibaś abo tłocyś, musy dłujko lažecy wóstaś. Howac źěry lažko se minu. Źinsa jo teke jasnje, až wěsty njerěch jo notny, aby se źěry w twarožku wuwijali.

Co matej starodawny serbski sedleński rum a twarožk zgromadnego? Sedleński rum jo zawóstank něcogo spócetnego, tak ako twarožk zawóstanjo wót wuchadnego mloka. Dłujkodobny proces kisanja twórjašo z něgajšnych stronow słowjańskich rodow z pomocu wjeleserakich akterow mały wušej wóstajony łužyski wobceŕk swójoraznego charaktera.

Se wě, až su analogije mjazy twarožkom a serbskim sedleńskim rumom limitěrowane. Ale we wšakich krajach se gótujo twarožk hynac, wšake maju źěrki, druge nic. Jo pšašanje surowiznoweje baze a wobchadanja. Tak jo to teke ze sedleńskim rumom. W Sakskej se póstajijo receptura, rozmjej kazń, tak, až sedleński rum jo wěcej abo mjenjej homogeny. W Bramborskej wjele kucharjow kazy twarožk. Napóslědku zastojnstwowe sudnistwo musy rozsuźiś, kótare źěry bramborski serbski sedleński rum dej měś. Problem wobstoj w tom, až sudnistwo žednogo zdaśa wót mjeńšyny njama. To groni, zewšym njerozmějo, co jo serbska kultura. Sudnistwo sebje pśiśpijo pósuźowaś, na kaku wašnju se woplěwaju serbske nałogi, lěcrownož ma zapis imaterielnego kulturnego derbstwa pśedlažecy. Definěrujo pótakem swójsku nimsku recepturu. Specifiske serbske nałogi se rozeznawaju wót drugich, kótarež se wótgódnośiju z njedosegajucym serbskim późělom. Sudniki njeakceptěruju, až zapust njejo Fastnacht, Fasnet abo Karneval. Jo pódermo, takim ignorantam rozdźěle rozkłasć? Kuždy domorodny ga derje rozmějo, až chóśebuski karnewalski pśeśěg nowšego casa njama nic cyniś ze serbskim zapustom. Serbska drastwa ga njejo kostiměrowanje. Nałogi se pśeměnjaju w běgu casa, lokalny serbski kórjeń pak jo pśecej jasny. Ale chto ga w slědnych 50 lětach jo na to myslił, až buźo raz wažne, kuždy serbski wejsański swěźeń pó pšuskej wašni dokradnje dokumentěrowaś? Wejsne chroniki su cesto pisali nimske awtory, a jim njejo wažnje było, napisaś wjele śotow jo burski chójźiło. Kwalita serbskich aktiwitow jo sudnistwoju pśewšo wažna. Pśecej zasej se glěda pśez brylu wětšyny: To jo nam pśemało. Kuždy gótowaŕ twarožka by mócnje z głowu wił, gaby jomu sudnistwo póstajiło, wjele wužytnych bakterijow jo notnych za derje słoźecy twarožk.

Riskantni podpěraćeljo

Za lěto 2002 přihotowaše město Budyšin swój 1000lětny jubilej. Jako hesło za wšitke mnohorěčne aktiwity wuzwoli so: »Budyšin swjeći«. K tutej přiležnosći wobrěčeštaj tuž tehdyši wyši měšćanosta Christian Schramm a nakładnik dr. Stübner wokoło 2000 ideju k wuhotowanju jednoho wobrazoweho zwjazka.

Zakładna myslička zwjazka mějachu swjedźenje a swjatočnosće města wot srjedźowěka hač do přitomnosće być. Nažel, jenož jedyn dźeń po rozmołwje zjewi so pozdatnje zastupjer města pola dr. Stübnera, a jemu wujasni, zo njewobdźěli so město na financowanju předewzaća. (Bjez toho to hižo tehdy njeńdźeše!)

Nakładnik pak běše wot ideje tak wobsydnjeny, zo wobstara financnych spěchowarjow (dźensa su to samozrozumliwje sponsorojo), započawši wot rybarstwoweho zawoda w Rakecach hač k piwarni w Jiwowje (Eibau). Připrajenja běchu ertne.

Běch trochu skeptiski, dokelž běch hižo nawuknył, zo chcedźa pjenjezydawarjo tučasnje k fotografijam sebjewědomje sobu rěčeć.

Smy so do dźěła dali a dźeržachmy poprawom skoku naćisk z wuslědkami w rukomaj, kotrež smy móhli pokazać. Tuž buchu sponsorojo na rozmołwu přeprošeni. Mjez druhim běchu jedyn kapitel za mnje fotografije k swjedźenjam wot 1966 do 1989 ze sydom wulkotnje radźenymi serbskimi festiwalemi. Wšěm wočakowanjam napřećo přihłosowaše so fotam, přetož wobdźělnicy w nich swoje dźěćatstwo abo młodźinski čas spóznachu. Za čas po 1990 běše moja fotografija tež zamołwita. To běše hižo komplikowanišo, jednorje formulowane. Powšitkownje běše financielne podpěrowanje pisanych swjedźenjow z wjesołymi fotografijemi a rjanymi ludźimi přate.

Junij lěta 2022. Pśed žednymi mjasecami jo se wójna zachopiła, pózdatnje daloko pšec. Stare duby, tak se zda, to zacuwaju, až dotudy na kjarchob w Normandiji. A w gałuzach wjasele tśikocu ptaški w słyńcnem, swětłem kjarchobowem měrje a tak śišynu pózlažka pśeterguju.

Stare duby. Wóni južo dwójcy tak dłujko stoje, ako zakopane wójaki how wótpócywaju. Stoiski wutraju toś ten wšedny njepśeměnjaty, tužny naglěd tych do kamjenjow do nimjernosći zapisanych wumarłych, lěto wob lěto. Ale žywjenje jo dalej šło, njeglědajucy na te na kjarchobje dokumentěrowane tysacore smjerśi. Pśecej zasej jo pśišło nalěśe, jo kužde lěto měło słyńcne lěśe, jo se nazymu list pisanił, jo w kuždej zymje skšajźicke sněgpadanje wutšoby we jsy žywych wuměrniło.

Wšykne te bomy na kjarchobje su južo wiźeli wjele woglědarjow pśiś a wótejś. Stare žeńske a muske, póriki, kupki młodostnych, luźe z drugeju rěcu. Wóni chójźe pómałem, powědaju pókšajźu, su rozmyslowate, wuglědaju zdušone. Młoge wótpołožyju strus abo stykane kwětki pśi wěstem rowje a se pókłoniju. Druge sejźe dłujko pśemyslowate na ławce.

W dawnych casach, ako su stare duby hyšći młode byli, su teke hynakše dny dožywili. Póla a łuki. A towaristwo kózow susednych gruntow, kótarež su wót swójeje žywnosći how pśišli, aby wósebnje słodnu tšawu žrali. Tšawu žerjece kóze how dawno wěcej njejsu. Teke žywnosć jo se zgubiła. Wóna jo padnuła, w juniju 1944, rowno tak ako wšykne te wumarłe w rowach. Ale tencas how njejo hyšći kjarchob był. Pśeto te mjaztym how pśepołožone wójaki su se nejpjerwjej w rownišćach w cełej Normandiji zakopali. Jano duby, te zazdaśim how južo dawnycko stoje. Derje, až su nad kronami bomow swětło a słyńco a wětš, tak až se wót nimjerneje tužyce w kórjenjach pód štomami njezadušuju a njewupšažuju.

Moja luba Weronika,

mam za dobre znamjo, zo Twój šef ničo prajił njeje, hdyž sy so srjedu rano zapozdźiła. To je skoro ›jězbny wupokaz‹ za naju ...

W mojim pomjatku wostanje ton kusk nocy z Tobu jara derje schowany. Su prosće wěcy, kiž njehodźa so planować a předwidźeć, na nje ma čłowjek čakać – a je zapřimnyć. (»A naraz steji to pódla tebje«, kaž Ringelnatz praji.) Ja sej w D. ženje njejsym myslił, zo by tež tak přińć móhło. Tam běch hišće cyle na Mariju fiksowany, tak zo wostachu mi tajke mysle dospołnje zašlahane. A Ty tež njejsy runje tajki zaćišć činiła, kaž by rjekł ...

W jednym dypku pak sym so stał lochko melancholiski. Loni chcyše Marija na naše kóždolětne rjadowniske zetkanje sobu hić, ale njejsym ju sobu wzał, dokelž wona ‒ kaž jej to z wuspěchom narěčach ‒ nikoho znała njeby. A ja sym ze starymi kumplemi bachtać chcył, bjez toho zo bych so wo nju starać dyrbjał. Měnjach, zo móžu to wobeńć z tym, zo ju doma wostaju. Hdyž sej pomyslu, kak spěšnje a ›bjez wobmyslenja‹ sym Tebje přeprosył! To so mi nětko jej napřećo njefairne zda. Abo?

Lubša Weronika, ja njecham sej hišće hłowu łamać wo tym, što by Ty w přichodźe za mnje woznamjenjeć móhła. Skónčnje sym hač do najmłódšeho časa wo swoju dušinu runowahu wojować měł. Njewěm, hač njeje so we mni snano něšto na přeco skóncowało. Hdyž běch hišće z Mariju hromadźe, sym wěrił, zo dosaha, hdyž je čłowjek sprawny: Čłowjek by tak přez swoje dobre zadźerženje partnera magisce k samsnemu pohnuł. To je so jako hłuposć wopokazało. A njeje mi hižo cyle jasne, što je prawe a što wopak. Bych so z Tobu jara rady wo tym rozmołwjał. Bórze!