Źěkowano Tebje znajom wšykno;

drogotne a rědne wěcy, kenž njamóžoš kupiś z pjenjezami

Ty sy mě spiwała pěsni stareje mudrosći

Ty sy z njewidobneju nitku do mójeje wutšoby zašyła

lubosć k tradiciji

Ty sy – ako twóje źiśiźiśi – starym nałogam domoj kazała a je woplěwała

gaž su wótzabyte pó wejsnych drogach se šmotlili

A ty sy je mě pśidała ako pśewóźowarjow mójich wšednych graśow

Twójej włožnej ruce stej wiłej jatšowne makowe pjacywa

Tej ruce stej mě hajckałej, gaž som była chóra, a mě wucyłej girlandy plasć

z wónjatego płonjaka

Źinsa pytam pórědke zela pódermo we wudrjeńcy

pśi rěce

Su se zminuli

Ako Ty njezjapki z mójogo žywjenja sy wótejšła

Ty sy była jadnučka, kenž jo wěźeła, cogodla som płakała a cogodla som se smjała

A ako sy móje włose wuplatła, sy mě pśišepnuła

až buźomej pśecej gromaźe!

Ty a ja. Mej.

Ty sy mě pokazała, kak popjelowe kulki słoźe

A kak wuglědaju kósćiwadło a kšawnik

Z Tobu som zmakała jelenje a sarnje

Wóni su gryzali kał z našogo póla

a Ty sy jim dała mězgowate łopjena rypaś.

Žednje wěcej njebudu sejźeś na zofje w Twójej kuchni

A njebudu groniś: Wulicuj mě něco, luba Starka!

W mojim měsće mnohe wrota

přeražam a wóčko suta

ze swojeje nohateje barki.

Z kliboromaj k njebju štapajo.

Horka w salće sutam dele, to

spody wody prudźenja

zašmjatanki sukaja.

Mjez mostami płuwajo

nasypy a spušćadło,

nihdy nimam syte to:

z padlomaj wjesłuje kóžda mróčałka

a wóčko čerpa sej wot dna

Wołtawskeho prudnišća

wódnika měru.

Stejo piju

Prahu wot proha k prohej.

přełožk: RÓŽA DOMAŠCYNA

  rěčna porada: MILAN HRABAL

Věra Koubová, lětnik 1953, je žiwa w Praze, wona je basnica, fotografka, dźěła za rozhłós a organizuje čitanja z hudźbu. Wyše toho je přełožerka filozofije a tučasneho basnistwa (Friedrich Nietzsche, Franz Kafka, Franz Wurm, Peter Handke a dalši) z němčiny.

Kak pśidu źěry do twarožka? Wusćełanje z myšu w nimskej telewiziji móžo na to rědnje wótegroniś. Wóni se wuwijaju z pomocu bakterijow pśez chemiski proces, pódobny na štosowanje, pśi comž se twóri wuglikowy dioksid. Tšocha a wjelikosć nastawajucych płunowych puchorjow wótwisujotej wót casa a temperatury. Twarožk njesmějo se gibaś abo tłocyś, musy dłujko lažecy wóstaś. Howac źěry lažko se minu. Źinsa jo teke jasnje, až wěsty njerěch jo notny, aby se źěry w twarožku wuwijali.

Co matej starodawny serbski sedleński rum a twarožk zgromadnego? Sedleński rum jo zawóstank něcogo spócetnego, tak ako twarožk zawóstanjo wót wuchadnego mloka. Dłujkodobny proces kisanja twórjašo z něgajšnych stronow słowjańskich rodow z pomocu wjeleserakich akterow mały wušej wóstajony łužyski wobceŕk swójoraznego charaktera.

Se wě, až su analogije mjazy twarožkom a serbskim sedleńskim rumom limitěrowane. Ale we wšakich krajach se gótujo twarožk hynac, wšake maju źěrki, druge nic. Jo pšašanje surowiznoweje baze a wobchadanja. Tak jo to teke ze sedleńskim rumom. W Sakskej se póstajijo receptura, rozmjej kazń, tak, až sedleński rum jo wěcej abo mjenjej homogeny. W Bramborskej wjele kucharjow kazy twarožk. Napóslědku zastojnstwowe sudnistwo musy rozsuźiś, kótare źěry bramborski serbski sedleński rum dej měś. Problem wobstoj w tom, až sudnistwo žednogo zdaśa wót mjeńšyny njama. To groni, zewšym njerozmějo, co jo serbska kultura. Sudnistwo sebje pśiśpijo pósuźowaś, na kaku wašnju se woplěwaju serbske nałogi, lěcrownož ma zapis imaterielnego kulturnego derbstwa pśedlažecy. Definěrujo pótakem swójsku nimsku recepturu. Specifiske serbske nałogi se rozeznawaju wót drugich, kótarež se wótgódnośiju z njedosegajucym serbskim późělom. Sudniki njeakceptěruju, až zapust njejo Fastnacht, Fasnet abo Karneval. Jo pódermo, takim ignorantam rozdźěle rozkłasć? Kuždy domorodny ga derje rozmějo, až chóśebuski karnewalski pśeśěg nowšego casa njama nic cyniś ze serbskim zapustom. Serbska drastwa ga njejo kostiměrowanje. Nałogi se pśeměnjaju w běgu casa, lokalny serbski kórjeń pak jo pśecej jasny. Ale chto ga w slědnych 50 lětach jo na to myslił, až buźo raz wažne, kuždy serbski wejsański swěźeń pó pšuskej wašni dokradnje dokumentěrowaś? Wejsne chroniki su cesto pisali nimske awtory, a jim njejo wažnje było, napisaś wjele śotow jo burski chójźiło. Kwalita serbskich aktiwitow jo sudnistwoju pśewšo wažna. Pśecej zasej se glěda pśez brylu wětšyny: To jo nam pśemało. Kuždy gótowaŕ twarožka by mócnje z głowu wił, gaby jomu sudnistwo póstajiło, wjele wužytnych bakterijow jo notnych za derje słoźecy twarožk.

Połne měsački dótknu so dnja,

nócny posoł přimny do wohenja

a samotna hałza zaknyskota,

jako drjechmo ćmy wuměra.

Zawisć kiwa do njebja,

ćernjowa hwězda winowca.

Ani powěsć na tebje nječaka a

twojeho wobliča měsac so wzda.

Ćěmne porsty za njej chwataja,

sony stanu so krej pućowarja -

štóž sej w sćinje šćežki wusnje,

z błudnosće do młodeje šije kusnje?

Čerpawki stonaju ze sylzojteje ćeže,

sleposć wunosy kamjeń runeje mjezy.

Masajo tule bjezkrejnosć njehoju,

so na woblizance ćmowiny zadušu.

HAŃŽKA WJESELIC

just we wokomiku

wobroći so wutroba

do sewjera

a zaklinča

zynki njewjedra

chcyćiweje žarliwosće

tola padnje rozsud:

wutroba do juha

sypnje so začuće winy

błyšć jaskraweje nadźije

widźomny

NADJA BRĚZANEC

Jazor di Garda tak bliski,

te góry dokoławokoło

tak rědne ak mólowane,

klima jo milny, dajo wino derje rosć.

How lažaś a wótpócywaś

by spódobne było,

gaby spanje njebyło nimjerne.

Teliko małych rowowych platkow,

płonych, pśizemskich kśicow,

pód niskim wrjosom,

kenž we žwałatej formaciji se rozpśestrějo.

Wjelicke mórjo rowow –

śiche mórjo dopomnjeśa a napominanja.

A we toś tom mórju

chrapka swójskeje familijoweje historije.

Což my namakajomy,

jo mě.

Na to mě,

kenž serbski póchad pśeraźijo,

swěśi słyńco Italskeje.

Młody muž, pśisamem hyšći gólc,

zakopany ze wšym swójim pśichodom,

z njeroźonymi źiśimi a źiśiźiśimi,

ze wšym, cogož jo se naźejał.

Mimo zmysła zgubjone žywjenje,

jadno wót teliko drugich.

Šyroke, zelene žwały wokoło nas.

Oktober – wrjos how wěcej njekwiśo.

Pśedstajam se purpurowe žwały.

Bratš mójeje starkeje tśeśego naroda,

kenž njejo se nigdy zas wrośił do Łužyce,

na domacnu žywnosć w Žylowje.

Twójo woblico znajom wót starego fota,

take rědne, pśijazne, młode woblico.

Twója prědna rěc jo była serbska,

sy wótrosł w tšašnem casu.

Do cogo sy wěrił? Co sy se žycył

Riskantni podpěraćeljo

Za lěto 2002 přihotowaše město Budyšin swój 1000lětny jubilej. Jako hesło za wšitke mnohorěčne aktiwity wuzwoli so: »Budyšin swjeći«. K tutej přiležnosći wobrěčeštaj tuž tehdyši wyši měšćanosta Christian Schramm a nakładnik dr. Stübner wokoło 2000 ideju k wuhotowanju jednoho wobrazoweho zwjazka.

Zakładna myslička zwjazka mějachu swjedźenje a swjatočnosće města wot srjedźowěka hač do přitomnosće być. Nažel, jenož jedyn dźeń po rozmołwje zjewi so pozdatnje zastupjer města pola dr. Stübnera, a jemu wujasni, zo njewobdźěli so město na financowanju předewzaća. (Bjez toho to hižo tehdy njeńdźeše!)

Nakładnik pak běše wot ideje tak wobsydnjeny, zo wobstara financnych spěchowarjow (dźensa su to samozrozumliwje sponsorojo), započawši wot rybarstwoweho zawoda w Rakecach hač k piwarni w Jiwowje (Eibau). Připrajenja běchu ertne.

Běch trochu skeptiski, dokelž běch hižo nawuknył, zo chcedźa pjenjezydawarjo tučasnje k fotografijam sebjewědomje sobu rěčeć.

Smy so do dźěła dali a dźeržachmy poprawom skoku naćisk z wuslědkami w rukomaj, kotrež smy móhli pokazać. Tuž buchu sponsorojo na rozmołwu přeprošeni. Mjez druhim běchu jedyn kapitel za mnje fotografije k swjedźenjam wot 1966 do 1989 ze sydom wulkotnje radźenymi serbskimi festiwalemi. Wšěm wočakowanjam napřećo přihłosowaše so fotam, přetož wobdźělnicy w nich swoje dźěćatstwo abo młodźinski čas spóznachu. Za čas po 1990 běše moja fotografija tež zamołwita. To běše hižo komplikowanišo, jednorje formulowane. Powšitkownje běše financielne podpěrowanje pisanych swjedźenjow z wjesołymi fotografijemi a rjanymi ludźimi přate.

Njemóžne njeje, zo sadźeš njeběrk.

Njewušny kostrjanc - tón tla

do žitnišća njezesadźeš!

Njeje drje so sam wusył?

Njerodźiš njerodź.

Njerad maš njerjad.

Njetrěbny skutk je ći njeskutk.

Maš wačok a što w nim?

Što da to hódneho njenjeseš?

Hladaš, zo přemało do wačoka njehrabaš.

Jejdyrko něša! Što drje tu hinašeho nimaš

hač kostrjanc a pór!

Sy njemějak hdyž maš njeměru nad měru.

   RÓŽA DOMAŠCYNA

Junij lěta 2022. Pśed žednymi mjasecami jo se wójna zachopiła, pózdatnje daloko pšec. Stare duby, tak se zda, to zacuwaju, až dotudy na kjarchob w Normandiji. A w gałuzach wjasele tśikocu ptaški w słyńcnem, swětłem kjarchobowem měrje a tak śišynu pózlažka pśeterguju.

Stare duby. Wóni južo dwójcy tak dłujko stoje, ako zakopane wójaki how wótpócywaju. Stoiski wutraju toś ten wšedny njepśeměnjaty, tužny naglěd tych do kamjenjow do nimjernosći zapisanych wumarłych, lěto wob lěto. Ale žywjenje jo dalej šło, njeglědajucy na te na kjarchobje dokumentěrowane tysacore smjerśi. Pśecej zasej jo pśišło nalěśe, jo kužde lěto měło słyńcne lěśe, jo se nazymu list pisanił, jo w kuždej zymje skšajźicke sněgpadanje wutšoby we jsy žywych wuměrniło.

Wšykne te bomy na kjarchobje su južo wiźeli wjele woglědarjow pśiś a wótejś. Stare žeńske a muske, póriki, kupki młodostnych, luźe z drugeju rěcu. Wóni chójźe pómałem, powědaju pókšajźu, su rozmyslowate, wuglědaju zdušone. Młoge wótpołožyju strus abo stykane kwětki pśi wěstem rowje a se pókłoniju. Druge sejźe dłujko pśemyslowate na ławce.

W dawnych casach, ako su stare duby hyšći młode byli, su teke hynakše dny dožywili. Póla a łuki. A towaristwo kózow susednych gruntow, kótarež su wót swójeje žywnosći how pśišli, aby wósebnje słodnu tšawu žrali. Tšawu žerjece kóze how dawno wěcej njejsu. Teke žywnosć jo se zgubiła. Wóna jo padnuła, w juniju 1944, rowno tak ako wšykne te wumarłe w rowach. Ale tencas how njejo hyšći kjarchob był. Pśeto te mjaztym how pśepołožone wójaki su se nejpjerwjej w rownišćach w cełej Normandiji zakopali. Jano duby, te zazdaśim how južo dawnycko stoje. Derje, až su nad kronami bomow swětło a słyńco a wětš, tak až se wót nimjerneje tužyce w kórjenjach pód štomami njezadušuju a njewupšažuju.

za Richarda Walla

zwuki kurow a husow wuknyć

sylnosć woła a konja

so jimaj skradźu bližo trochować

ćopłotu kože kruwy a swinjeća

za swoju měć jimaj susodka być

wobkedźbować kak so tupihłójčki

w rěce hibaja jich pohiby pospytać

trawy woptawać rozdźěle słodźeć

makowe hłójčki knykać

jich zornjatka našlak póžrěć

w majsnišću chowajo so wuchować

nic so prašeć za čo a wo čo

na jutřiši dźeń njemyslić

ničo posudźować darjene brać

kajkež je wědźo zo je kajkež je

rady dać nikoho powučować

zdźědźenej mudrosći dowěrjeć

na njej wobstać bjez kaća a dwělow

zakazy a chłostanja njerozumić

RÓŽA DOMAŠCYNA

Moja luba Weronika,

mam za dobre znamjo, zo Twój šef ničo prajił njeje, hdyž sy so srjedu rano zapozdźiła. To je skoro ›jězbny wupokaz‹ za naju ...

W mojim pomjatku wostanje ton kusk nocy z Tobu jara derje schowany. Su prosće wěcy, kiž njehodźa so planować a předwidźeć, na nje ma čłowjek čakać – a je zapřimnyć. (»A naraz steji to pódla tebje«, kaž Ringelnatz praji.) Ja sej w D. ženje njejsym myslił, zo by tež tak přińć móhło. Tam běch hišće cyle na Mariju fiksowany, tak zo wostachu mi tajke mysle dospołnje zašlahane. A Ty tež njejsy runje tajki zaćišć činiła, kaž by rjekł ...

W jednym dypku pak sym so stał lochko melancholiski. Loni chcyše Marija na naše kóždolětne rjadowniske zetkanje sobu hić, ale njejsym ju sobu wzał, dokelž wona ‒ kaž jej to z wuspěchom narěčach ‒ nikoho znała njeby. A ja sym ze starymi kumplemi bachtać chcył, bjez toho zo bych so wo nju starać dyrbjał. Měnjach, zo móžu to wobeńć z tym, zo ju doma wostaju. Hdyž sej pomyslu, kak spěšnje a ›bjez wobmyslenja‹ sym Tebje přeprosył! To so mi nětko jej napřećo njefairne zda. Abo?

Lubša Weronika, ja njecham sej hišće hłowu łamać wo tym, što by Ty w přichodźe za mnje woznamjenjeć móhła. Skónčnje sym hač do najmłódšeho časa wo swoju dušinu runowahu wojować měł. Njewěm, hač njeje so we mni snano něšto na přeco skóncowało. Hdyž běch hišće z Mariju hromadźe, sym wěrił, zo dosaha, hdyž je čłowjek sprawny: Čłowjek by tak přez swoje dobre zadźerženje partnera magisce k samsnemu pohnuł. To je so jako hłuposć wopokazało. A njeje mi hižo cyle jasne, što je prawe a što wopak. Bych so z Tobu jara rady wo tym rozmołwjał. Bórze!

Anika lubujo słynice. Jo junij, a słynice na grěźe starkeje Margity su zdrjałe. Rowno sejźi Anika srjejź teje grědy, chłošći tu jadnu a drugu słodku słynicu a wobglědujo insekty. Słyńco tak rědnje swěśi, a tak cowa Anika z wótwórjonyma wócyma.

Pón biju zwóny wejsneje cerkwje k dwanastej góźinje. Starka Margita jo groniła, až wobjed buźo wokoło jadnogo gótowy. Anice pśiźo myslicka, až njesmějo pśewjele słynicow chłošćiś, wacej njezmějo dosć apetita na wobjed. Weto wóna rada hyšći w słynicowej grěźe wóstanjo – to ga jo rědne městnaško za połdnjowe gnilenje. Jo, něnto jo połdnjo, dwanaste wótbiśe zwóna jo zazněło. A kaki zlěk! Naraz stoj cuze źowćo pśed Aniku! Źowćo w běłej sukni, z dłujkimi swětłymi włosami, z wjelikeju brylu pśed wócyma – a z małym, złotym serpom w ruce!

»Chto ty sy?«, woła Anika.

»Som połdnjowe źowćo – młodša pśiswójźbna pśezpołdnice«, wótegronijo ta cuza. »Njejsy ty słyšała, až dwanasta góźina jo biła? Něnto njesmějo nichten wěcej na roli abo na grěźe byś. Ja pak som śi załapiła na słynicowej grěźe – běda tebje!«, kśika to źowćo a grozy z małym serpom.

Anika wuwalujo wócy – skerjej na zaźiwany part, nic na bójazny part. »Jo, ja som na grěźe«, groni Anika. »Ale ja ga njeźěłam. A mam kłobyk na se pśeśiwo słyńcoju. Njerozmějom, cogodla se tak góriš, połdnjowe źowćo.«

Sedźi na kamjenjach. Hlada na morjo, jěre morjo. Přez dźěru w jeje mozach přepaduja druhdy słowa. Nětko je zabyła, što chcyše zabyć. Hoka na kamjenjach, suta na morjo, přemysluje. Wětřik zachadźa ze žołmami. W nich njewobstejiš. Płuwać móžeš jenož podłu přibrjoha, zo njeby će morjo dosahnyło. Ale wona chce won. Dyrbi wědźeć, što tam je, dokelž zwisuje wšo z njej.

Kamjenje su twjerde a hładke. Kaž připinjena čapa, zo njeby so sunyła. Swětłownja w prawidłownym wotstawku wšo wobswětla. Zwuki, słowa, wobrazy so z namocu ze zabyća wudrěwaja. Wšo je z čornymi mušlemi přelěpjene. Kóždy kućik porosćeny. Z namocu so dźerža. Kóždej nowej žołmje so spřećiwjejo. Jenož pod wodu so powočinja, zo bychu wodu přecydźili, wutki wudobyli a rostli.

Hdźež žane kamjenja njejsu, je pěsk – mjechki, sněhběły pěsk. Piska samo pod nohomaj, hdyž po nim chodźiš. Přeradźa slědy dwójce. Stopy, kiž widźiš, kroki, kiž słyšiš. Nochce nihdźe hić. Kaž mušla je swojej noze na kamjeń přispinkowała. W kristalach pěska móžeš so špihelować; hdyž sy mały dosć. Hačrunjež so małka čuje, ničo njewidźi. Slepy špihel njepomha.

Sól morja je hórki kaž sylzy. Rozkwěka jej hubje. Lubować hižo njemóže.

Poslednje słowo

Wokoło lěta 1990 iniciěrowaše dr. Pawoł Völkel z Ludoweho nakładnistwa Domowina wobrazowy zwjazk wo katolskej Łužicy wot Kulowa hač do Šěrachowa. Wudawaćel měješe farar Měrćin Salowski być. Wšitcy fotografojo, kotřiž so z temu zaběrachu, mějachu swoje fota na Chróšćanskej farje wotedać. Bohužel běch jenički, kohož tole zajimowaše. Bu rozsudźene, zo mam so w lěće 1992 temje »bližić«. Při tym mějach zbožo, zo smědźach na farje přenocować.

Počasu mějach prěnje wobrazy, a z fararjom Salowskim bu wšo dorěčane a organizowane. Bórze móžach tule wozjewjene foto knjeni C. z wnučkomaj z Chrósćic předpołožić. Farar Salowski zastupowaše energisce měnjenje, zo słuša tajke foto do swójbneho albuma, nic pak do wobrazoweho zwjazka. A ja mějach wobraz za zadnju wobalku předwidźany, dokelž sej myslach zo móžeš so z tak wot wowki wobstaranymaj wnučkomaj na wobchowanje Serbstwa na wsy nadźijeć.

Mój Stary Nan jo na pśecej zamžerił wócy*

Jo hyšći zwónoźeł móju ruku źaržaś

a z mójim synkom pógrajkaś

a se pšašaś, ga se zasej wiźimy

Wón jo był slědna wězba mjazy pśibytnosću a zachadnosću

Wón jo źaržał kluc do wrotow wšykych swójźbnych pótajmstwow …

Něnt jo mě zawóstajił njematerielne derbstwo - derbstwo z jogo wust

Pó njom som jadnučka stražnicka stawiznow a stawiznickow familije

Jano ja som kśěła pśisłuchaś

bźezkóńcnym wulicowańkam Starego Nana a Stareje Mamy

Druge su pśecej měli něco wažnjejšego;

na źěle

w šuli

na gumnje

abo njejsu měli žeden cas a lušt

Naraz wšykne su narske

A se na mnjo wobrośiju a stajaju tak wjele pšašanjow

ako jo parlickow w rožowcu Starego Nana

Co?

Ga?

Źo?

A cogodla?

Co jo Stary Nan ako młody gólc musał w domje a w góli źěłaś?

Ga jo se prastary nan z nuzkanego źěła z lěgwa Auschwitz III Monowitz domoj wrośił?

Źo móžomej ze synkom hyś, aby ze swěcu wucesćiłej swójźbnych, kótarychž rowy su na kjarchobje na dně kumštnego jazora w Žywcu?

A cogodla smy pjerwjej wjacor do wšych swětych na bliźe klěb a nož zawóstajali?

Znajom wjele wótegronow