Zjawy historiskego pódtłocowanja rěcy a kultury Drjewjanarjow

Wustup drastwineje a rejowańskeje kupki »De Öwerpetters« na Drjewjańskem dnju w PrazeAž do źinsajšnego njejo se nimska wušnosć, cerkwina kaž tež swětna, póstarała wó pótrjeby Drjewjanarjow/Wendlandarjow a jo wobchadała skerjej macošnje z derbstwom drjewjańskeje rěcy a kultury. Pśi jadnom woglěźe, źož smej z českim pśijaśelom Milošom Malecom na jogo iniciatiwu pśigótowałej Drjewjański źeń za Pragu a smej woprowałej za to pór dowolowych dnjow, aby do Wendlanda se dojěłej, smej měłej zajmne dožywjenje: Drastwowa a rejowańska kupka »De Öwerpetters« jo swójich cłonkow pó cełem Wendlanźe gromadu tšubiła. Wóni běchu se jano dla naju na pśijazne wuwitanje pśewoblakli do swójich drogotnych drjewjańskich narodnych drastwow a wócakowachu naju pśed kulojcowym muzejom w Lübelnje. Ako naju wuglědachu, su se zestupili a nama zanjasli drjewjańsku pěseń »Katü mes ninka bayt?« (Chto ma njewjesta byś?) Až do źinsajšnego spomnjejom se kradu zgnuty dla wopokazaneje cesći a pśichylnosći. Ako smej pótom z ludowymi wuměłcami do rozgrona pśišłej, jo mě jadna žeńska pśedstajiła swóju drastwu. Wóna běšo ju zderbnuła wót swójeje stareje mamy, jo gjarda groniła. Som jej wótegronił, až ga njedejała w takej jadnoraznej drogotnej drastwje wustupiś, ale se daś pó njej nowu wušyś, staru originalnu pak derje wobchowaś, aby se dalej a dłujko zdźaržała. Lěc njamaju něźi šlodarja abo šlodaŕku za to? Take něco ga se dajo spěchowaś. Na to wóna jo měniła, až jich kultura se wósebnje njespěchujo. Wognjowa wobora a sportaŕske towaristwa se derje spěchuju. Lěbda pak rejowańske ludowe kupki. Wšo, což maju, naźěłaju sebje sami. – Pśez mójo wulicowanje, až wu nas we Łužycoma se ludowe kulturne źěło pśez zjawnu ruku spěchujo a derje pódpěrujo, su byli zaźiwane. Šołśe, abo kaž tudy gronje »Samtgemeindebürgermeisteroju« Hubertoju Schwedlandoju, kótaryž běšo tež na pśiwitanje do Lübelna pśichwatał, som pitśku pózdźej wósebnje chwalujucy gronił: »Wěsćo Wy, kake kulturne dejmanty Wy tudy maśo. Som kradu pśechwatany a zwjaselony. Mógu Wam spšawnje gratulěrowaś, až take něco wurědnego how maśo. To dejali pśecej derje spěchowaś.«

Ale zasej slědk k drjewjańšćinje: Lětźasetki pó tom, až su słowniki, gramatika, rěcywědne publikacije wujšli, njejo se we Wendlanźe wjele na tom pólu rěcy stało, to groni pśisamem zewšym nic. Jano w kulojcowem muzeju w Lübelnje jo ze jsy Süthen do muzejoweje jsy pśenjasony dom Jana Paruma Schultze, a we njom w jadnom rožku pitśku něco wó drjewjańskej rěcy zgónijoš. Głos profesora Reinholda Olescha recitěrujo z paska ten Wóścenaš w drjewjańšćinje. To jo wšo. Razka ten jadnučki zachowany ludowy spiw »Katü mes Ninka bayt?« njamóžoš tam słyšaś.

Rozrost katolskeje cyrkwje w Sakskej mjez industrializaciju, imigraciju a antislawizmom na přikładźe Michała Hórnika

Cyrkej w Hajnicach Foto: Serbski kulturny archiwW druhej połojcy 19. lětstotka wuwi so Sakska w běhu mało lětdźesatkow k wysoko industrializowanemu krajej. Tole njeby móžno było bjez tysacorych wukrajnych dźěłaćerjow a dźěłaćerkow, kiž w ratarstwje, rjemjesle a hórnistwje, w fabrikach a škleńčernjach abo při twarje železnicy dźěłachu. Někotři z přićehnjenych dźěłaćerjow běchu kwalifikowani fachowcy a derje zasłužichu, wjetšina pak měješe sej swój wšědny chlěb ćežko zasłužić. Dźěłaćerjo pochadźachu přewažnje z dźensnišeje Pólskeje a Čěskeje, wšelcy tež z Italskeje abo Francoskeje. Někotři z nich so trajnje w Sakskej zasydlichu, druzy pak jeno (wospjet) na wobmjezowany čas na dźěło přichadźachu. Znata je we Łužicy Porakowa předźernja w Hajnicach, hdźež hłownje Češa přistajeni běchu. Pokazać móhło so pak tež na wsy wokoło Lubija, hdźež stotki Polakow w ratarstwje słužachu abo na kónčinu mjez Njedźichowom a Rólanami, hdźež pólske a čěske kolonije industrijowych dźěłaćerjow nastachu. Jeničce mjez Radworjom a Zdźěrju zličichu w lěće 1912 wokoło 350 pólskich sezonowych dźěłaćerjow w ratarstwje a w kaolinowych jamach wokoło Chrósta dźěłaše wokoło 200 dźěłaćerjow ze susodneju krajow. Situaciju w Rudnych horach abo we wulkoměstach kaž Kamjenicy, Šwikawje, Lipsku abo Drježdźanach móžemy sej podobnje předstajić. Wjetšina tysacorych imigrantow-dźěłaćerjow w Sakskej bě katolskeho wěrywuznaća a ma wulki podźěl na rozwiću katolskich cyrkwinskich strukturow kónc 19. lětstotka.1 Bě katolske žiwjenje w ewangelskej Sakskej hač dotal přewažnje na Drježdźanski dwór a łužiske wosady wobmjezowane, załožichu so w druhej połojcy 19. lětstotka po cyłej Sakskej nowe wosadne struktury a twarjachu so kapały, cyrkwje, fary a šule.

Wulki dźěl serbskich katolskich duchownych, kiž běchu so za čas studija w Praze (wšo)słowjanskeho ducha nasrěbali, so samozrozumliwje słowjanskim dźěłaćerjam w jich maćeršćinje přiwobroći a spyta jim tak čwak domizny w cuzbje stworić: hač bě to přećelne słowo po kemšach, pomoc při wobchadźe z němskimi zarjadami, słuchanje spowědźe abo swjećenje kemšow w pólskej a čěskej abo tež italskej (Michał Hórnik) a francoskej (Jakub Buk) rěči. Někotři duchowni, tak na přikład Hórnik, Jakub Bart-Ćišinski abo Jakub Šewčik, tež prawidłownje před sudnistwom jako tołmačerjo skutkowachu. Tak přełožowaše Hórnik z čěšćiny, pólšćiny, francošćiny a italšćiny.2 Jako w Budyšinje tež tołmačerja za madźaršćinu pytachu, prócowaše so Hórnik tež tutu rěč nawuknyć.3

Napohlad Budyšina, rysowany wot Ludwiga Adriana Richtera Wobraz: z priwatneho archiwa Lutza SpieleraMały wobraz »Schmeckwitz bei Camenz« na titulu aktualneho Rozhlada je dopokaz za to, zo běše młody Ludwig Adrian Richter (1803–1884) tež w našej blišej domiznje z kedźbliwymaj wočomaj, wołojnikom a łopjenami papjery w tobołce po puću. Poměrnje dokładnje móžemy zwěsćić, hdy je młody wuměłc hdźe z kim po puću był a hdy je so wobraz wozjewił. We wobšěrnych »Žiwjenskich dopomnjenkach němskeho molerja« Ludwiga Richtera (w pokročowanjach 1909 w ewangelskim časopisu »Der Friedensbote« wozjewjenych) na swoje prěnje wobšěrne wuměłske dźěło takle spomina: »Jako běch něhdźe 12 lět, přesta mój šulski čas a wot nětka dóstach małe městno pódla nanoweho dźěłoweho blida abo při druhim woknje přikazany, hdźež molowanje zwučowach. Nihdy njebuch prašany, kotre powołanje bych sej snano wuzwolić chcył, ale samozrozumliwje so z toho wuchadźeše, zo chcył to być, štož mój nan běše, mjenujcy rysowar a kopororytwar.« A potom dopomni so na wony wječor, »jako nakładnik Johann Christoph Arnold (1763–1847) z nanom do jstwy zastupi ... a wonaj bjesadowaštaj wo prjedawšich zetkanjach. Pytnych, hdyž druhdy z mojeho dźěła k nimaj pohladach, kak mje stary Arnold wobkedźbowaše. Wón so prašeše, hač sym syn, što tam dźěłam atd. – Skónčnje so nana prašeše, hač chcył wjetši nadawk přewzać ... Měješe wjetši rjad jehłowych rytwow nastać, molowane napohlady Drježdźan a wokoliny. A rysowanki měli po přirodźe molowane być. A dokelž widźeše, zo sym k tomu kmany, tak móhł při tym sobu dźěłać a so tak cyłe předewzaće poradźić. Nanej běše nadawk witany, tak je so wšitko nanajlěpje zrjadowało. Měrny, nahladny muž poskići mi k rozžohnowanju ruku, při čimž z ćichim zadźiwanjom zwěsćich, zo měješe sylzy we wočomaj. – A jako nan po rozžohnowanju zaso do jstwy stupi, praji mi, zo bě jemu Arnold hłuboko znjeměrnjeny zdźělił, kak bě so z pohladom na mnje na jeho njedawno zemrěteho syna, kotremuž sym jara podobny, na žiwe wašnje dopominał, a zo je wón jeho prosył, hač móhł na wosebitym wječoru kóždeho tydźenja pola njeho a jeho swójby přebywać.« Richter běše bórze w »zamóžnej, ale tola jednorje byrgarsce žiwej swójbje kaž doma«. A dale wuzna: »To najpřijomniše při Arnoldowym nadawku běše, zo mje husto pósłachu, zo bych někotre wokoliny Drježdźan narysował. Haj, přez Arnoldec samych so někotre dlěše wulěty po wjacorych dnjach přewjedźechu, na kotrychž je so wón z mandźelskej a dźowku wobdźělił a kotrež nam wšitkim wulke wjeselo wobradźachu. Hromadźach pilnje wšitko, štož zdaše so za naš skutk wužitne, a Arnold běše z mojimi rysowankami spokojom.« Telko z knihi dopomnjenkow Ludwiga Richtera, hdźež wopisuje přihoty wobrazow za wosebitu wabjensku knihu, dźensa bychmy prajili za turistisku knihu.

»70 Mahlerische An- und Aussichten der Umgegend von Dresden« je titul 1820 wudateje knihi nakładnika Johanna Christopha Arnolda. W prěnim wudaću běchu wobrazy z němskim pomjenowanjom titula a w dalšim (1822) z přidatnym francoskim wuhotowane, štož na to pokaza, zo běše nakład wuspěšny a kniha požadana. A tele wobrazy wužiwachu so zdobom tež za dalše knižne wudaće »Merkwürdigkeiten Dresdens und der Umgegend« (1926), pućowansku ručnu knihu Sakskeje Šwicy wot Wilhelma Augusta Lindauwa (1774–1849). 70 litografijow je hač do lěta 1818 nastało, to rěka, zo běše Ludwig Richter tehdom 15 lět młody, z čimž je sej wjele chwalby a připóznaće zdobył, tež wot rysowarja a kopororytwarja profesora Carla Awgusta Richtera (1770–1848), swojeho nana. So wě, zo běše nan swojemu synej při prěnim tak wobšěrnym wuměłskim dźěle k pomocy. »Na kóncu dósta nan kóždu platu do rukow, zo by ju zdźěla retušěrował abo zdalenosć punktěrował a skónčnje wšitko wužrawał«, dopomni so syn.

Rěc jo poměrnje derje wuslěźona, co něnto dalej?

Pśi mimo cwiblowanja wjelgin zasłužbnem wědomnostnem slěźenju a wobźěłanju rěcneje maśizny njejo se nejskerjej na to mysliło, až by mógała se na zakłaźe nagromaźoneje wědy wuwijaś wucba drjewjańšćiny za zajmowanych luźi. Woglědajo-li Słowjan do Wendlanda, ga co tež rady wěźeś, kaka jo drjewjańšćina była a lěc by ju sam rozměł abo nic, kake wósebnosći jo měła a co jo wót njeje snaź zwóstało. Tež praktiske wužywanje smějomy how a tam a pśichodnje wócakowaś. Za to su ze zajźonych tśich lětźasetkow žedne drobne pśikłady znate. Powšyknje póbrachuju wšak kontinuita a zaměrnjejše statkowanje a spěchowanje. Ale toś te pśikłady pokazuju, až wužywanje drjewjańskeje rěcy a zmysłapołna zaběra z njeju njejstej wótwisnej wót licby luźi, kótarež ju rozměju abo wuměju. Wó tom som pśeznanjony. Cu je howko raz nalicyś, dalokož mě znate su:

1994 wótwórjony Serbski muzej w Chóśebuzu jo w swójej prědnej stawnej, až do 31. decembra 2015 prezentěrowanej wustajeńcy měł mały wótrězk, kótaryž jo był pósćony Obodritam a Hannoverskemu Wendlandoju, we njom jo była mała pokazka teke na drjewjańsku rěc. Pśi tom jo šło wó to, woglědarjam znate cyniś, až to słowjańske w Nimskej njejo, abo něga njejo było, wobgranicowane na serbsku Łužycu, ale jo se wupśestrěło pśez nanejmjenjej tśeśinu teritorija źinsajšneje Zwězkoweje republiki Nimskeje. Spomnjejom se na woglěd kupki žeńskich z Wendlanda krotko pó wótwórjenju Serbskego muzeja, kenž su byli zaźiwane a zwjaselone, wu nas teke něco z dolnosakskeje domownje namakaś. Ako se jich wopšašach, lěc su drjewjańšćinu gdy raz sami słyšali, ga njeběchu. Su pak byli śim wěcej pśechwatane, až su to w Chóśebuzu mógali. Som jim ned z głowy nawuknjonu módlitwu »Wóścenaš« w drjewjańšćinje pśednjasł. Toś to bjatowanje słuša k pórědkim, w 17. stolěśu zapisanym a zachowanym drjewjańskim tekstam, źěkowano procowanjam wuconego G. W. Leibniza w lěśe 1691, wó tom buźo hyšći grono. Mjaztym eksistěrujo nacasna wudopołnjona wersija.

 

Ličba Serbow bu po kóncu Druheje swětoweje wójny na něhdźe 100.000 přisłušnikow trochowana, mjez nimi něhdźe 12–15.000 katolikow. Mjeztym zo w slědowacych lětdźesatkach mjez ewangelskimi Serbami ličba serbsce rěčacych sylnje woteběraše, suma katolskich Serbow jenož poměrnje snadnje spadowaše. Cyłkownje dźewjeć serbskich katolskich parochijow bě z wuwzaćom Kulowskeje wosady (dieceza Zhorjelc) biskopstwu Mišno resp. wot 1980 Drježdźany-Mišno přirjadowanych. K nim słušachu wosady w Budyšinje (wosada Našeje lubeje knjenje), Chrósćicach, Njebjelčicach, Wotrowje, Radworju, Ralbicach, Zdźěri (1923–2005 samostatna), Baćonju a ta w Kulowje.

Tola tež w katolskej kónčinje dóńdźe po 1945 přez zasydlenje němskorěčnych wuhnatych k sylnišemu etniskemu změšenju. Hinak hač w ewangelskim sydlenskim rumje nawukny wjetšina němskich wuhnatych młódšeje generacije, tež dźakowano serbskorěčnej wučbje a prawidłownym serbskim Božim słužbam, aktiwnje serbsku rěč. Ze stron Mišnjanskeho biskopstwoweho wjednistwa bu hižo krótko po kóncu wójny wobzamknjene, dwurěčne fary 1940 namócnje přesadźenym serbskim duchownym wróćo dać. Wróćopřesadźenje, zdźěla tež nowowobsadźenje farskich městnow ze serbskimi duchownymi so skónčnje jara zasobu w lěću a nazymje 1945 přewjedźe.2 Z tym běchu serbske dušepastyrstwo, serbske Bože słužby a cyrkwinska wučba za młódšu generaciju zaručene. Nabožna wučba bě zaso w serbskej rěči a tež dźěćace a šulerske kemše wotměwachu so zaso w maćernej rěči.3

Wjace hač 60 Serbowkow a Serbow poda so w słužbje Ochranowskeje bratrowskeje jednoty na misionsku słužbu. Mało z nich wosta tak z Łužicu a serbskim zjawnym žiwjenjom zwjazany kaž tibetski misionar August Hermann Francke. Přez lětdźesatki bě ze swěrnym čłonom Maćicy a wospjet přewostaji Serbskemu muzejej wjetšu ličbu tibetskich pismow a objektow. Mjez tibetologami a w bratrowskej jednoće so mjeno Augusta Herrmanna Francki hač do dźensnišeho česći. Jeho dźěło je mnohim zakład a wuchadźišćo dalšich slědźenjow. Serbski swět pak prominentneho Maćicarja a spěchowarja Serbskeho muzeja bórze zabywaše. Tak njejewi so w serbskich medijach ani noticka wo jeho smjerći. W tutym nastawku chcu žiwjenski puć mało znateho Maćicarja rysować a tibetsku zběrku předstajić, kiž je k wurjadnym drohoćinkam Serbskeho muzeja słušała.

Portret Augusta Hermanna Francki Reprodukcija: Lubina Malinkowa

August Hermann Francke narodźi so 5. nowembra 1870 w městačku Gnadenfrei, dźensa Piława Górna w Pólskej. Městačko słušeše k šleziskim sydlišćam bratrowskeje jednoty a tež swójba Francke bě sobustaw tuteje swobodneje cyrkwje. Nan wobsedźeše w Gnadenfreiu wuspěšnu barbjernju tekstilijow. Pućowansko-misionarsku žiłku bě August Hermann wot dźěda Christiana Friedricha zdźědźił, kiž bě jako misionar w Južnej Africe skutkował. Byrnjež mjeno to sugerowało, njebě misionar Francke z Augustom Hermannom Francku (1663–1727), załožićelom Franckowych wustawow w Halle nad Solawu, přiwuzny. Pietizmej a misionskemu hibanju pak bě runje tak kaž wony přichileny. Po wuchodźenju šule wopyta Francke wučerski a misionski wustaw w Niskej, hdźež so na słužbu w bratrowskej jednoće přihotowa.

Njewěm, hač běchu blisko delanskeje wsy Sernjany něhdy wosebje wjele sornow (sernow). Ale nětko wěm, zo znajmjeńša jedyn Sernjančan wěri, zo mjeno wsy ze słowom sorna ničo zhromadneho nima.1 Pawoł Rota kritizuje znateho ludowědnika a rěčespytnika Arnošta Muku, zo njepytaše w Pfulowym słowniku dale, jako je słowo serna našoł. Jemu a tež »mjenowědnikam« wumjetuje, zo pječa njepřirunowachu dosć z mjenami druhich rěčow a zo tohodla njejsu na to přišli, zo je mjeno Sernjany, z historiskimi dokładami Czscherna a Zerna wotwodźene wot ćerń. Awtor tuž derje wě, kak wažne je přirunowanje za mjenowědnikow.

Přirunować je trjeba prěki a podłu!

Haj, jelizo dźe w mjenowědźe wo rěčespytne hladanišćo, je to předewšěm wěc t. mj. historisce přirunowaceho rěčespyta. Ale – přirunować je móhłrjec trjeba prěki a podłu! Čehodla na př. wobkedźbować z móžnych čěskich přirunowanskich městnostnych mjenow jenož Trní, wotwodźene wot trn = ćerń, a nic tež Srní, wot srna = sorna (serna)? Runje tole činja »mjenowědnicy« w našim padźe.2

Njedopokazuja pak jasnje dokłady 1419 Czscherna a 1551 Zerna, zo so wo korjeń ćerń jedna? Tu je móžno předewšěm poručeć přirunowanje z mjenom hornjołužiskeje wsy Sobołsk (němsce Zoblitz), Zebulusk, 1533 Zoboleß, štož bjezdwěla wujasnjujemy prawje kaž staroserbske *Seběłusky/*Soběłusky. Derje znate je, zo njeměješe němska rěč něhdy zwuk [s], kajkiž tči na př. w nazwuku mjenow *Soběłusky a Sernjany, a staješe w mjenach město słowjanskeho [s] prawidłownje [ts].3 Pisarjo pisachu z abo zc abo druhdy hišće hinak. Zerna hodźi so potajkim nastupajo nazwuka jara derje k serna.

Zawodne mysle

Před 75 lětami, po zakónčenju Druheje swětoweje wójny, běše Trjebin hišće ryzy serbska wjeska. Swójby běchu hač na małe wuwzaća serbske, hdźež so serbsce rěčeše. Po socialnym stawje běchu wobydlerjo ratarjo, zwjetša małoratarjo. A tež swójbne mjena w Trjebinje běchu hač do lěta 1945 serbske. Po wójnje su so do Trjebina tež cuzy wuhnaći zasydlili a su tež měšane němsko-serbske mandźelstwa nastali. Tak su so serbskim swójbnym mjenam němske přidružili.

Wjesny wobraz njeje so lěta dołho změnił. Nastaće prodrustwa přiwabi wjele nowych němskich dźěłaćerjow a z tym tež nowe, nic serbske swójbne mjena. Najhórje pak bě, zo so dźěle Trjebina zhubichu a so dźensa hišće »čorneho złota« dla zhubja. Tuž je najwjetši čas, zo so swójbne mjena zachowaja.

Trěbnosć a nastaće swójbnych mjenow

Swójbne mjeno je dźěl mjena kóždeho čłowjeka. Wone wudospołnja předmjeno a zwuraznja přisłušnosć nošerja k wěstej swójbje. Tysacy lět mějachu ludźo jenož jedne mjeno. Nastaće a přesadźenje tak mjenowaneje »dwumjenowosće« (Zweinamigkeit) njesta so připadnje a bjez přičiny. W času wokoło lěta 1000 po Chrystusu załožichu so mnohe města. Ličba wobydlerjow razantnje stupaše. Nětko bě trjeba, ludźom dalše, swójbne mjeno přidać, zo bychu so mjez sobu rozeznawali. To njebě kaž dotal jenož z předmjenom móžne. Mjez 1000 a 1500 wuwichu so kriterije, kak maja so nowe swójbne mjena tworić. Wukristalizowachu so pjeć kriterijow za tworjenje swójbnych mjenow: swójbne mjena z předmjena, swójbne mjena po pochadźe (městnosć, lud z kotrehož wosoba pochadźeše), swójbne mjena po bydlenskej městnosći (pokazuja na městnosć, hdźež wosoba bydli), swójbne mjena z pomjenowanja powołanja (pokazuja na powołanja abo činitosć wosoby) a swójbne mjena, kiž pokazuja na wěste napadne kajkosće wosoby a kotrež jich jasnje wot druhich ludźi rozeznawaja.