Jano zabijanje kokota jo wót 16. stolěśa ako kjarmušny a žnjowny nałog dopokazane. A w 19. stolěśu su měli w Bergiskem kraju (źinsa Nordrhein-Westfalska) teke tak pomjenjone dwórowe kjarmuše a pókjarmuše, źož su pśewjadli Hahne- a Gänseköppen w ramiku susedstwa abo wót kjarcmarjow wugótowane1.
Toś te »priwatne« kjarmuše su měli swój póchad drje w casu francojskego wobsajźenja wót 1806 do 1814. Tej pótom kněžecej pšuskej wušnosći w Póryńskej jo było toś to »liberalne cynjenje a wóstajenje« kjarmušow špjeńc we wócyma, togodla jo wopytała dwórskim kjarmušam (mimo wjelikego wuspěcha) zadoraś. Napśeśiwo tym wšuźi wótměwanym stśělcowym swěźenjam, kótarež su byli w zmysle wušnosći a na kótarež jo był dla wusokich zastupnych pjenjez jadnorym luźam pśistup zadorany, su se mógali na dwórowych kjarmušach teke jadnore źěłaśerje, burja, małe wikowarje, najamniki a rucnikarje wobźěliś. Nałog Hahneköppen jo był ze swójimi pseśěgami w žywnosćach, z wuzwólonym kralom a jogo insignijami – kralowy rjeśaz a kłobyk, k tomu wupyšnjony kralowy wóz – stśělcowy swěźeń jadnorego muskego. How se zmakamy zasej z módrymi kitelami a carnymi šapkami, kótarež nose źinsa hyšći pśi gusecem rejtowanju we Wattenscheid a Essen ako teke pśi Gansrijden w belgiskem Berendecht. Toś ta »drastwa źěłaśerjow« jo słužyła ako jasne wótgranicowanje ku swěźeńskim drastwam a drogim uniformam stśělcowych gildow. Na někotarych městnach su wózyli na pśikład krala abo kralowy pórik togo Hahneköppen w pśeśěgu samo na karje, což wukładujo Dagmar Thiemler ako pśekazowanje pyšnych wózow stśělcow a móžo se rownocasnje gódnośiś ako póśěg ku źěłowemu swětoju wobźělnikow na Hahneköppen. Mimo togo jo se pśi Hahneköppen ten wótpowědny městny dialekt wědobnje wuzwignuł.2
Spócetk łapanja kokota a gusecego rejtowanja
Spócetk słowa kokot sam na se jo onomatopoetiski, tak ako pomjenjenje kikeriki w nimšćinje za spiw kokota. Wóno wopisujo pak skerjej měrne dakotanje, kótarež wšykne kokošy słyšaś daju. Mimo togo jo słowo za kokota teke w drugich rěcach pódobne na dolnoserbski kokot. Tak teke w górnoserbšćinje, lěcrownož jo how honač (póžycenje wót nimskego Hahn) wěcej nałožny. W chorwatšćinje groni se kokotoju tejerownosći kokot, w rumunšćinje cocoș (groń: kokoš, ako dolnoserbski za ženskecu kokoš), w hungoršćinje kakas (groń: kakaš) a w nowogrjekšćinje κόκορας (groń: kohkorass). Teke engelšćina (Wjelika Britaniska1) wužywa z cock pódobne słowo, a we francojšćinje dawa słowo cocotte we wobchadnorěcnem wužywanju za kokošy powšyknje (póněźi ako w nimskej źiśecej rěcy Putput). Ale dokulaž někotare z tych rěcow do dopołnje rozdźělnych rěcnych familijow słušaju, njamóžomy se drje teke žednogo zgromadnego póchada togo onomatopoetiskego (= zukomólaŕskego) słowa napowědaś. Pó mójom měnjenju jadna se skerjej wó kopicu póžyconkow, kótarychž zaspomliwy zuk jo powědarjow pśeznanił.
Peruańska wjas Callejon de Huaylas (region Áncash) celebrěrujo pódobne wuběgowanje na cele wósebny part. Wobydlaŕstwo how njepowěda w regionje jano Andisku špańšćinu1, ale teke Áncash Quechua2 (oficielnje Anqash qichwa pomjenjona). Na zakłaźe togo wósebnego zestajenja ludnosći jo se mógała how wuwijaś jadnorazna forma gusecego rejtowanja – Cóndor Rachi abo Rachi Cóndor (serbski: noc kondora), kótaraž se tradicionelnje wótměwa pśi góźbje karnewala3.
Pśed rejtowanim na pśemoc se město gusy abo kokota napšawdu žywy kondor wužywa. Toś ten nosy se nejpjerwjej w pisane wupyšnjonych nosankach a wejsanarje rejuju chylku wokoło tych nosankow, ako by wóni byli jano dalšny rejowaŕ. Wjele wejsanarjow jo sebje woblico z běłeju substancu – nejskerjej mineralneju pastu (?) – wobmazało a nosy wjelike běłe kłobyki ze šyrokeju krempu. Někotare su se teke nadrowe pase z płodami (jabłuka?) pśez ramjenje powjesali.
Rejtarje wobkružyju něnto w kupce wěcej razow nosanki a pśi tom jich dujaŕska kapała muzikaliski pśewóźujo. Lětosa (2022) su nosyli rejtarje pla Cóndor Rachi pśisamem wšykne samske drastwy: běłe zgło, śamnomódry zec a cerwjene rubiško. A dwa ako »Capitán» (stotnik pla wójaŕstwa) pśigronjonej rejtarja w kupce stej nosyłej cowboyowy kłobyk a stej wopytałej pśi rejtowanju wokoło nosankow pórěd stwóriś. W drugich lětach su rejtarje pśi tom dobru »njeźelsku» drastwu – woblak, krawatu, atd. – nosyli a wótergi take něco ako »wobaleńc«, kótaryž jo wobstojał z pisanych plastikowych flašow. Snaź dej taki »wobaleńc« pśedstajiś ptaškowe pjerka, ale bóžko njejo mógał awtor do tych měst žrědło namakaś, kótarež by mógało wujasniś toś tu wónaku drastwu.
Teke w Nordrhein-Westfalskej dajo nałogi, kótarež su pódobne na łapanje kokota.
We dwěma měsćańskima źěloma Wattenscheida (Höntrop a Sevinghausen), ale teke w Essen (w měsćańskich źělach Byfang, Freisenbruch a Kupferdreh), we Velbert (měsćańskej źěla Langenhorst a Neviges blisko groda Hardenberg), w Dortmund a w Drolshagen-Bühren (Sauerlandska) organizěruju (rowno tak ako w Belgiskej a Nižozemskej) tak pomjenjone zjadnośeństwa gusecych rejtarjow to gusece rejtowanje.1
We Wattenscheid stej to wót 1908 zjadnośeństwje »Gänseclub Höntrop« a »Gänseclub Sevinghausen«. Pśed tym stej byłej wobej kluba w jadnom klubje zjadnośonej, dla togo se wobej na pózdatne lěto załoženja 1598 pówołajotej (k tomu wěcej dołojce w kapitelu »Póchad łapanja kokota a gusecego rejtowanja«). Cele pódobnje ako cłonki belgiskego towaristwa »De Nieuwe Gans Berendrecht«, nose cłonki zjadnośeństwowu gusecych rejtarjow z Wattenscheid a Essen něgajšnu drastwu jadnorych źěłaśerjow. Ta wobstoj rowno tak ako w Berendrecht z módrego kitla, cerwjeno-běłego rubišća, carnego zeca a carneje šupkateje mice (z aplikaciju z metala w formje gusy na prědkownem boku). Teke w Nordrhein-Westfalskej pó źělach zymnokšejne kónje zasajźuju, za zdaśim su teke dujaŕske kapały obligatoriske a wšykno se stawa w karnewalskem casu, zwětšego rožowe pónjeźele a cesto we zwisku z fašingowymi pśeśěgami. Jano w Langenhorst a Neviges rejtuju na drugich dnjach. W Neviges wugótuju gusece rejtowanje swětki a w Langenhorst pětk pśed rožowym pónjeźelim. Ale na wšych zarědowa
Jano hyšći w 2500 dušow wjelikej jsy Grevenbicht celebrěrujo Folkloristische Vereiniging Gawstrèkkers Beeg nałog Gawstrèkken (w limburgskem dialekśe1: »to natśěganje za gusu«, nižozemski/flamski pópšawem Gansstrekken, Gansrijden abo něga teke Genkrijden pomjenjone) kužde lěto fašingowu wałtoru zeger 15:11. Wót 2019 jano hyšći z wjelickan wopšawdneju atrapu, město njabogeje gusy.2 Rejtarje pšawidłownje zwucuju w lěsach wokoło rejtowańskeje šule Op de Berg w gmejnje Echt-Susteren3 (prowinca Limburg, pśi belgisko-nižozemskej granicy). Městno zarědowanja jo Burgemeester-Kotenpleinowe naměsto wesrjejź města.4 How napóraju pěskowu pistu, na kótarejž wobźělniki rejtuju na pśemoc.
Gawstrèkken w Grevenbicht, celebrěrowane wót Folkloristische Vereiniging Gawstrèkkers Beeg 2012. Žórło: YouTubeHow dajo teke dujaŕsku muziku (gerce nose fantazijowe uniformy, kótarež dopominaju na 19. stolěsé, z dwarožkatym kłobykom atd.), jězu (na pśikład měšane jajo z tukom) a paleńc. Ako su hyšći pšawu gus wužywali, su jej narěznuli šyju. Młoge gósći daju se gus na licce šminkowaś (wobr. na b. 20). Tak ako śopłokšejniki słuže teke zymnokšejniki how ako rejtowańske zwěrjeta. Gusecy kral dostanjo, pódobnje ako w Belgiskej, kralojski płašć, kronu, rjeśaz a ceptaŕ.5 A teke w Grevenbicht woplěwaju na tom dnju dalšne zapustowe tradicije, ako palenje pupki (in effigie) z mjenim Frenske (Francko), kótaraž grajo rolu grěšnika.6
W tom artiklu pśibližyju Wam krotki pśeglěd historije Chmjelowa. Dnja 1. julija 1950 su byli chmjelojske gmejnske grunty do Chóśebuza zagmejnowane. Źinsa jo Chmjelow ze swójimi 14.116 wobydlarjami tśeśi nejwětšy měsćański źěl Chóśebuza1 a lažy w pódpołnocy Města. Chóśebuzarjam stej Stary a Nowy Chmjelow znatej2. Tola, ako se wucytajo dołojce, słušaju teke dalšne strony k měsćańskemu źěloju Chmjelow.
K prědnemu razoju wobspomnjejo se mě Chmjelow w sudniskem wopismje z 1. oktobra 1385 ako familijowe mě jadnogo znanka – »hans Smelluitz«3. Jano mjasec pózdźej, 11. nowembra 1385, naspomnjejo se pó wšom zdaśu samski Hans Schmellwitz w jadnom dalšnem wopismje ako »Hannos von Smelewicz«.4
Wobspomnjeśe ze samskego lěta wót 11. nowembra 1385 ako Smelewicz. Reprodukcija: Michael MeyerSerbske městne pomjenjenje Chmjelow zjawijo se ako Chmėlow nejpjerwjej pla Johanna Gottlieba Hauptmanna5 w lěśe 1761 (»Nieder-Lausitzsche Wendische Grammatica«; b. 409)6. Za wóznam městnego mjenja Chmjelow dajo dwě wěrjepódobnej móžnosći rozkłaźenja.
Belgijarje rejtuju pśisamem wšykne k fašingoju w februarje a gronje swójomu swěźenjoju Gansrijden (pótakem gusece rejtowanje, glej na citěrowanych wurězkach wideo z youtube; pśipódla gronjone »ij« wugranjaju w flamšćinje a nižozemšćinje pśecej ako »ei«). Kužde tradicionelne gusece rejtowanje w Belgiskej wótměwa se źinsa w něgajšnych polderowych jsach1 Flandriskeje, pótakem pla Flamow. Wšykne toś te polderowe jsy – Berendrecht, Ekeren, Hoevenen, Zandvliet, Stabroek a Lillo2 – su se jadna za drugeju zagmejnowali do města Antwerpen. Jano w Nijverseelu, jadnej jsy w prowincy Pódzajtšna Flandriska, a w gmejnje Sint-Jans-Molenbeek, kótaraž słuša k městoju Brüssel, wótměwaju se kužde lěto pśekazowane gusece rejtowanja zwenka Antwerpena.
Až doněnta som starcył jano na jadnu wjas w francojšćinu powědajucem źělu Belgiskeje – Wallonie – z mjenim Bossière (prowinca Namur), w kótarejž jo dało hyšći njedawno pódobne wuběźowanje. How su tak pomjenjony Jeu de l’Oie (gusece graśe) zazdaśim južo wót 1263 do 1969 kužde lěto 2. julija, na dnju domapytanja Marije celebrěrowali3.
Nejskerjej znaju wšykne, kótarež su se z Dolneju Łužycu zaběrali, a akle pšawje te, kenž how žywe su, łapanje kokota (kokot). Toś ten žnjowny nałog, kótaryž se pśecej hyšći kužde lěto mjazy awgustom a septemberom we wjele jsach Dolneje Łužyce swěśi, płaśi how ako typiski serbski nałog. Ale pśitrjefijo to napšawdu? Jadna se pla kokota wó starodawnu serbsku tradiciju z ewentuelnje samo pśedkśesćijańskimi kórjenjami? Jo to jano kuždolětny špos wejsneje młoźiny, kótaryž se wót turistiskich zwězkow wužytkujo? Abo ma kokot tola ceło hynakše spócetki? A jo kokot napšawdu jadnorazny na swěśe?
W slědujucem rěźe artiklow se toś te pšašanja bližej wobswětluju.
Pśedstajśo se slědujucu scenu: Dujaŕska kapała grajo tradicionelne spiwy, wónja za senom a kónjami, wšo jo swětosnje wupyšnjone, wjele luźi z jězu a piśim w rukoma śišći se wokoło nich a licheje płoniny. Na jadnom kóńcu stoj wupyšnjony, wusoko segajucy drjewjany ram, na kótaremž wisy z głowu dołoj wósebnje pyšny, ale njabogi eksemplar pjerizny. Jaden rejtaŕ a jogo kóń štormujotej něnto w galopje a pód juskanim luźi, kótarež tšojenjeju wobglědniwje slěduju, na ram a njeglucnego ptaška. Rejtaŕ pśima z jadneju ruku za głowu njabogego ptaška z wótglědom, ju wót śěła zwěrjeśa wóttergnuś. Teke druge rejtarje wopytaju swóju gluku, tak dłujko, až se někomu raźijo a pśiglědujuca mań luźi juska. Dobyśaŕ wumjenijo se za krala wuběźowanja a slěduju swěźeńska jěza ako teke druge atrakcije.2
Wót 1370 až do 1635 jo słušała Dolna Łužyca k českemu kralojstwu. Zachopjeńk togo casa, se zakóńcecy pózny srjejźowěk, jo se wopisował (a se pó źělach źinsa hyšći wopisujo) ako epocha, pódejźona wót zakśebjatnych a kšajźojskich ryśarjow. Jo se groniło, až su na grodach w Chóśebuzu a Drjowku byli zmužne ryśarje bźeze skrupelow. Ale co jo na tych pśedstajenjach napšawdu wěrne?
Pó rozšyrjonem měnjenju su byli rubjažne ryśarje pśisłušniki nišego zemjaństwa, kenž su pśišłušali ryśaŕskemu stawoju. Powšyknje pak jo wuznam ryśarjow (pótakem kšuśe wobronjonych wójnarjow na kónjach) w casu póznego srjejźowěka dla rosćecego wuwiśa žerdkatych bronjow (to su helebardy, piki, partizany a druge) a na popularnosći pśiběrajucem wužywanju stśělańskich broni we wójaŕstwje pśecej wěcej wótebrał. Bronidła njejsu južo efektiwnje šćitali pśed něnto lěpjej wobronjonymi a rownocasnje teke wěcej wobrotnymi pěškarjami. Ako slěd zgubjenja togo militarnego wuznama a dłymokich změnow kněstwa (wót zemjańskego kněstwa ku krajnemu kněstwoju), towarišnosći (pśekupce su měli wěcej zamóženja ako młogi zemjan) a góspodaŕstwa (wót naturalnego góspodaŕstwa k pjenjeznemu góspodaŕstwoju) jo pśišło wjele ryśarjow w nakrajnych stronach do financielneje nuze. Pótakem su se toś te rozsuźili wót togo casa – tak nanejmjenjej popularne měnjenje – se ilegalnje rozbogaśiś pśez rubjažnistwo na drogach a rubjone dobytki pśi z wótglědanim naštyrjonych zwadach a nadpadach na města a pśekupnistwowe transporty. Weto pak tencasne, krajokněske strońske žrědła toś tych zemjanow žednje ako rubjažnych ryśarjow pomjenili njejsu. Su jim w tych rozestajanjach mjazy nišym zemjaństwom a měsćańskim bergaŕstwom jano gronili »raptores«1, »latrones«2, »predones«3, »spoliatores«4 abo »räubern«. A grodam toś tych ryśarjow su casy samo gronili »raubheußer«. Wopšawdne zapśimjeśe »rubjažne ryśarje« móžo se, pó rešeršach mediewista Klaus Graf, prědny raz dopokazaś w nimskem pśełožku (how »rubjenje-ryśar«) špańskego šelmowego romana z titelom »Historia de la vida del Buscón«5 respektiwnje »Historia del gran Tacaño«6 wót Francisco de Quevedo z lěta 1626. W špańskem originalu se groni »rubjažnemu ryśarjoju« pón »caballero de rapiña«.7
