Ze susodneje wsy Slepom pochadźacy basnik Kito Lorenc (1938 – 2017), pisaše w 1960tych lětach entuziastisce a połny přichilnosće, pozdźišo tež połny zrudoby wo industrielnych změnach w swojej serbskej domiznje, srjedźnej Łužicy1.

Njehladajo serbskich literarnych a publicistiskich tekstow a wšelakich protestow w regionje, je dewastowanje, zapusćenje přirody a zwottorhanje wsow a sydlišćow serbskeho sydlenskeho ruma – nic jenož tu a tam někotre dwory ze zahrodu, lěsom a pólkom – dale šło. Wot započatka brunicoweje industrije je so 135 wsow a wjesnych dźělow – hwězdow, kaž Lorenc wsy swojeje domizny mjenuje – we Łužicy wuhasło. W přirunowanju štyrjoch brunicowych rewěrow Němskeje je to najwjace sydlišćow, z toho we wulkej wjetšinje w Bramborskej 103 a w Sakskej 322. Žiwa rěč a kultura stej so na jara wjele městnach na folkloru změniłoj abo so dospołnje zhubiłoj. Tež wustajeńca, kiž bě w starej, ze zničeneho Rogowa přenjesenej cyrkwi w Nowym Rogowje zaměstnjena a kotraž ničenje wsow dokumentowaše, so mjez tym zhubi. Před chwilu čitach, zo ma so wustajeńca do nowonastawaceho muzejoweho twarjenja w Baršću integrować. Derje tak. Ale što je wustajeńca wo wotbagrowanju napřećo wotbagrowanju? Na Google-Maps, ze statusom satelitowych wobrazow, je rozsah zbrašenja serbskich łužiskich stronow wokoło Choćebuza, Janšojc a w srjedźnej Łužicy widźeć.

W ewangelskej cyrkwinskej tradiciji su paramenty liturgiske ruby, kiž słuža wodźěću a wozdobje wuznamnych městnosćow w cyrkwi. Su to wołtarne blido, na kotrymž stejitej chlěb a wino za Bože wotkazanje, klětka a čitanski pult, z kotrejuž so Bože słowo prěduje, a dupa, kiž słuži křćeńcy. Barby płatow běchu spočatnje wšelake, wot kónca 19. lětstotka nałožuja so konsekwentnje liturgiske barby běłe, fijałkojte, zelene, čerwjene a čorne. Paramenty su husto z wosobneho płata zhotowjene, z křesćanskimi symbolemi a druhdy hišće z napisami wudebjene. Zhotowili su je pak žony z wosady abo wokoliny, kiž so na šiće a naročne wušiwanje wustejachu, abo wosebite, na zhotowjenje liturgiskich tekstilijow specializowane dźěłarnje.

Tradicija wužiwanja paramentow ze serbskimi napisami je w ewangelskich Serbach mjeztym nimale 200 lět stara. Swój započatk měješe w Budyšinje, hdźež darichu 1830 žony z wosady Michałskej cyrkwi wot nich samych zhotowjenu sadźbu serbskich liturgiskich rubow.1 Najstaršu hišće zdźeržanu sadźbu, kiž pochadźa z lěta 1840 a so dźensa hišće wužiwa, maja w Poršicach.2 W přichodnych lětdźesatkach wobstarachu sej dalše hornjoserbske wosady tajke paramenty. Z postupowacej asimilaciju ewangelskich Serbow w 20. lětstotku wšak so to lědma hišće stawaše. Cyle wuhasnjena pak tradicija ani dźensa hišće njeje, kaž pokaza wołtarny rub ze serbskim napisom z lěta 2018 w Rakečanskej cyrkwi.3

Nižozemska

Jano hyšći w 2500 dušow wjelikej jsy Grevenbicht celebrěrujo Folkloristische Vereiniging Gawstrèkkers Beeg nałog Gawstrèkken (w limburgskem dialekśe1: »to natśěganje za gusu«, nižozemski/flamski pópšawem Gansstrekken, Gansrijden abo něga teke Genkrijden pomjenjone) kužde lěto fašingowu wałtoru zeger 15:11. Wót 2019 jano hyšći z wjelickan wopšawdneju atrapu, město njabogeje gusy.2 Rejtarje pšawidłownje zwucuju w lěsach wokoło rejtowańskeje šule Op de Berg w gmejnje Echt-Susteren3 (prowinca Limburg, pśi belgisko-nižozemskej granicy). Městno zarědowanja jo Burgemeester-Kotenpleinowe naměsto wesrjejź města.4 How napóraju pěskowu pistu, na kótarejž wobźělniki rejtuju na pśemoc.

How dajo teke dujaŕsku muziku (gerce nose fantazijowe uniformy, kótarež dopominaju na 19. stolěsé, z dwarožkatym kłobykom atd.), jězu (na pśikład měšane jajo z tukom) a paleńc. Ako su hyšći pšawu gus wužywali, su jej narěznuli šyju. Młoge gósći daju se gus na licce šminkowaś (wobr. na b. 20). Tak ako śopłokšejniki słuže teke zymnokšejniki how ako rejtowańske zwěrjeta. Gusecy kral dostanjo, pódobnje ako w Belgiskej, kralojski płašć, kronu, rjeśaz a ceptaŕ.5 A teke w Grevenbicht woplěwaju na tom dnju dalšne zapustowe tradicije, ako palenje pupki (in effigie) z mjenim Frenske (Francko), kótaraž grajo rolu grěšnika.6

Geneza a wužiwanje serbskeju konfesionelneju postrowow

Nabožna identita zwurazni so primarnje w cyrkwinskej wučbje a we wobrjadach, kotrež su bjezposrědnje z njeje wurostli. Husto wšak so prěnjotnym přiznamjenjam dalše symbole a wobrjady přidruža, kotrež skutkuja jako sekundarne znamjo konfesionelneje přisłušnosće. Pola Serbow je to mjez druhim wašnje strowjenja. Katolski postrow je »Budź chwaleny Jězus Chrystus!« z wotmołwu »Na wěki. Amen.«, mjeztym zo strowja ewangelscy z »Pomhaj Bóh!« a z wotmołwu »Wjerš pomazy!«. Wobsahowje by móhła kóžda konfesija tež postrow tamneho wuznaća wužiwać, tola w praksy so na wotpowědnu přisłušnosć dźiwa. W sćěhowacym dźe wo nastaće a nałožowanje tuteju hač do přitomnosće skutkowneju symbolow konfesionelneje identity.

Prěnje mi znate naspomnjenje postrowa »Pomhaj Bóh« namaka so w Michała Frencelowym přełožku Noweho zakonja z lěta 1706. Judaš postrowi Jezusa w zahrodźe Getsemane ze słowami »pomhai Boh cźi Rabbi«.1 Je to swobodne zeserbšćenje němskeho »Gegrüßet seist du, Rabbi!« z Lutheroweje biblije abo »Ave, Rabbi.« z łaćonskeje wulgaty. Frencel móžeše so ze swojim přełožkom na Luthera powołać, kotryž by najradšo postrow jandźela Gabriela na Marju »Ave gratia plena« přełožił ze słowami »Gott grüße dich, du liebe Maria.«2

Layout Rozhlada pśed 50 lětami w septembrje (1973) jo južo wordował blišy tomu aktualnemu. Na wobalce se pokazuju južo wuměłske twóŕby tencasnych mólarjow. Rowno w septemberskem wudaśu 1973 pśedstajijo se mólba »Sportowča-floretowarka (wolij)« Jana Buka, kótaremuž pósćiju se 2022-2023 wustajeńca, katalog a dalšne tšojenja pód titelom »Wšykno jo krajina«. Šefredaktor w tom wudaśu jo Cyril Kola.

Prědna wažna tema su čechojske wliwy w Młodoserbskem gibanju w Dolnej Łužycy (1888-1908) wopisane w jadnom artikelu dr. Frida Mětška w Poznańskem slawistiskem casopisu Slavia Occidentalis. »Wokoło wróćicy lětstotkow bě Maćica Serbska dale a bóle wosłabnyła, dokelž jeje załožićeljo cyle přirodnje wotemrěwachu abo bywachu dale a starši a tuž njemóžachu hižo płodnje skutkować. Nimo toho bě delnjołužiska Maćica wjele bóle ludowe towarstwo, kiž zjednoćowaše we swojich rjadach přewažnje serbskich dźěławych ze wsow« (RZ 9/1973, b. 322).

je rjad Serbskeho ludoweho ansambla, wěnowany serbskim filmam w najšěršim zmysle słowa, kotrež so w kóždej hrajnej dobje jónu přewjedźe. Prěni wječor ­běše filmam Maje Nagloweje a Juliusa Günzela (8. julija 2021) wěnowany a druhi wječor (4. nowembra 2022) filmam, ke kotrymž staj kom­ponistaj Jurij Winar, załožer a prěni intendant SLA a Helmut Fryča (Fritsche­), jeho prěni chórowy dirigent a komponist, filmowu hudźbu napisałoj. Rjad organizuje hudźbna dramaturgowka SLA Swantje Richter*. Tekst moderacije (wažnosće dweju komponistow za serbsku hudźbu dla) so tule dokumentowany wozjewi:

Z dźensnišim zarjadowanjom njespominamy ‒ wu­wzaćnje ‒ na lětuše jubilejne lěto­ Korle Awgusta Kocora a Handrija Zejlerja, ale na »młódši jubilej«, na 70. róčnicu załoženja Serbskeho ludoweho ansambla a załožerjow prěnjeho profesionalneho serbskeho wuměłskeho ćělesa. Tež hdyž přisłušeja ansamblej tehdom kaž dźensa chór, orchester a balet, wuńdźe naše zarjadowanje z małej wobsadku, smyčkowym orchestrom, kotrež tež mjez filmami kompozicije wobeju komponistow zahraje. Woni činja to pod nawodom prěnjeje huslerki Kamile Susłowicz live, a to rěka w lěpšej kwaliće, hač budźemy hudźbu w třoch starych filmach słyšeć.

Měnjenja a reality

Wědźach 1982, zo zajimowaše so tehdyši awstriski zwjazkowy kancler dr. Rudolf Kirchschläger jara za fotografiju. A z nastawacymi galeristami a wobsedźerjemi »Bauhaus« z Klosterneuburga wón fotowu prezentaciju pod titulom »Nětčišosć« na nohi staji. Zadźiwa mje jara, trochu z njedowěru, přeprošenje prezidenta na rozmołwu, kotrež mi galerist sposrědkowa ... Tehdy běch nimale bjez rěče, kak so wobaj w fotografiji z NDR wuznawaštaj a zo pomjenowaštaj twórby wot P. Leske, U. Kohlsa, E. Schutta abo Th. Billhardta. Tež mje »do toho rjadu« zarjadowaštaj. A z fotami!

Při tajkich přiležnosćach rěči so wjele (bohužel so mało fotografuje). Pobjesadowach wo tym, zo njemóžeš w redakciskich stwičkach w socialistiskim Lipsku wěrić, zo słuša jedyn disident (awstrisce: Sandler) na schodach do zabawjenskeho parka Wienskeho Pratera do měšćanskeho wobraza idyliskeho swěta a zo nochce w zwjazku »Wien« Lipšćanskeho nakładnistwa VEB Blockhaus-Verlag 1983 wuńć. Mějach »připadnje« fotografiju w aktowce. Knjez Kirchschläger zapisa sej noticku do serwjety.

Tutón wobraz sym za swoju wnučku namolowała. Při tym saham do swojich systemowych figurow wróćo a dam jim zhromadnje přez wichor barbow rejować. Runje tak kaž citaty słónca a njebja, su rejowarjo so pohibowace dypki zakótwjenja we wichorje barbow.

(Wšo dalše rady wšěm tym přewostajam, kotřiž sej wobraz wobhladaju.)

NAŠ TITULNY WOBRAZ:

Maja Nagelowa – »We wichorje«, 2018, wolij na płatnje, 70×50 cm

Belgiska

Belgijarje rejtuju pśisamem wšykne k fašingoju w februarje a gronje swójomu swěźenjoju Gansrijden (pótakem gusece rejtowanje, glej na citěrowanych wurězkach wideo z youtube; pśipódla gronjone »ij« wugranjaju w flamšćinje a nižozemšćinje pśecej ako »ei«). Kužde tradicionelne gusece rejtowanje w Belgiskej wótměwa se źinsa w něgajšnych polderowych jsach1 Flandriskeje, pótakem pla Flamow. Wšykne toś te polderowe jsy – Berendrecht, Ekeren, Hoevenen, Zandvliet, Stabroek a Lillo2 – su se jadna za drugeju zagmejnowali do města Antwerpen. Jano w Nijverseelu, jadnej jsy w prowincy Pódzajtšna Flandriska, a w gmejnje Sint-Jans-Molenbeek, kótaraž słuša k městoju Brüssel, wótměwaju se kužde lěto pśekazowane gusece rejtowanja zwenka Antwerpena.

Až doněnta som starcył jano na jadnu wjas w francojšćinu powědajucem źělu Belgiskeje – Wallonie – z mjenim Bossière (prowinca Namur), w kótarejž jo dało hyšći njedawno pódobne wuběźowanje. How su tak pomjenjony Jeu de l’Oie (gusece graśe) zazdaśim južo wót 1263 do 1969 kužde lěto 2. julija, na dnju domapytanja Marije celebrěrowali3.

W tom artiklu pśibližyju Wam krotki pśeglěd historije Chmjelowa. Dnja 1. julija 1950 su byli chmjelojske gmejnske grunty do Chóśebuza zagmejnowane. Źinsa jo Chmjelow ze swójimi 14.116 wobydlarjami tśeśi nejwětšy měsćański źěl Chóśebuza1 a lažy w pódpołnocy Města. Chóśebuzarjam stej Stary a Nowy Chmjelow znatej2. Tola, ako se wucytajo dołojce, słušaju teke dalšne strony k měsćańskemu źěloju Chmjelow.

Prědne naspomnjeśe a wóznam městnego mjenja Chmjelow

K prědnemu razoju wobspomnjejo se mě Chmjelow w sudniskem wopismje z 1. oktobra 1385 ako familijowe mě jadnogo znanka – »hans Smelluitz«3. Jano mjasec pózdźej, 11. nowembra 1385, naspomnjejo se pó wšom zdaśu samski Hans Schmellwitz w jadnom dalšnem wopismje ako »Hannos von Smelewicz«.4

Serbske městne pomjenjenje Chmjelow zjawijo se ako Chmėlow nejpjerwjej pla Johanna Gottlieba Hauptmanna5 w lěśe 1761 (»Nieder-Lausitzsche Wendische Grammatica«; b. 409)6. Za wóznam městnego mjenja Chmjelow dajo dwě wěrjepódobnej móžnosći rozkłaźenja.

Viktor Zakar – Drastwu z módrych kwětkow a pisany nagłowny wěnk na śěle janskego rejtarja wuplasć jo wjelike wupominanje w górucem wjedrje.

Janske rejtowanje pśiśěgujo hyšći ­źinsa wjele zajmcow do Kózlego. Ten ­jadnorazny nałožk jo se lětosa 18. junija wótměł.

W tom a pśiducych cysłach Rozhlada pśedstajijo se eksperimentelnje duch zachadnosći na zakłaźe Rozhlada pśed wěcej ako 30-50 lětami. Mjasece wudaśa ze zachadnosći wótpowěduju aktuelnym mjasecam, w kótarychž se diskutěrowane wopśimjeśa ze zachadnych wudaśow wózjawiju. Na pśikład, dokulaž mamy rowno julijowe a awgustojske wudaśe 2023 wuzwóliju se wopśimjeśa z julija a awgusta pśed wjelimi lětami. Pśi tej góźbje pódajo Rozhlad wopśimjeśa wudaśowu julij a awgust 1955. Dalšny cel jo, cytarjam a cytaŕkam paralele z bogatych stawiznow casopisa spśistupniś. Zajm lazowarjow pokažo nam, lěc se toś ta rubrika dalej wjeźo.

Rozhlad w lěśojskima mjasecoma julij a awgust 1955 jo był wjelgin mócnje na serbsku a literaturu (ze socialistiskich krajow) wusměrjony. W srjejźišću su stojali nowe knigły, teoretiska wěda wó pśestajanju, literatura w drugich krajach (wósebnje w Sowjetskem zwězku a Českosłowakskej). Wózjawili su se teke nowe literarne twóŕby (na pś. basni), pśełožki. Teke kulturne zarědowanja a zgromadne źěło ze słowjańskimi susedami (na pś. Českosłowakska) su měli swójo městno. Tegdejšy politiski socialistiski towarišnostny pórěd dajo se wjelgin lažko pśez tekst Měrćina Nowaka-Njechorńskego »Přećel a sobuwojowar Karla Marxa – K 60. posmjertninam Friedricha Engelsa« na str. 225 w awgustojskem wudaśu póznaś. Pśipad abo nic, pišo teke Jan Žurčanski »Wo Serbach – wupućowarjach« (Serby w Teksasu) na boce 268 w cysle 08/1955 ako to gótujo w pśedlažecem cysle Trudla Malinkowa.

Nejskerjej znaju wšykne, kótarež su se z Dolneju Łužycu zaběrali, a akle pšawje te, kenž how žywe su, łapanje kokota (kokot). Toś ten žnjowny nałog, kótaryž se pśecej hyšći kužde lěto mjazy awgustom a septemberom we wjele jsach Dolneje Łužyce swěśi, płaśi how ako typiski serbski nałog. Ale pśitrjefijo to napšawdu? Jadna se pla kokota wó starodawnu serbsku tradiciju z ewentuelnje samo pśedkśesćijańskimi kórjenjami? Jo to jano kuždolětny špos wejsneje młoźiny, kótaryž se wót turistiskich zwězkow wužytkujo? Abo ma kokot tola ceło hynakše spócetki? A jo kokot napšawdu jadnorazny na swěśe?

W slědujucem rěźe artiklow se toś te pšašanja bližej wobswětluju.

Typiski Dolna Łužyca!?

Pśedstajśo se slědujucu scenu: Dujaŕska kapała grajo tradicionelne spiwy, wónja za senom a kónjami, wšo jo swětosnje wupyšnjone, wjele luźi z jězu a piśim w rukoma śišći se wokoło nich a licheje płoniny. Na jadnom kóńcu stoj wupyšnjony, wusoko segajucy drjewjany ram, na kótaremž wisy z głowu dołoj wósebnje pyšny, ale njabogi eksemplar pjerizny. Jaden rejtaŕ a jogo kóń štormujotej něnto w galopje a pód juskanim luźi, kótarež tšojenjeju wobglědniwje slěduju, na ram a njeglucnego ptaška. Rejtaŕ pśima z jadneju ruku za głowu njabogego ptaška z wótglědom, ju wót śěła zwěrjeśa wóttergnuś. Teke druge rejtarje wopytaju swóju gluku, tak dłujko, až se někomu raźijo a pśiglědujuca mań luźi juska. Dobyśaŕ wumjenijo se za krala wuběźowanja a slěduju swěźeńska jěza ako teke druge atrakcije.2

W lěće 2019 so knjeni Tonya Hettler z Texasa z próstwu na mnje wobroći. Wona bě w starych serbskich spěwarskich ze swójbneho wobsydstwa nadešła rukopisnu papjerku. Tekst na njej je, tak bě jej na naprašowanje texasko-serbski slědźer a nakładnik Weldon Mersiovsky zdźělił, serbski. A hižo ležeše naprašowanje za wobsahom a přełožkom na mojim blidźe w Budyšinje.

Serbske spěwarske z němskim hronom

Knjeni Hettleroweje serbske spěwarske su do čorneje, z wuraženym mustrom wozdobjeneje kože wjazane. W złotym pismje błyšći so na wobalce bibliske hrono: »Danket dem Herrn, denn er ist freundlich und seine Güte währet ewiglich.«1 Němske hrono na serbskich spěwarskich dźensa zadźiwa. Tola w 19. lětstotku bě to zwučena praksa, zo wužiwachu knihiwjazarjo za zhotowjenje spěwarskich knižne wobalki, kiž mějachu hotowe na składźe ležo.

Hdy je so tutón eksemplar spěwarskich wudał, njehodźi so wěsće prajić, dokelž je wot titulneho łopjena jenož hišće horni lěwy róžk zdźeržany. Z njeho hodźi drje so titul »Duchomne Kyrluschowe Knihi. Bohu k cżeszi a Sserbam k wużitku« rekonstruować, ale lětoličba pobrachuje. Hakle poslednje strony knihi dowoleja bliše časowe zarjadowanje. Po serbskim a němskim registru kěrlušow sćěhuje na stronach 761–764 »Wukładowanje«, w kotrymž su w knize skrótšene mjena kěrlušerjow wułušćene. Grafiske wuhotowanje tutoho »Wukładowanja« runa so tomu w knize, kotraž je 1860 pola ćišćerja Monsy w Budyšinje wušła.2

Swójbne zwiski: Jan Arnošt Bohaboj Hatas a Křesćan Wylem Hercog

»Tam je Hrodźišćanska cyrkwina wěža! Maći, směmy doprědka běžeć?« Šěsć dźěćacych wočow hladaše połne wočakowanja na Marju Krystianu Hatasowu. Wona so posměwkny: »Nó, to běžće! A postrowće dźěda hižo jónu wote mnje!« Kaž wětřik wućekny dźesaćlětny Korla. Jeho sotře chwataštej spěšnje za nim. Marja Krystiana wosta wodychujo na kromje Chortnicy stejo. Puć na horu bě ju napinał. Z 39 lětami njeběše hižo tajka młoda. Šěsć dźěći bě hižo porodźiła1 a znowa bě samodruha. Wona chcyše swojeho stareho nana wopytać, cyrkwinošulskeho wučerja Měrćina Hercoga, prjedy hač by jej to přewobćežne było. Jeje mać wotpočowaše hižo dźesać lět w zemi. Marja zdychny. Bě tola derje, zo bě so jeje nan hnydom po žarowanskim lěće zaso woženił. Tak wona wědźeše, zo bě derje zastarany.

Pomału dźěše wona dale. Puć wot Klukša do Hrodźišća hodźeše so za dwě a poł hodźiny přewinyć. W prjedawšich lětach njemóžeše swoju ródnu wjes tak jednorje wopytać. Wona běše so 1798 na cyrkwinošulskeho wučerja Měrćina Hatasa z Łuća wudała. To bě daloko wotležane, w najchudšej holi. Pola dawachu tam mało wunoška, hejdušne krupy běchu jich wšědny chlěb.2 Kak husto bě swojeho muža pohonjowała, zo by sej druhe městno pytał. 1807 přińdźe skónčnje poskitk. Nowy farar wobsadźi we Łuću swoje prěnje farske městno. Do toho běše wón šulski pomocnik w Klukšu. Stary Klukšanski wučer trjebaše tuž noweho pomocnika, a Měrćin Hatas so wuzwoli.3 Marja so mjelčo směješe. Jeje muž da so potajkim wot cyrkwinošulskeho wučerja na šulskeho pomocnika degradować, ale w Klukšu wjedźeše so swójbje lěpje hač we Łuću. Stary wučer Jurij Łahoda měješe swój 50. słužbny jubilej hižo dawno za sobu. Šulski pomocnik přewza hraće na pišćelach składnostnje kwasow a pohrjebow, wón dóstawaše za to dobre pjenjezy. Připódla dźěłaše jako cłowny kasěrar a wukonješe dohlad nad piwowym dawkom.4 Z tym móžachu woni wuńć, doniž njedósta Měrćin Hatas městno cyrkwinošulskeho mištra. To rěkaše, po smjerći Łahody. Tak bě kruće dojednane. A na to čakachu nětko hižo dźewjeć lět.