Narodowc abo wotrodźenc? Handrij Wujanc

Běše to lěćny dźeń lěta 1825. Zaso jónu sedźeše šulski radźićel Gottlob Leberecht Schulze we wozu, zo by w serbskej wjesnej šuli rewiziju přewjedł. Tónkróć rěkaše jeho cil Ketlicy. Wot 1800 wuwučowaše tam Johann Friedrich Wjacka (Wetzke), kiž bě do toho Gedikowy priwatny seminar při Budyskim gymnaziju wopytował a so tuž derje na wučerske powołanje přihotować móhł. Wučer Wjacka podawaše wučbu serbsce a wučeše dźěći z pomocu maćerneje rěče tež němčinu. Radźićel Schulze so wjeseleše, zo móžeše so z dźěćimi němsce rozmołwjeć a sudźeše: »In sehr wenigen wendischen Schulen fand ich einen Mann von gleichen Lehrgaben und von gleicher Genauigkeit und Freundlichkeit im Vortragen der Lehren des Christentums.«1

Zawěsće předstaji wučer Wjacka šulskemu radźićelej swojeho syna Hermana Awgusta jako wobdarjeneho šulerja. A potom běše tam hišće jedyn překlepanc, mjenujcy runje tak stary Handrij Wujanc (Andreas Wujanz). 29. apryla 1814 bě so jako syn chěžkarja Jana Wujanca (Johann Wujanz) w Ketlicach narodźił2, pochadźeše potajkim z bědnych poměrow. Hač smědźeše tež wón na prašenja radźićela wotmołwjeć?

Serbscy wuměłcy a jich zjawna prezentacija w prěnjej Čěskosłowakskej republice

W aprylu 1932 bu specializowany sorabistiski wotdźěl dźakowano aktiwity městneje skupiny Čěskosłowakskeho-serbskeho towarstwa »Adolf Černý« (Československo-lužický spolek »Adolf Černý, wot nowembra samsneho lěta Společnost přátel Lužice) w Měšćanskej bibliotece w Mladej Boleslavje wotewrjeny. Čitarjam poskići so tam wulki dźěl serbskeje kaž tež dalšeje literatury. Biblioteka abonowaše tež serbske dźeniki a časopisy. Wotdźěl, jasny dopokaz za stupacy zajim na serbskim ludźe w měsće, nošeše tež čestny titul. Njebu pak po serbskim basniku abo spisowaćelu pomjenowany, kaž by so wočakować móhło, ale po komponisće Bjarnaće Krawcu.

Čehodla? Krawc bě w regionje najznaćiši Serb. Bjez njeho so nimale žane wjetše zarjadowanje, kotrež bě Serbam w Mladej Boleslavje wěnowane, njewotmě. W lětomaj 1922 a 1927 nawjedowaše Krawc serbske chóry, kotrež tež tu wustupichu. Zapozdźene swjećenje jeho 70. narodninow w aprylu 1931 bě prěnje zjawne zarjadowanje nowozałoženeje městneje skupiny čěsko-serbskeho towarstwa. Hač do nalěća 1932 wopyta Mladu Boleslavu hišće dwójce, najprjedy ze sportowcami Sokoła a pozdźišo składnostnje bala gymnaziastow a realnych šulerjow, kotřiž běchu jeho jako čestneho hosća přeprosyli.1

Rědnučke góry, wjelicne skały a góla – taku idylu pśedstajamy se, gaž myslimy na Dolomity. A taki jo tež mój prědny zaśišć, gaž pó wěcejgóźinskej jězbje skóńcnje stojm na campingowanišću w gmejnje Campitello di Fassa. Lěcrownož som tam južo raz w dowolu był, cuju se pitśku zgubjony a du do recepcije campingowanišća, se naźejucy, až dostanu tam dalšne turistiske informacije. W recepciji gronim »Buonasera! Deutsch? English?« a cakam na reakciju žeńskeje, kenž sejźi za tejku. Žeńska mě wótegronijo, až móžomej powědaś pómałem nimski. W běgu naju rozgrona zgóniju, až žeńska znajo ladinšćinu a ja wulicuju jej krotko wót Serbow a serbšćiny pla nas w Nimskej. Pśi tom jo nastało slědujuce rozgrono, kótarež jo stwóriło zakład za žywe zeznaśe a kótaregož wopśimjeśe směju něnto z Wami źěliś …

Mě se groni Marika Favé, oficielnje Marica. Som 48 lět stara a bydlim w Campitello di Fassa w rědnych Dolomitach. Som sněgakowaŕska wucabnica a górska wjednica. Mam jadnasćo lět staru źowku a som Ladinaŕka.

Feliks Haza – Składnostnje swjedźenja mjeztym 42lětneho wobstaća Serbskeho folklorneho ansambla Wudwor 16. julija na Smolic statoku w Hórkach

Runja wosom dalšim wsam w Budyskim kraju wopominaja lětsa Poršicy 800. róčnicu swojeho prěnjeho naspomnjenja ­w ­lěće 1222. Składnostnje jubileja předstaja so serbske ­stawizny wsy a wosady.

Narodne wuwiće wobydlerstwa

Z dawnych časow sem ležeše kónčina wokoło Poršic wosrjedź serbskeho sydlenskeho teritorija. Hišće w 19. lětstotku bě němsko-serbska rěčna hranica poměrnje zdalena: we wuchodźe pola Wósporka, Ketlic a Lubija, w juhu podłu rjećaza Łužiskich horow, w zapadźe wokoło Biskopic a Kamjenca a w sewjeru hakle za Błótami. W Poršiskich wsach so žana industrija njezałoži, kotraž by němsku ludnosć přiwabiła. W ratarskej kónčinje wostachu Serbja w dalokej měrje mjez sobu, a jeli tola raz cuzy přićahny, so wón spěšnje tudyšim wobstejnosćam přiměri. W sebjewědomym burstwje so namrěte wjesne, křesćanske a serbske tradicije wot generacije ke generaciji dale dawachu. Tak móžachu socialne, rěčne a kulturne poměry na dołhu dobu konstantne wostać.

W lěće 1840 so wo Poršiskej wosadźe pisaše: »Ackerbau ist die Hauptbeschäftigung der tätigen Parochianen, welche bis auf sehr wenige Seelen der wendischen Nation angehören.«1

Ludowe nakładnistwo Domowina je loni w septembrje dźěłarničku z awtorami a awtorkami přewjedło, kotřiž přinošuja nowe teksty do planowaneje antologije za čitarstwo wot 12 lět. Zběrka powědkow ma w lěće 2023 wuńć. Wudawaćelka Marka Maćijowa je so na dźěłarničce ze spisowaćelku Měrku Mětowej (* 1959) wo tworićelskich procesach rozmołwjała.

Sym po powołanju bibliotekarka. Wukubłach so w Budyskej Měšćanskej bibliotece, kotraž měješe literaturu z nakładnistwa Neues Leben. Běch młoda a njemějachmy přistup k zapadnym kniham. Knihi z tutoho nakładnistwa sym wšě čitała. Ale wězo tež druhe knihi, kotrež biblioteka měješe, Charlesa Dickensa, rusku literaturu, amerisku. Dźensa njeje wjace prawje předstajomne, ale my sobudźěłaćerki mějachmy tehdy słužbny nadawk, sej za tydźeń dźesać knihow z wobstatka, z nowych nakupow wubrać, sej je zhruba přečitać a tamnym sobudźěłaćerjam předstajić. Za to smy dóstali čitanske hodźiny, w kotrychž móžachmy so na tónle nadawk přihotować, a tak sym jara wjele knihow zeznała. To bě njesměrny luksus, kiž bě po změnje nimo.

Zdawna přewodźuja wojerske chorhoje wšelake wójska. Wone su tohorunja w žórłach wo starych pomorskich Słowjanach wobswědčene. Na spočatku 11. lětstotka staj je tež Thietmar z Merseburga1 a Bruno z Querfurta2 naspomniłoj a připisujetaj jim wojerske nadawki. To zwisuje prawdźepodobnje z połoženjom, w kotrymž słowjanske kmjeny tehdom běchu. Słowjanskej kmjenowej zwjazkaj Lutycow a Obodritow, kotrejž sydleštej w teritoriju dźensnišeje sewjerneje Němskeje (přewažnje w Mecklenburgsko-Předpomorskej), wojowaštaj wo kraj a wěru přećiwo křesćansko-germanskej namocy.3 Tójšto lět do toho wotměchu so słowjanske zběžki, při kotrychž mějachu wojerske chorhoje wójskam škit a zbožo w boju4 zawěsćić: »Vexilla quoque eorum [sc. Liuticorum] nisi ad expeditionis necessaria, et tunc per pedites, hinc [sc. de templo] nullatenus moventur.« (Thiet. VI 17 (23)) Mjez nimi běchu chorhoje, na kotrychž běchu někajke znamjenja. Thietmar k tomu zwěsći: »deae … in vexillis formatae« (Thiet. VII 47 (64)) abo »deos suimet praecedentes subsequuti [sc. bellatores Liuticorum].« (Thiet. VI 16 (22)) Z toho hodźi so wotwožować, zo běchu na chorhojach wobrazy bohow. Po měnjenju Bruna zdawaja so chorhoje kaž znamjenja čerta być: vexilla diabolica (hlej Bruno, tež tam), při čimž chowaše so za zapřijećom diabolus pohanski bóh. Kak su tute postawy wupadali, njeje bliže znate. Směmy pak na tym dwělować, zo staj chronistaj na nich woprawdźe bohow w koži čłowjekow5 widźałoj. Tući mějachu chorhoj Słowjanow skerje jako skutk čerta, dokelž buchu pomorscy Słowjenjo jako njekřesćenjo, potajkim jako słužownicy čerta wobhladowani. Wone chowachu so w swjatnišću Lutycow w Radegosće (Thiet. VI 17 (23)), štož na to pokazuje, zo běchu bohej (resp. boham) swjećene, ale w swjatnišću samym njesteješe postawa boha, a tak njewustupowaše na čłowjeka podobny wobraz boha. Bóh Lutycow – Svarog/Svarožič6 – njeměješe tehdom žanu antropomorfnu a z tym tež žanu djabołsku postawu. Tohodla nimamy přičinu wěrić, zo běchu na chorhojach wobrazy bohow w podobje čłowjekow. Přiwšěm njesměmy jich wuznam z tuteje přičiny podhódnoćić. Thietmar rozprawješe wo podawku, při kotrymž bu chorhoj słowjanskich wojakow wobškodźena (hlej Thiet. VII 64 (47)); rozzłobichu so njesměrnje (irati) dla toho, štož znowa dopokazuje, zo bě wona za nich nimale swjata. Wažachu sej chorhoj, dokelž měješe to, štož běše na njej zwobraznjene, bójsku móc, kotraž spožčowaše po jich předstawje pod njej stejacemu wójsku njesměrnu móc. Tohodla ma so Thietmarowe wuprajenje wo bohach na chorhojach jako nadwułožowanje abo zmylk wobhladować. Chorhoje chowachu so w swjatnišćach, hdźež přez požohnowanje bójsku móc nabywachu. Jich móc pak njeje z na nimi zwobraznjenych předstawow bohow wupružować móhła. Jich njebjesko-zemski bóh – Svarog – wukładuje so skerje jako přirodny zjaw (błysk, hrimanje), byrnjež wěste wobrysy wosoby widźomne byli.7 Je wšak tak, zo bu bójska móc ze symbolisce wopřimnjenych a swójski wobswět wobdawacych zjawow přewzata. Tohodla móhli předstawy na chorhojach zjawy přirodneho wobswěta wobsahować. Tule běchu z pomocu bóle njeabstraknych (přirodnych) symbolow do wěsteho porjada zestajene. Woznam předstajenjow njehodźi so jednozmyslnje wukładować, dokelž buchu někotre chorhoje sobu do bitwow wzate, druhe pak wužiwachu so najskerje za pohanske swjedźenje. Jedne mějachu wuspěchej a zbožu w boju přinošować, tamne samsnemu we wšědnym dnju za čas měra: dobrym žnjam a hońtwjerskemu popadej, strowoće, žiwjenskemu zbožu atd. Prawdźepodobne pak tež je, zo pokazuje bóh resp. jeho narunanje (na př. bójska kajkosć jako pars pro toto) we wójnje kajkosće, kotrež wočakowachu wot zmužitych wojowarjow abo kotrež so jim připisowachu: móc ćěła, lestnosć, wutrajnosć, zasakłosć, bojownosć a dalše; w měrnych časach mějachu so towaršne kajkosće spěchować: zwjazanosć w kmjenje, jednota we wěrje, respekt před (přirodnym) prawom. Kotry woznam tež nabywachu, stejachu w znamjenju wotpowědneho boha. Bóh sam měješe wjacore dimensije, wjacore »wobliča«. Tohodla wobstejachu tež wšelake wukładowanja, kotrež buchu wotpowědnje symbolisce na chorhojach zwobraznjene.

Stawizna serbskeho předmjena

Jako Serbja nimamy wjele originalnych předmjenow, potajkim tajkich, kotrež su w serbskej Łužicy nastali. Nimale wšitke smy přewzali z němčiny, byrnjež po pochadźe snadź hebrejske, grjekske, łaćonske abo jendźelske byli. Někotre předmjena ze słowjanskeho wobswěta kaž Stanisław, Ludmila abo Dušan su k nam přišli bjez posrědkowanja němčiny.

Jedne z rědkich originalnych serbskich předmjenow je Lubina. Wone je so wutworiło z korjenja lub, kiž je zakład za mnohe serbske słowa. Hižo w staršim času nastachu z njeho tež městnostne mjena kaž hora Lubin, sydlišćo Lubij abo rěka Lubata. Timo Meškank, wudawar knihi »Serbske předmjena«1, mje na to skedźbni, zo wužiwaja so tež w tamnych słowjanskich rěčach předmjena z tutoho korjenja, tak na přikład ruske předmjeno Ljuba abo bołharsko-makedonske muske předmjeno Ljuben. W Porynskej česća swjateho Lubentiusa, kotryž je pječa w lětach wot 300 do 370 w Kobernje žiwy był. Žónske předmjeno Lubina abo Lubinka so pak prěnjotnje jenož w Serbach namaka.

Při pytanju za prěnim wužiwanjom tutoho mjena – w starych cyrkwinskich knihach so wone njejewi – da mi mandźelska pokiw na fararja Jana Łahodu w Chołmje, kotryž bě dźowku Lubinka a syna Lubin mjenował.2 Jan Łahoda narodźi so 25. awgusta 1801 w Tumicach. Jako Lipšćanski student teologije bě předsyda serbskeho wotdźěla tamnišeho prědarskeho towarstwa. 1827 nastupi swoje prěnje farske městno we Wochozach. Wot 1832 hač do swojeje smjerće 16. awgusta 1871 bě farar w Chołmje. Jako student a młody farar spisa někotre serbske basnje. Wón wobdźěleše so na serbskim wozrodźenju w štyrcetych lětach 19. lětstotka a bě wot 1848 čłon Maćicy Serbskeje. Na farje w Chołmje wukubła wjacorych čěskich duchownych w serbšćinje, zo bychu so na skutkowanje we Łužicy přihotowali.3

Hanka Šěnec – Elewka činohrajneho studija NSLDź Sarah Cyžec při probach za inscenaciju »Pink Guerilla«, kotraž měješe 9. junija swoju premjeru.

Runja wosom dalšim wsam w Budyskim kraju wopominaja lětsa Bukecy 800. róčnicu swojeho prěnjeho naspomnjeja w lěće­ 1222. Składnostnje jubileja předstaja so serbske stawizny­ wsy a dźensnišeje gmejny.

Narodne wuwiće wobydlerstwa

Kónčina wokoło Bukec słuša k staroserbskemu sydlenskemu teritorijej. Přez lětstotki mjezowachu wsy nětčišeje Bukečanskeje gmejny na wuchod, zapad a sewjer ze serbskimi kónčinami. Jenož na juh wobsteješe rěčna hranica k němskemu teritorijej, wutworjena wot Čornoboha a susodnych horow. Kaž přirodny ryhel poćežowaše hórski rjećaz zwisk mjez woběmaj bokomaj a zadźěwaše z tym asimilaciji Serbow.

Za spočatk 19. lětstotka hodźi so narodna situacija wokoło Bukec někak takle wopisać: Wjesnjenjo su Serbja, chodźa w tradicionelnej drasće, su žiwi po starodawnych wašnjach a haja namrěte nałožki. Wobchadna rěč je serbska, wjetšina wobydlerjow němsce ani njerozumi. Je-li Němc přićahnył, wuknje spěšnje serbsce, zo by so scyła dorozumić móhł. Hdyž je we wsy ryćerkubło, su knježa a słužowni zwjetša Němcy, kotřiž maja pak husto tež znajomosće serbskeje rěče.

Lětsa spomina so we Łužicy a za jeje mjezami na załoženje Ochranowa před 300 lětami. W běhu mało lět wuwi so intensiwne nabožne žiwjenje w sydlišću, kiž do cyłeho swěta runje tak kaž do bliskich łužiskich wsow wuprudźeše. Mjez serbskimi wsami a Ochranowom kaž tež pozdźišo Niskej (1742) a Małym Wjelkowom (1751) nastachu wuske styki, kiž zawostajichu slědy w serbskich kulturnych stawiznach runje tak kaž we wosobinskich wosudach ludźi.1

W tutym nastawku chcu so wěnować rodźenemu Ješičanej, Serbej Korli Awgustej Küpperej. W Chasowje wotrosćacy hólc sta so z wučerjom w Ruskej a skutkowaše 22 lět jako kustos ludowědneho muzeja w Ochranowje. Při swojich wuwjedźenjach złožuju so hłownje na žiwjenske dopomnjenki Korle Awgusta Küppera, kotrež bě za swojich šulskich towaršow napisał, kaž tež na žiwjenjoběh jeho mandźelskeje Minny.2 We woběmaj hrajetej serbskosć a słowjanskosć wosebitu rólu a wuwědomja so, kak wusko splećeny bě Ochranow w prěnjej połojcy 20. lětstotka ze serbskim swětom.

Küpperec swójba

Korla Awgust Küpper bě dźěćo dosć zamóžneje bursko-korčmarskeje swójby. Nan Awgust Küpper pochadźeše z Bóšic, hdźež jeho swójba korčmu a klamarstwo wobsedźeše. W nazymje lěta 1853 woženi so z burskej dźowku Hańžku rodź. Šołćic z Ješic blisko Chwaćic.3 Krótko po kwasu přewzaštaj korčmu a klamarstwo w Chasowje. Přiwšěm njenarodźi so Korla Awgust Küpper w Chasowje, ale w Ješicach. Korčma bě so krótko do poroda hólčeca wotpaliła a młoda swójba, Korla Awgust měješe staršu sotru, přesydli so nachwilnje do Ješic k Šołćic swójbje. Tam so Korla Awgust 26. junija 1855 narodźi a bu 8. julija w Malešanskej cyrkwi wukřćeny. Přiwuzni z nanoweje a maćerneje strony jemu kmótřachu, wosebje napadnu wuske styki k Hattasec swójbje w Małej Dubrawje.4 Mać nabožneho aktiwista, kěrlušerja a kolportera serbskeho lutherskeho knižneho towarstwa Gusty Hattasa, Hanna bě rodźena Šołćić z Ješic. Wona kaž tež Jurij Handrij Hattas z Małeje Dubrawy kmótřachu Korli Awgustej Küpperej. Ješičanska wowka Korle Awgusta, kotraž z Delnjeje Hórki pochadźeše, pak bě kmótra Gusty Hattasa.5

Maćij Bulank – Składnostnje noweho předstajenja baletneje hry wo »Dyrdomdejstwach Pumpota« SLA dnja 18. apryla w Budyšinje

W měrcu 2022 wozjewi so w Rozhledźe přinošk rěčespytnika Tadeusza Lewaszkiewicza pod nadpismom »Antropologiske (rasowe) slědźenja prof. Wójćecha Kóčki w zwisku z rasowymi slědźenjemi němskich wědomostnikow w lětach wot 1929 do 1938« (Rz. 3/2022, s. 18–22). K tutej temje běch samsnemu časopisej w oktobrje 2019 interview dał (Rz. 10/2019, s. 16–21). Lewaszkiewicz wěnuje prě­nju połojcu swojich wu­łožowanjow tutomu inter­viewej, prjedy hač přizamknu so w druhim dźělu swójske mysle. Wopodstatni swój artikl z tym, zo wužaduja moje »chětro njepozitiwne hódnoćenja rasowědnych slědźenjow němskich antropologow a zastupnikow druhich wědomosćow« (s. 19) znapřećiwjenje. Dokelž formuluje při tym rjad hódnoćenjow a konkluzijow, kotrež njedźělu, chcu tule swoju poziciju na zakładźe aktual­nych slědźenjow1 rozkłasć.

W mjenowanym interviewje z te­hdomnišej šefredaktorku Saru Mičkec dźěše wo »rasowědne« přepytowanja, kotrež so w 1920tych a 1930tych lětach wot němskeje strony we wubranych wsach dwurěčneje Łužicy přewjedźechu. Interview skićeše mi składnosć, dotal­ny staw historiskeho slědźenja rozkłasć. Přičina za rozmołwu běše wosebita wustajeńca »Kontext & Kontroverse« w Muzeju Budyšin (2019), hdźež běchu mjez druhim twórby tworjaceje wu­měł­če Iris Brankačkoweje pod titulom »vermessen« widźeć, z kotrymiž so wona z (antiserbskim) rasizmom w nacionalsocialistiskim času a dźensa rozestaja.

Wurjadny dokument stawiznow lutherskeho hibanja, zamórskeje­ emigracije a započatkow fotografije w Serbach

W Serbskim kulturnym archiwje chowa so fotografija,1 na kotrejž je zwobraznjenych šěsć mužow srěnjeje staroby. Za »wotmolowanje« je jich fotograf symetrisce do skupiny zestajił. Štyrjo sedźa na stólcach, dwaj za nimi stejitaj. Sebjewědomje hladaja fotografej do kamery. Nažel su mjezwoča njejasne, jenož pola naprawo sedźaceho muža su kontury de­rje spóznać. Wšitcy su njedźelsce zdra­sćeni: Maja kabat zwoblěkany a škórnje wobute. Jednorosć drasty na to pokazuje, zo njesłušeja k bohačkam. Mozlate ruki – wosebje napadnje pola naprawo sedźaceho – wo tym swědča, zo su z dźě­ćacych lět na ćežke ručne dźěło zwučeni. Stejacaj mužej so zepěrataj, lěwy na kij, prawy na ramjeni před nim sedźaceju, zo njebyštaj so při wjacore sekundy trajacym wobswětlenju pohibowałoj. Skupina je zwobraznjena před płotom z drjewjanych łatow, kiž kónča deleka nad kamjentnymi prohami. Woknje w pozadku nam přeradźitej, zo steji tam domske. Dale je spóznać štom, kiž móhł po lisće sudźo lipa abo brěza być. Ha­łuzy leža na konstrukciji ze žerdźow, kotraž­ je z kolikami podeprěta, abo su samo na nju splećene, tak zo šěroku třěchu­ tworja. Připrawa dopomina na chłódnicu w piwowej zahrodźe, kotraž hosćom w lěću přijomne městno skići. Tołsta žerdź pódla naprawo stejaceho muža zda so kaž z banderolu wobwita być a móhła słužić jako sćežor za chorhoj. Wšo na to pokazuje, zo jedna so při twarjenju w pozadku wo zjawnu korčmu, před kotrejž su so mužojo k fotografowanju zešli.