Ludwig Alwin Ryćer a Marija, rodźena Wernichec

Foto: Priwatne

Hnydom na spočatku mojich rešeršow wo serbskich chowancach Krajnostawskeho wučerskeho seminara w Budyšinje zbudźichu Ryćerjec bratřa z Hodźija mój zajim. Wšitcy štyrjo synojo chudeho tkalca stachu so z wučerjom. Hdyž zhonich, zo zjewi so w přichodnej generaciji farar, kotryž běše w Serbskej prědarskej konferency aktiwny, běše to za mnje wuběrny přikład za wuspěšne stawizny serbskeje swójby.1

Mjeztym wuslědźich hišće wjele wjace wo tutej swójbje. Wopokaza so, zo spušćichu jeje přisłušnicy zdźěla hižo w prěnjej, najpozdźišo pak w třećej generaciji swoju serbsku identitu. Na zakładźe někotrych biogramow ma so tute wuwiće předstajić. Při tym wobkedźbuja so jenož potomnicy Pětra, Jana a Jakuba Ryćerja. Najmłódši bratr Handrij zemrě nježenjeny a bjez dźěći.

Potomnicy Pětra Ryćerja

Najstaršemu z Ryćerjec bratrow njeběše so wučerske powołanje na žane wašnje do kolebki połožiło. Tola jeho nan, tkalc a chěžkar Jan Bohumił Ryćer, přizasłuži sej něšto pjenjez jako herc. Nanowy hudźbny talent, jedne wuměnjenje za słužbu cyrkwinošulskeho wučerja, je so na njeho zawěsće přenjesł. Dokelž njewobsteješe tehdom w Sakskej hišće wučerski seminar, bu Pětr Ryćer wot swojeho šulskeho wučerja wukubłany.2 W lěće 1811 mjenowachu 19lětneho dźěćaceho wučerja we Weickersdorfje.3

Bohuchwałej Arnoštej Frenclej k 200. narodninam

Nalěćo běše do kraja dóšło. Dźewjeć chowancow Krajnostawskeho wučerskeho seminara mějachu so jutry 1845 do šulskeje wučby pušćić. Seminarski direktor Dressler sedźeše na matrikli, zo by trěbne zapiski zdokonjał. Wo kóždym chowancu wón dokładnje přemyslowaše, zo by jeho sprawnje posudźował.

Mjez štyrjomi serbskimi wotchadnikami běše tež Bohuchwał Arnošt Frencel (Gottlob Ernst Frenzel). Wón běše so dnja 11. junija 1824 w Małych Debsecach narodźił.1 Jeho nan, Jan Pomhajbóh Frencel (Johann Gotthelf Frenzel), běše jara chudy mzdownik a Arnošt jeho najstarši syn.2

W lěće 1830 je do šule zastupił. W cyrkwinskim šulskim sydlišću Budestecach wuwučowaše cyrkwinski šulski mištr Křesćan Bohalub Rjelka (Christian Gottlieb Rölke). Staroby dla je wón trjebał podpěru a dóstawaše ju z lěta 1835 sem wot pomocneho wučerja, wotchadnika seminara Handrija Wujanca (Andreas Wujanz). Bórze na to wón zemrě a Wujanc wuwučowaše wšitke dźěći sam.3

Šula běše přepjelnjena. Załoženje pódlanskeje šule w Hornjej Hórce 1837, wolóžowaše skutkowanje. Tam je Arnošt Frencel poslednje šulske lěta pola wučerja Jana Bohaluba Hausmanna (Johann Gottlieb Hausmann) přebywał. 4,5

– Korla Awgust Fiedler a němscy seminarisća –

W nócnej košli a z latarnju w ruce stupaše seminarny wučer Fiedler po schodach horje k wulkej lěharni. Wjele radšo by wón nětk w swojim małym bydlenju w přizemju seminarneho twarjenja sedźał. Ale k nadawkam wobeju tam zaměstnjeneju wučerjow słušeše jednorje, so wotměnjejo pola chowancow spać a w spanskej žurli na měr a porjad kedźbować.

Bohužel běše to smjerćnuzne. Přehusto drje twochny jedyn z chowancow do nocy. Chcychu wučerjo tole při wobchodźenju kontrolować, stawaše so samo, zo połoži so přećel njekmanika do jeho łoža, zo by jeho škitał. Tola nic z nim!

Wučer Fiedler budźeše młodźencow bjeze smilnosće, zo by so přeswědčił, hač ležeše kóždy w prawym łožu. Wón wědźeše, zo někotryžkuli jeho za to hidźeše.

Sćicha wočini durje. Hoberska lěharnja, kotraž zaběraše cyły třěšny poschod, bu přez tři rěpikowe lampki rozswětlena. Jich słabe swětło pokazowaše kozoły wulke a ćmowe. 80 łožow steješe w dołhich rynkach pódla sebje. Wo­srjedź žurle namaka so, wobdate wot španiskeje sćěny, wučerske łožo.

Z radnicy wotbi dźesać razow. Wučer Fiedler započa swoje prěnje wobchodźenje, wón swěćeše do kóždeho łoža­. Wjetšina chowancow hižo spaše, někotři mikotachu zaspani do swětła latarnje. Wučer hasny spokojom lampu, sydny so na swoje łožo a wotwodźě poslešćo. Nadobo ropotaše a hnydom po tym začuwaše wón twjerdy dyr na swojej hłowje a na wuskich ramjenjach. »Aw! Na pomoc! Na pomoc! Swěcu! Što so tu stawa?« Za wokomik bě jeho łožo wot bosynohatych chowancow wobdate a latarnja zaso zaswěćena. Na łožu ležeše wulki retl!

Hadam Bohuchwał Šěrach a pčołki – tole słuša za nas hromadźe kaž Korla Awgust Kocor a hudźba. Tola Šěrach je so tež z mnohimi dalšimi prašenjemi zaběrał. Tak napisa na přikład 1770/71 »Horne Łużiske ßerßke Schul-Knischki«.

Přičina běše hornjołužiski šulski porjad z lěta 1770. Z tym wobstejachu prěni raz zwjazowace prawidła za šule w Hornjej Łužicy. Jako spisar tutoho šulskeho porjada płaći předewšěm August Adolph von Below1, kotryž steješe Halleskemu pietizmej blisko.2 Tohodla njezadźiwa, zo předpisowaše jeho šulski porjad – pódla biblije a spěwarskich – pietistisce zmyslene šulske knihi. To běštej anonymna »Buchstabir- und Lesebüchlein« a »Erbauliches Handbüchlein für Kinder« wot Johanna Jacoba Rambacha.3

Šěrach staji sej nadawk, z tutych směrnicow šulsku knižku w serbskej rěči wudać. Prawdźepodobnje započa z tym bjez komdźenja a připowědźi swoje předewzaće zjawnje, zo by tomu zadźěwał, zo so dalše wosoby samsnemu nadawkej wěnuja. Tak hodźi so wujasnić, zo mysleše Korla Awgust Jenč, zo je prěni nakład šulskeje knižki w lěće 1770 wušoł.4

Snano eksistowaše 1770 woprawdźe hižo hotowa předłoha za ćišć. Tola k ćišćej njedóńdźe5, přetož přińdźe něšto druhe naprěki: »Buchstabir- und Lesebüchlein« nakładowaše so hižo 1771 znowa a so polěpšowaše, snadź jako reakcija na Hornjołužiski šulski porjad.6

Njeswačidlske šulske stawizny 1840–1889: Křesćan Wylem Hercog

Njeswačidlska wulkowosada běše wobšěrna. Wona wopřiješe 34 wsow. Jeje dušepastyr bě wot 1839 farar Herrmann Julius Richter (Rychtar), jeho podpěrowaše diakon Andreas Taffel (Handrij Taffla). Městno cyrkwinošulskeho wučerja zastawaše wot 1838 Křesćan Wylem Hercog. Wón skutkowaše tež jako kantor, organist a kěbětar.1 W zdalenymaj městnomaj Komorowje pola Rakec a Poršicach eksistowaštej hižo pódlanskej šuli. Zwosta hišće 320 dźěći, kotrež mějachu so w Njeswačidle wuwučować. Tole njemóžeše jednotliwy wučer zdokonjeć. Šulske twarjenje z lěta 1732 drje so 1805 rozšěrješe, tak zo šulska rumnosć něhdźe 140 dźěći zaměstni.2 To pak lědma dosahaše za Njeswačidlskich šulerjow a za najbliše wjeski. Za zdalenišo bydlace dźěći bě šulski puć tak a tak jara dołhi.

Polěpšenje pokazowaše so wokoło 1840, hdyž Franz Theodor hrabja von Riesch połnolětnosć docpě a knjejstwo nad Njeswačidlskimi kubłami sam přewza. Farar Rychtar móžeše hižo 1841 w swojim přinošku za knihu »Oberlausitzer Kirchengalerie« wo prěnich wuspěchach w šulstwje rozprawjeć. Zarjadowanje dalšeje šulskeje stwy za młódše dźěći a z bydlenjom za wučerja bě planowane a Jan Špitank z Njeswačidła bu hižo jako pomocny wučer přistajeny, kiž »einstweilen in einem Miethlocale der 3. und 4. Classe Unterricht ertheilt, wäh­rend die 1. und 2. Classe den Unterricht des Hauptlehrers genießt«. Dalše pódlanske šule mějachu so załožić, ručež dosć serbskich wučerjow seminar zakónči.3

Swójbne zwiski: Jan Arnošt Bohaboj Hatas a Křesćan Wylem Hercog

»Tam je Hrodźišćanska cyrkwina wěža! Maći, směmy doprědka běžeć?« Šěsć dźěćacych wočow hladaše połne wočakowanja na Marju Krystianu Hatasowu. Wona so posměwkny: »Nó, to běžće! A postrowće dźěda hižo jónu wote mnje!« Kaž wětřik wućekny dźesaćlětny Korla. Jeho sotře chwataštej spěšnje za nim. Marja Krystiana wosta wodychujo na kromje Chortnicy stejo. Puć na horu bě ju napinał. Z 39 lětami njeběše hižo tajka młoda. Šěsć dźěći bě hižo porodźiła1 a znowa bě samodruha. Wona chcyše swojeho stareho nana wopytać, cyrkwinošulskeho wučerja Měrćina Hercoga, prjedy hač by jej to přewobćežne było. Jeje mać wotpočowaše hižo dźesać lět w zemi. Marja zdychny. Bě tola derje, zo bě so jeje nan hnydom po žarowanskim lěće zaso woženił. Tak wona wědźeše, zo bě derje zastarany.

Pomału dźěše wona dale. Puć wot Klukša do Hrodźišća hodźeše so za dwě a poł hodźiny přewinyć. W prjedawšich lětach njemóžeše swoju ródnu wjes tak jednorje wopytać. Wona běše so 1798 na cyrkwinošulskeho wučerja Měrćina Hatasa z Łuća wudała. To bě daloko wotležane, w najchudšej holi. Pola dawachu tam mało wunoška, hejdušne krupy běchu jich wšědny chlěb.2 Kak husto bě swojeho muža pohonjowała, zo by sej druhe městno pytał. 1807 přińdźe skónčnje poskitk. Nowy farar wobsadźi we Łuću swoje prěnje farske městno. Do toho běše wón šulski pomocnik w Klukšu. Stary Klukšanski wučer trjebaše tuž noweho pomocnika, a Měrćin Hatas so wuzwoli.3 Marja so mjelčo směješe. Jeje muž da so potajkim wot cyrkwinošulskeho wučerja na šulskeho pomocnika degradować, ale w Klukšu wjedźeše so swójbje lěpje hač we Łuću. Stary wučer Jurij Łahoda měješe swój 50. słužbny jubilej hižo dawno za sobu. Šulski pomocnik přewza hraće na pišćelach składnostnje kwasow a pohrjebow, wón dóstawaše za to dobre pjenjezy. Připódla dźěłaše jako cłowny kasěrar a wukonješe dohlad nad piwowym dawkom.4 Z tym móžachu woni wuńć, doniž njedósta Měrćin Hatas městno cyrkwinošulskeho mištra. To rěkaše, po smjerći Łahody. Tak bě kruće dojednane. A na to čakachu nětko hižo dźewjeć lět.

Njepřewidźomny orientaciski dypk mjez Budyšinom a Wósporkom je wysoko ležaca cyrkej w Hrodźišću. Na kěrchowje při sewjerozapadnym róžku cyrkwje namaka so jednora narowna plata z pěskowca. Wona je wuhorbjena a na kromje ze schodźenkami wudebjena; we wšěch róžkach pyši ju rozeta. Móžemy čitać: »Allhier ruhet ein treuer Gatte und alter Vater weyland Herr Martin Herzog als wohlverdienter treuer Schulmeister und Organist allhier in Gröditz. Er ward geboren d. 15. Novembr. 1746 auf der Großen Seydau bey Bautzen und ging zur Ruhe am 21. Jan. 1831 in dem Alter von 84 Jahren 2 Mon. und 7 Tagen.« Pod prěčnej linku steji dale: »Text aus dem Lied No. 542 v. 6: Nichts kann ich vor Gott ja bringen Als nur Dich mein höchstes Gut p.p.«, hrónčko z kěrluša »Eins ist not«, čo. 542 z »Dresdner Gesangbuch«.

Narowny kamjeń Měrćina Hercoga w Hrodźišću   Foto: Evelyn Fiebiger

Dołhi žiwjenski čas wučerja a organista z mjenom Měrćin Hercog běše postajeny wot wójnow a přewrótow: Jako dźěćo dožiwi hólc Sydomlětnu wójnu, jako muž Napoleonske wójny a jako starc dyrbješe prócowanja sakskeho stata wo nowočasne šulstwo na swojim ćěle začuwać. Wón pochadźeše ze serbskeje swójby. Dwě priwatnej šuli na Židowje1 poskićowaštej tam hižo we 18. lětstotku wjesnej młodźinje lěpše kubłanske móžnosće hač w mnohich druhich wsach woneje doby. Tak móžeše sej Měrćin Hercog předznajomosće přiswojić, kotrež jeho wukmanichu w lěće 1771 wučerske městno w Hrodźišću přewzać. Wón bu naslědnik wučerja Gottloba Frauenloba, kiž po 57 słužbnych lětach 80lětny při zwonjenju smjertnje znjezboži. A tež Měrćin Hercog wosta přez 57 lět jako wučer, organist a kěbětar w zastojnstwje.2

Narodowc abo wotrodźenc? Handrij Wujanc

 

Běše to lěćny dźeń lěta 1825. Zaso jónu sedźeše šulski radźićel Gottlob Leberecht Schulze we wozu, zo by w serbskej wjesnej šuli rewiziju přewjedł. Tónkróć rěkaše jeho cil Ketlicy. Wot 1800 wuwučowaše tam Johann Friedrich Wjacka (Wetzke), kiž bě do toho Gedikowy priwatny seminar při Budyskim gymnaziju wopytował a so tuž derje na wučerske powołanje přihotować móhł. Wučer Wjacka podawaše wučbu serbsce a wučeše dźěći z pomocu maćerneje rěče tež němčinu. Radźićel Schulze so wjeseleše, zo móžeše so z dźěćimi němsce rozmołwjeć a sudźeše: »In sehr wenigen wendischen Schulen fand ich einen Mann von gleichen Lehrgaben und von gleicher Genauigkeit und Freundlichkeit im Vortragen der Lehren des Christentums.«1

Zawěsće předstaji wučer Wjacka šulskemu radźićelej swojeho syna Hermana Awgusta jako wobdarjeneho šulerja. A potom běše tam hišće jedyn překlepanc, mjenujcy runje tak stary Handrij Wujanc (Andreas Wujanz). 29. apryla 1814 bě so jako syn chěžkarja Jana Wujanca (Johann Wujanz) w Ketlicach narodźił2, pochadźeše potajkim z bědnych poměrow. Hač smědźeše tež wón na prašenja radźićela wotmołwjeć?

Wot krosnow na kateder: Ryćerjec bratřa z Hodźija (2. dźěl)

Starodostojna Hodźijska šula załoži so hižo 1559 jako něšto kaž progymnazij za »serbskich młodźencow«. Ze zaćahom do noweho twarjenja wokoło 1734 wuwiwaše so wona k ludowej šuli za wšitke dźěći wsy.1 Zawěsće wopytowachu tež synojo tkalca Jana Bohumila Ryćerja tute kubłanišćo.

Třeći syn Jakub narodźi so 29. měrca 1807.2 Kaž jeho staršej bratraj začuwaše wón nachilenje k wučerskemu powołanju. Dokelž běše přijeće na wučerski seminar hakle ze 17 lětami móžne, dźěše najprjedy jako šulski pomocnik k swojemu bratrej Pětrej do Burkersdorfa, pozdźišo k bratrej Janej do Wóslinka. Po tajkich přihotach zastupi k jutram 1824 pod matriklowym čisłom 49 do Krajnostawskeho wučerskeho seminara w Budyšinje. Wot jutrow 1826 wužiwaše stipendij a bu jako adjunkt pomjenowany. K wotchadej ze seminara jutry 1827 dósta znamku »wušikny 2«.

Zapis wo Jakubje Ryćerju w matrikli Krajnostawskeho wučerskeho seminara w Budyšinje  Wobraz: Archiwny zwjazk Budyšin, Statny filialny archiwKaž pola jeho staršeho bratra napaduja jara kritiske hódnoćenja přez direktora Pomsela: »Fähigkeiten: ganz gute, aber durch eine wunderliche Neigung verdunkelt, ... nicht recht klar. Aufmerksamkeit: gut, doch nicht immer recht eindringend und den rechten Punkt fassend. Fleiß: zu loben; aber nicht immer tief genug u. auf den rechten Punkt gerichtet. Fortschritte: gute, auch meistens gründlich, als Lehrer hatte er natürliches Geschick, nur fehlte oft die rechte Klarheit und Deutlichkeit. Sittlichkeit: guter Sinn und ordentliche Aufführung, als Adjunct hat er das Seine gut gethan.«3

Swoje prěnje městno zabra Jakub Ryćer na Jana 1827 w Dažinje w Ketličanskej wosadźe. Wo tym čitamy w »Cyrkwinskej galeriji Hornjeje Łužicy«: »Es gab schon früher fast in den meisten Parochial-Dörfern Schulen, welche aber nur von alten christlichen Männern, die nur gut lesen und etwas schreiben konnten, aus eigenem Antriebe besorgt wurden, aber in den Jahren der neuen Organisation wurden 4 Nebenschulen etabliert. Die erste 1827 in Groß-Dehsa, mit drei eingeschulten Dörfern, und vor jetzt 122 Kindern, ganz wendisch. Der 1ste Lehrer war Jacob Ritscher, vocirt 1827. 2) Joh. Melde, der gegenwärtige, vocirt 1836.«4

Wot krosnow na kateder: Ryćerjec bratřa z Hodźija (1. dźěl)

Napjata rozbudźenosć knježeše 19. awgusta 1817 na Budyskim Bórklinje. W Brüsewitzec domje, hdźež měješe so wučerski seminar zarjadować, bě so 19 młodych muži zhromadźiło, zo bychu přijimanske pruwowanje wotpołožili. Mjez nimi běše tež Jan Ryćer, syn tkalca z Hodźija. Kaž wšitcy dalši kandidaća dyrbješe tohorunja žiwjenjoběh napisać.1 Tuž pisaše wo swojim nanje Janje Bohumilu Ryćerju a wo maćeri Agnes, kotruž ludźo Hańža wołachu. Wón naspomni swojich bratrow, sydom lět staršeho Pětra, wosom lět młódšeho Jakuba, bratřika Handrija, kiž dožiwi jenož lětko, a najmłódšeho bratra, kotryž bě so 1811 narodźił a runje tak mjeno Handrij dósta.2

Potom dyrbješe na wšelake prašenja pisomnje wotmołwić a farar Krinitz, direktor noweho seminara, daše jemu tekst z biblije ertnje wukładować. Hižo dźeń do toho so jeho hudźbne znajomosće přez wučerja Bergta přepruwowachu. Na kóncu bě młodźenc pruwowanje z dobrymi wuslědkami3 wobstał, a direktor Krinitz zapisa do matrikle seminara:

»7) Johann Ritscher, wendischer Nation