Wót pór lět sem wobglědujom diskusiju wó tak pomjenjonej modernej serbskej kulturje a trjebnych změnach. Serbska ludowa kultura dej byś za wšyknych pśistupna a wabjeca! Pód woponom tyce, w klubje, pśi piwje a paleńcu. Cesto teke bźez znaśa (abo dobrego znaśa?) serbskeje rěcy. Drastwa tejerownosći njedej stawnje cele pórědna wuglědaś! Mógu drastwowe źěle nosyś a z jeansami kombiněrowaś: tam jadna šlejfka, how kusk módrośišća ... Samo muske mógu žeńskece drastwy nosyś. Cogodla nic, mamy wšak rownopšawnosć! Dokulaž by mógała južo dorosćone źiśi měś, woglědujom te pokazki młoźiny z pósmjejkom, ale teke z naźeju. Eksperimentěrowaś jo derje.

Ako młody, njenazgónity luź coš swóje granice spóznaś, reinterpretěrowaś, co jo starjejšyma wažne a swěte, a smějoš wšykno do pšašanja stajiś. Ale wótkul se bjerjo mója naźeja? Póchadam z górow Beskidow. To jo wjelgin konserwatiwna, katolska wokolina na pódpołdnju Pólskeje. Luźe su gjarde, kšute, póbóžne a lubuju tradicje, kulturu, narodne drastwy a našu narěc. Ako młode źowćo njejsom była wobjadna z kulturnymi mustrami zaźaržanja a patriarchatom. W mójej ­familiji jo kněžył matriarchat. Mója stara maś a maśeŕka stej kśěłej, až ja nejpjerwjej wuknjom a študěrujom. Pótom pak som dejała muža namakaś a malsnje źiśi měś. Nanejlěpjej dejała se zasej do rodneje jsy nawróśiś a we wokolinje bydliś. Nic mjenjej wažne jo za njej ­było, až mej z mužom a źiśimi pótom pšawi­dłownje do cerkwje chójźimy, se módlimy, naše ­tradicije znajomy atd. Som pak wót zachopjeńka była hynakša. Na jadnom boku som lubowała našu narěc a tradicije. Co ja pak na žeden pad njejsom kśěła, jo było žywjenje pó mustru, kótaryž jo se kněžył w mójom regionje a jo wuchadał wót ludoweje kultury a teke katolskeje cer­kwje, wót tradicionelnych rolow, kótarež su se pla nas a w drugich regionach wob­chowali. Někotare z kumpankow šulskego casa ga su se malsnje zmanźelili, su źiśi póroźili a doma wóstali. Ja pak som kśěła samostatna žeńska byś, cełe nocy pśerejowaś, pó swěśe drogowaś, wjasele měś a nic familiju, muža a źiśi pasć! Tegdy som se mysliła, až trjebam tak gronjony daloki a šyroki swět, aby glucna była. Toś som wjele lět studěrowała, se dalej kubłała, wjele krajow swěta wiźeła a wjele dožywiła. Do źinsajšnego mam znatych ze wšakich kulturow a religijow. Jaden z mójich nejlěpšych pśijaśelow jo homoseksualny – to ga jo źinsa za wjele luźi znamje, až sy ­moderny abo cool! Na drugem boku nosym rada narodnu drastwu z Beskidow a se zasajźujom za ludowu kulturu. Som ja nu­tśikach rozdwójona? Se wě, až nic. Ale som mjaztym nazgónita. W běgu casa som źeńk a wěcej cytała a nazgóniła wó swójich kórjenjach. Som se ze stareju maśeŕku rozgranjała a spó­znała, až njejsom zewšym dejała daloko pšec hyś, aby namakała swóju gluku!

A cak, je apryl. Čas leći, stajnje a spěšnišo. Runje hakle sym silwester woswjećił, nětko je hižo póstny čas. W chwatacych wokomikach wšědneho dnja čakam stajnje a bóle na wokomiki, kotrež mi dopokazaja, zo sym žiwy, zo jenož njeeksistuju. Tróšku adrenalina, šćipku endorfina, někajka droga, kotraž moje stajnje samsne mustry přetorhnje. W tutej uniformnej tristesy mam chwile přemyslować. Na přikład wo tym, za čo sym poprawom dźakowny.

Wotrostł sym w měrliwym kraju, wo pjenjezach sej ženje hłowu łamać njedyrbjach, strowy sym tež tak někak a staršej mje stajnje podpěrujetaj. Za to sym dźakowny. Swojim talentam a zajimam směm so wěnować, swoje měnjenje směm swobodnje zwuraznić, swoje ideale směm zastupować. Za to sym dźakowny. W poslednim času pak je mi dale a jasnišo, zo dyrbju so za to, štož bě čas swojeho žiwjenja samozrozumliwe, bóle a bóle wojować. Časy měrliweho žiwjenja w spokojnej towaršnosći so pomału, ale wěsće kóncej chileja. Wšojedne hač na swětowej, europskej, němskej, serbskej abo wosobinskej runinje – hódnoty a wěstosće so změnjeja.

K tutym wěstosćam stajnje tež słušeše, zo sym w kraju žiwy, kotryž sej swoju kulturu a wosebje swoje kulturne institucije jako drohotne kubło česćuje. Na nowe lěto pobych w Španiskej, w Santiago de Compostella. Jako tam powědach, zo mamy w Budyšinje samo dwě dźiwadle z profesionelnymaj ansamblomaj, to přećeljo na mnje zadźiwani hladachu. W Santiago drje měšćanske dźiwadło maja, ale kruty ansambl wuměłcow tam žanoho njeje. Němska, to bě stajnje kraj dźiwadłow, kraj kultury. W časach, w kotrychž steji statej stajnje a mjenje pjenjez k dispoziciji, to dyrbimy realizować, zo lutuje politiska klasa najspěšnišo pola kultury a socialnych temow. Zwěsćić pak dyrbju tež, zo su dźiwadło, muzej abo swobodne sociokulturelne projekty lěpk našeje towaršnosće. Hdyž počinamy na tutym lěpku lutować, potom njesměli so dźiwać, zo dźěle towaršnosće dale a bóle rozpaduja. Přetož kultura měła sprěnja wšěch narěčeć a zdruha wšěm přistupna być. Zastupny lisćik do noweje wustajeńcy muzeja abo za premjeru noweje inscenacije wulkeje opery měł sej kóždy z nas dowolić směć, wšojedne hač sy prawiznica abo mulerka. Wot wokomika, w kotrymž je kultura financielny luksus, smy přěhrali. Snano dyrbjała politika potom tež wo tym rozmyslować, hač smě zakitowanje našeho kraja woprawdźe z »lochkimi« temami kaž kulturu abo kubłanjom wuhrawać. Na wosebite zamóženje za kulturnikow abo šule přeco hišće čakam. Wězo, wěstota w Europje je zakład za wšo druhe, ale bjez zwjazowacych akterow kaž kulturu tež wěsta Europa ničo njewuskutkuje, wšako so towaršnostne pole dale a bóle wot sebje zdaluja.

»Gładźarnica – Slěpjańska drastwa: IV. dupjenje« jo južo stwórty źěl knigłow, kótarež zaběraju se z drastawami regiona Slěpe ako teke z jogo serbskimi stawiznami, kulturu a derbstwom.

Knigły su skład wědy a wažne žrědło za pśeslěźenje serbskeje kultury a tradicijow regiona. Na knigłach su zasej źěłali angažěrowane luźe kaž Elvira Hantšo, Helmut Hantšo, Gerald Schön, Juliana Kaulfürstowa a dalšne cłonki towaristwa Kólesko z.t.

Slěźenje na pólu narodnych drastwow njejo lažki nadawk. Pśecej źe su a budu luźe, kótarež kritizěruju wopisane nadrobnosći drastwow, pśeto su znali ze swójogo źiśetstwa drugu wašnju woblekanja drastwowych źělow. Abo njejo wěcej žednych spušćobnych žrědłow, źož su nadrobnosći wopisane. Abo te luźe, kótarež maju wědu, njekśě ju dalej dawaś. Druga wěc jo akceptanca wósady a luźi, kótarež maju serbske kórjenje. Bóžko wóni casy njekśě z tym serbskim nic cyniś měś a njewiźe drastwy a drastwowe knigły ako kulturne wobogaśenje. Wótergi samo zacuwaju je ako tšach, až mógał pśez nje něchten wó jich słowjańskem póchaźe zgóniś.

Žołmy waleja so na přibrjóh, mórski powětr wuswobodźi mi hłowu. Hladam do módreje daliny a dopominam so na to, štož sym zašłe měsacy na swojim pućowanju po Europje dožiwiła.

Korjenje hłubšo do mojeje identity sahaja, hač běše mi to scyła wědome. Kaž mnozy Serbja so tež zwonka Łužicy jako Serbowka pokazuju a ćim bóle so wjeselu, hdyž so za mój pochad zajimuja. K domiznje njesłuša jenož wšo to, štož znajemy – kaž naše tradicije, wokolina abo rěč. To, štož woprawdźe našu identitu wučinja, smy my a ći, kotřiž běchu před nami a kotřiž po nami přińdu. Myslu sej, zo za kóždeho rěču, kotryž dale preč bydli, zo nas přeco něšto na domiznu wjaza. Samo jeli to nochcemy, tomu zadźěwać njemóžemy. Začuće je w nami žiwe. Ale druhdy nuzuje nas to do kolen, hdyž bywamy dorosćeni: Dokelž spóznajemy, zo nas kóždy jednotliwc po swojim wašnju reprezentuje. Je wšak mnoho ludźi, kotřiž ženje ze serbskich duri njestupi a tuž njewidźi, zo kóždy čłowjek samsnu rěč rěči – a z tym njeměnju serbšćinu. Ze zamknjenymi durjemi zakazaš sej swět.

Pšašanja k pśichoźe zachowanja našogo derbstwa 21. stolěśa

Pśisamem wšo jo źinsa digitalne. Co to groni za wědomnosć glědajucy na žrědła k źinsajšnemu žywjenju? Wjele našeje wědy wó něgajšnych socialnych, politiskich, kulturelnych a stawizniskich wobstojnosćach bazěrujo na fyziskich žrědłach. W priwatnych zběrkach, institucionelnych archiwach, w piwnicach a na najśpach smy namakali śišćane dokumenty, wobraze, filmy a druge objekty a wjaselimy se, až móžomy z nimi rekonstruěrowaś abo interpretěrowaś zachadnosć. Wjele teke digitalizěrujomy, až móžomy to drugim spśistupniś abo sami teke lažčej z tym źěłaś. Ale kak wuglěda z našym zawóstajeństwom pśiducym generacijam? Na kótarem zakłaźe mógu pśichodne wědomnostnice a wědomnostniki wuslěźiś naš cas? Až internet nic njezabydnjo, musy se akle dopokazaś. Wjele móžo se zgubiś a lěc rowno toś te wšedne wěcy online dokumentěrowane su, kótarež budu raz zajmne, teke njewěmy. A kak comy pópšawem co zběraś? Cu tematiku z tśimi pśikładami ilustrěrowaś.

Digitalne fota a nagrawanja

Cesto wjaselimy se, gaž namakajomy pśipadnje abo w archiwach fota, filmy abo zuki starych casow. Wótergi nakšomne wěcy w slězynje nam něco pokazuju, což njejsmy wěźeli abo za co njejsmy žedne dopokaze měli. Wótergi wósebnje situacije wšednego dnja mógu nam wjele groniś. Priwatne albumy mógu teke zajmne žrědła byś.

Hnydom, jako so do romana začitach, pomyslich tež na literaturu Flann O’Briena (1911–1966), irskeho spisowaćela. Wón swojich rowjenkow a jich činitosće kruće posudźowaše. Šwikajo wopisowaše, druhdy jich tež sarkastisce paroděrowaše, z lutkami přirunowaše a so jich činkam směješe. Wopisowaše »jednory irski lud«, kiž na žadyn pad jednory njebě a njeje. Wurězki jeho dźěła »Skiwlenje« nańdźeće we »Wuhladku« čisło 2. Tež awtor horjeka mjenowaneho romana je w Serbach hižo ze swojim historiskim dźěłom »Sudička« (2018) znaty, w kotrymž wo žiwjenju serbskeje holcy pisa.

Dieter Kalka, lětnik 1957, w Lipsku bydlacy, započina roman »Das Bandoneon des Kulturministers« z humorom, hustohdy tež jěreho razu. Objekt wobhladowanja je kónčina z małym krajom »Tätärätä«, hdźež maja statnu stronu, młodźinski zwjazk a agit-prop-skupiny. Tam njepřimaja protagonista Hansa Hjobkowskeho ze somoćanymi rukajcami. Tež po změnje politiskeho systema nic. Dekadenca a swojotnosć knježitej. W tymle wokruhu so Hans pohibuje – a to stajnje z dosć jaknymi słowami. Bandoneon hrajo wě sej zaspěwać: »Štóž wěrnosć rěči je nora, / štož nowiny pisaja, maja za woprawdźitosć / a štož so stawa, njeje wěrno.« Abo: »Jězbny plan je tipowanski lisćik. / Ludźo su na čakanje zwučeni.« (serbski přełožk R. D.)

Južo dlej se w krejzu mójich znatych pśecej zasej wóspjetujo jadna tema: Naše serbske tradicije a kak my je źinsa woplěwamy. Lěc musymy je tak wobchowaś, ako wóni su raz byli? Abo lěc móžomy wótwórjone byś je wobnowiś?

Z lěta 2021 chóśebuski Kolektiw Wakuum zarědujo wšake ewenty pó cełej Łužycy. Su to swěźenje, koncerty, wustajeńce abo pśed krotkim teke jadno źiwadłowe graśe. Ja sama som cłonk teje kupki a musym groniś, z Kolektiwom som něco namakała, což do togo jo mě w žywjenju felowało.

Wótrosła som ja najsy, w Dešnje. Doma smy poł na serbske se rozgranjali, stara mama jo serbska była a wót něgajšnych casow wulicowała, ja som na dolnoserbskem gymnaziumje była. Pózdźej som do młoźiny pśišła, zapusty a kokoty sobu swěśiła. Za mnjo pak akle Kolektiw Wakuum jo wótwórił rum za žywu serbsku kulturu, z kótarejuž som mógła se identificěrowaś.

Gaž pśemyslijom wó wuměłstwje, su z tym pśecej teke mysli wó rědnosći zwězane. Pla Oscara Wilda som cytała, až pópšawne pótajmstwo žywjenja jo pytanje za rědnosću. Źo ju namakajomy?

Potencielnje wšuźi, gaž jano to zacuśe za to mamy. »Teke, chtož drogujo pó cełem swěśe, aby to rědne pytał, jo jano namakajo, gaž jo we sebje samem nosy.« (Ralph Waldo Emerson) A pśi pytanju za tym rědnym móžomy se ga teke rěcam pśiwobrośiś. Rěcy su taki esencielny źěl našogo žywjenja, a weto njejo zmysłowy pśistup k rěcy kradu zwucony. Za mnjo lažy taki pśistup blisko, pśeto ako synestetikaŕka awtomatiski dožywijom rěcy z »dodatnymi« barwojtymi zaśišćami.

Rědnosć rěcy jo pak tema za kuždego, tek nic jano za spisowaśela, kótaregož žycenje abo nadawk jo, rědnosć rěcy wułušćiś. J. R. R. Tolkien a druge su se samo rěcy wumyslili, tak až toś te kumštne rěcy maju namdušu status wuměłskeje twóŕby. Až wobsejźijo kužda pśirodna rěc estetiske kwality, pokažo južo fakt, až dajo w kuždej rěcy formy wuměłskego wobchadanja z nimi (literaturu). Kuždy a kužda móžo za rědnosću wěsteje rěcy slěźiś, ju póznaś a póžywaś kaž pśi wuměłskej twóŕbje. Wšak jo wjele lažčej, wuměłsku twóŕbu restawrěrowaś, nježli wobgrozonu rěc...

Štó garantuje Wam čitarjam, zo sym ja tutón nastawk napisał a nic někajka kumštna abo wuměłska inteligenca (KI)? Dokelž je so wona rěče zmocowała – tak so praji – to móže, a hišće wjele wjac.

Před něšto časom napadny mi w knihikupstwje – hdźež druhdy knihi čitam, ale je potom njekupju, tołsta kniha z nadpismom »Homo deus«: Čłowjek Bóh. To mje jako teologu wězo zajimowaše a přelećach ju. Bě zajimawa, ale nic tak, zo by mje wosebje jimała. Něšto časa po tym napadny mi – tež tam – kniha z titulom »Sapiens – Eine kurze Geschichte der Menschheit«. Ju sej kupich a přečitach. Wona je před něšto wjac hač dźesać lětami wušła, do knihi »Homo deus« a ju chwala ludźo kaž Barack Obama, Bill Gates, Henning Mankell a Angela Merkel. Awtor Yuval Harari bě lěta 2020 z hosćom Swětoweho hospodarskeho foruma w Davos a tam samo přednošk dźeržeše. W pytanskej mašinje »Google« pak so jeho teorije tež kritizuja.

Zo pak je KI, wuměłska abo kumštna (potom tež serbska skrótšenka KI) wulki problem, je so tež w Serbach spóznało. Šefredaktor Serbskich Nowin je hižo před něšto časom spytał zhonić, hač móže KI tež serbsce a jednaćel Ludoweho nakładnistwa Syman Pětr Cyž, pisa w Nowinkarju 2024:

Strowe nowe lěto 2025! Dalše smy přetrali. Stare lěto móžemy nětko do analow stawiznow powěsnyć, kaž hižo njeličomne do toho. Čas chwata. We wšej wustróžanej sprawnosći to wuznawam. Jako tutón tekst mjenujcy pisam, je kónc nowembra. Do mojich mozow so myslička noweho lěta poprawom hišće prawje njehodźi.

Přewjele je so stało w tutym kołwrótnym lěće, kotrež čercha po njeprawidłownych křiwicach našeje reality. W multipelnych krizach smy znowa wopokazali, kak woprawdźe smorže nam poprawom wšo a wšitko je. Sydamy w so palacym domje, ale to jeničke, štož nas zajimuje, je kajku pječeń jako přichodnu do pjecy sunjemy. Nochcu nětko kaž někajki hysterikar klinčeć, ale powoženje je napjate. Haj, wěm, spočatk noweho lěta chceće nětko poprawom něšto trochu optimistiske słyšeć, ale, surprise, woprawdźe optimistiskeho ničo wjace njenamakam. W sylzach nad wójnami, změnu klimy, falowacymi pjenjezami, politiskimi dezastrami, ignorancu, ... móhli so poprawom wšitcy dawno zatepić. Jenož derje, zo zamóže čłowjek jako inteligentne skoćo wšo apokalyptiske optimalnje ignorować. Tak špatnje wšak so nam tu poprawom docyła njewjedźe.

Motiwacija za wobjednanje tematiki

Hdyž chceš stawizny a žiwjenske wašnje Slepjanskich Serbow přepytować a rjanosće Slepjanskeje rěče a kultury zeznawać, dyrbiš so tež z rólu cyrkwje a z nabožnymi tradicijemi mojeje domizny zaběrać. Slepo njeje jenož rjana wjes blisko rěčki Struga, kaž wo njej w znatej ludowej pěsni spěwamy. Je to stare sydlišćo ze zajimawymi stawiznami, kotrež so hižo w starym dokumenće naspomnja – dr. Arnošt Muka wopisuje před 140 lětami w swojej »Statistice łužiskich Serbow« Slepjansku wosadu takle:

»Wona je jedna z najlěpšich serbskich wosadow, kiž měješe zwjetša dobrych wótčinsce zmyslenych duchownych; lud je sprawny a přećelniwy. Serbska rěč w domach a wonka knježi. Mjez 3235 wobydlerjemi je jenož 99 němskeho rodu abo němcowarjow.«13CCCbild1\"/>

Moje přepytowanja měrja so na dweju narodnje zmysleneju serbskeju duchowneju. Jedna so wo nanu a synje: Farar Jan Wjelan narodźi so 10. februara 1773 w Brunojcach – dźensniše pólske Bronowice blisko Mužakowa – a zemrě 18. julija 1852 w Slepom. Jeho syn a zdo­bom farar Julius Eduard Wjelan, narodźi so 1. februara 1817 a zemrě 7. apryla 1892 w Slepom. Wobaj dušepastyrjej mataj při Slepjanskej cyrkwi wopomnjenski kamjeń.

do noweho lěta přeju wam zbožo, bohate Bože žohnowanje a njejsym scyła wćipna, što a hač sće sebi scyła něšto za nowe lěto předewzali. Nochcu so z nikim wadźić, hač su tute předewzaća zmysłapołne abo nic. Njech to kóždy sam rozsudźi.

Jasne pak je: Jedyn swjedźeń honi druhi, jedyn nadawk lěpi druhemu hižo na pjatach a wužadanje po wužadanju kusnje přichodnemu do wopuše.

Praji so, zo rosćeš ze swojimi nadawkami. Z kóždeje situacije wuknješ za přichodnu, za žiwjenje. A husto hdy smy hordźi na so, hdyž smy wužadanje zmištrowali, kotrež hrožeše nas zabić. Lědma pak sy to jedne zdokonjał, to čaka za róžkom hižo to přichodne njewočakowane. To póńdźe stajnje tak dale doniž – haj, doniž so něšto nimo njekuli.

Dźěłać, zo rjap pikoce, na wšěch kwasach rejować, z kóždym bjesadować a nahladnosć zdobyć – je to wšón zmysł žiwjenja? A jako njeby to hižo dosahało, spytamy wšo skomdźene ze zašłosće nachwatać. To je telko štož sej předewzamy, zo sej naš přichod cyłkownje zaplanujemy.

Balansa mjez swójskej indiwidualnosću, zbožom a zamołwitosću za swět dźerži so na powjazu přitomnosće, kóždy dźeń znowa. Začuwamy pak scyła hišće přitomnosć? Smy sebi wokomika, w kotrymž runje žiwi smy, wědomi?

We wot Domowiny wuwołanym »lěće Zejlerja a Kocora« a wot njeje skerje macošnje wobkedźbowanym komponisće, nahrawaše so 1. a 2. oktobra 2022, na zjawnymaj koncertomaj w Mariji-Marćinej cyrkwi w Budyšinje, »jeho přinošk«. Po wjace hač 14 měsacach zjewi so kónc lěta 2023 hotowy produkt – cejdejka pod titulom »Korla Awgust Kocor – Israelowa zrudoba a tróšt – Israels Trauer und Trost / Duchowny oratorij – Geistliches Oratorium«.

W bookleće přidruži so jako »wudospołnjenje« dalše mjeno: »Stefan Malzew orchestralne wobdźěłanje – Orchesterbearbeitung«. Wudawaćel je Zwjazk serbskich spěwarskich towarstwow.

Skrótka k twórbje samej. »Israelowa zrudoba a tróšt« je drje Kocorowa najnaročniša twórba. Wobsteji z třiceći čisłow – solow, dueta, recitatiwow, kwartetow, sekstetow a chórow. Cyły oratorij ma we wobjimje mało stron wjace manuskripta hač druhe Kocorowe dźěła (88 stronow), nima pak za to žane štučkowe spěwy (Strophenlieder). Njeje potajkim – znajmjeńša nic ewidentnje, jeli docyła – dlěši hač na př. oratorij »Žně«, kotryž wobsahuje 83 stronow rukopisa. Komponist stwori oratorij (jenički, kotryž tež tak pomjenuje) w nimale samsnym času kaž »Nalěćo« (dokomponowane 15.11.1860, prěni pak 16.12.1861). Wo tym swědči tež cyły rjad paralelow. Skomponowa dźěło na zakładźe jasneje programatiki: »Rozdźělich oratorium do 3 wotdźělenjow, prěnje: wěšćenja ludoweho njezboža dla hrěcha a njeposłušnosće; druhe: předstajenje Israeloweho njezboža; třeće: sluby Bože na lěpše časy.«

Dłujcko jo se pominało, až Dolnoserbski gymnazium dej pšawa serbska šula byś. Lětosa jo se gnuła starjejšyna iniciatiwa gromaźe z absolwentami a wuknikami gymnaziuma. Wóni su sformulěrowali katalog z wušej 60 naraźenjami na kšuśenje serbskego profila šule. Mjazy nimi su byli take samorozymliwosći ako nałožowanje serbskeje rěcy pśecej a wšuźi na gymnaziumje. Cesto som se wobskjaržował, až internetny wustup šule jo cysto nimski. Lěcrownož aktualnosć boka www.nsg-cottbus.de njejo wjelika, wjeliki źěl móžoš něnto cytaś teke w dolnoserbskej rěcy. Wjednistwo a wuknikojstwo šule stej zbadałej, až nałožowanje serbskich nałogow ma jano zmysł, gaž jo zwězane z rěcu.

Ale něnto se zasej něco tšoj, což źo na jědro serbskego byśa. Šulski amt planujo, dalšny śěg 7. rědownje na DSG zaměstniś. To, což na prědne póglědnjenje se zda ako rozšyrjenje, jo w něntejšnej situaciji wjelgin špatne naraźenje.

Bernd Koenitz, Lubowachu stari Serbja wjelki? (I.), str. 11-17

- město předzłóžka měło tam předłóžka stać

- tójštokróć steji (-)čłonk(-) a

(-)złóžk(-) jako słowo abo dźěl słowa, prawje je (-)čłon(-)

- str. 11, prawy stołpik: toponymija so jako ›cyłk městnostnych mjenow‹ definuje

- str. 12, lěwy stołpik: Na rozdźěl wot chětro jasneje semantiskeje situacije pola Publik/*Pobiwiľci, je sej tu slědźenje jara njewěste nastupajo dokładneho zmysła mjena – snano ›ludźo, kiž přestachu wjelkorazy być‹ rěka?