Što smy? Wotmołwa je cyle lochka: SMY WŠITCY TWAROŽK! Zadźiwa to? Snano na prěni pohlad, na druhi je mysl na eksistencu jako mikroorganizm we wěčnej žołći a wěčnym smjerdźe twarožka chětro změrowaca. Hišće jedne prašenje mam: Wot hdy je blido blido? A dale: Štó je naju poprawom jako agentow přistajił? Abo: Trjebaće te cholowy hišće?

Wšitko to prašenja, kotrež je sej pjeć młodostnych we wobłuku inscenacije »ChOROWNjA« stajiło. Błudnica je jewišćo. Mr. Pilk je wobłudnjenym młodostnym na jewišću słowa do mozow sadźił. A štož Pilk njezdokonja, to dočini jich wumyslenosć. Wšako su woni wšitcy »Chori z wumyslenja«, kaž Molière jim to kazał. Na jewišću stawa so potajkim runje to, štož sebi nichtó myslił njeby. Absurdne wotběhi a sceny, kotrež pozdatnje ničo ze sobu činić nimaja, wotměnjeja so w njestrowej, błudnej choreografiji połnych mozow.

Dźiwadźelnicy na jewišću maturowachu wšitcy lětsa na Serbskim gymnaziju w Budyšinje. Zajimawe bě, zo je jenička z nich maćernorěčna. Z tohole fakta wurosće samozrozumliwa, organiska dwurěčnosć w scenach. Žiwa wotměna rěčow na jewišću wo tym swědči, zo je młodźinske dźiwadło kmane, so wšelakorym wobstejnosćam so přiměrić. To bě (wone) wšako (tež) hižo z přechadźowacej produkciju »Prěki – durich – loborka« dopokazało, jako so tohorunja (hižo) serbšćina a němčina na jewišću zetkaštej. Lózy so nětko wězo prašeć: Čehodla serbske młodźinske dźiwadło, hdyž so serbska młodźina po wšěm zdaću lědma za nje zajimuje.

Som wótrosła na płonem kraju, abo na lanźe, kaž serske luźe tuder rad gronje. Ako su tegdy granice padali, což jo nam wunjasło drogowańsku lichotu a wjele lichego casa, njejo było za móju familiju móžno, se něźer daloko dojěś, na pśikład do Ameriki. Z bratšom smej se grajkałej na gumnje a w góli z drugimi źiśimi, kótarež teke njejsu měli pjenjeze. Což wó dalokich krajach wěm, som w telewiziji nawuknuła. Na pśikład z ameriskich filmow. Naš sused, kótaryž njejo měł žednu kablowu telewiziju, jo na ka­nopeju sejźeł a z nami filmy glědał wó złych Indianarjach a wjelikomyslnych běłych cowboyjach. Póněcom jo se pśi­wucył, wu nas dermo sobu wobjedowaś! Naša familija ga jo góspodliwa. Ale to jo druga starosć. Z małym bratšom njejsmej rozměłej, cogodla te połnage Indianarje njekśě se z tymi cool woblaconymi běłymi w dobrem rozdźěliś ten wjeliki prozny kraj? A pórědnje engelšćinu teke njejsu wuměli. Mej z bratšom smej zawcasa wuknu­łej engelski. Starjejšej stej kśěłej nama zmóžniś glucny pśichod. Njewěm, cogodla, ale to źo jano z engelšćinu!

Indianarje njejsu mě byli pśeliš sympatiske, pśeto njejsu měli žedne rědne domy, kaž Amerikanarje. A wóni, jo sused gronił, telik alkohola njeznjasu kaž my. Z tym jo měnił sebje, ale to jo druga starosć. Wóni njejsu byli cool. Ja pak som kśěła cool byś. To jo se malsnje změniło, ako som póznała Winnetouwa. Nic togo z filma, ale muskego, kótaremuž jo se napšawdu tak groniło! Wón jo był atraktiwny młody muski, a ja běch młoda, rowno wósymnasćo. Smej se póznałej w lěśojskem lěgwje na literarnem workshopje. Mě jo integracija z Winnetouwom lažko pśišła. Wón jo był syn Indianarja z Ameriki a pólskeje žeńskeje ze Rzeszowa. Winnetou jo powědał pólski a teke pitśku Maně. To jo rěc jogo nana. Kak romantiski jo to klincało! Njejsom daniž słowcycka rozměła. Ale som žedne jogo sadow z głowy nawuknuła kaž spiw.

Před krótkim běch prěni raz w tutej wsy. A budu tam hdy hišće jónu? Miłoraz so runje kóncuje, rozbiwa, niči – čwak po čwaku.

Miłoraz – je pomjenowanje za miły, rjany kućik zemje, hdźež ludźo rady bydla. Abo je tam sydlił knjez z mjenom Miłorad? Na kóždy pad tčitej w mjenje słowje miły a rady.

Slepo – je pomjenowanje za městno, hdźež slipaše woda w bahnojtej krajinje abo hdźež bě slepa (nječista) woda. Tomu zdźěla dźensa hišće tak je.

Trjebin – je pomjenowanje za městno, hdźež bě so lěs trjebił, to rěka, hdźež dobywachu ludźo rolu, zo bychu so tam zasydlili.

Ze Slepoho pochadźacy basnik Kito Lorenc (1938 – 2017) měješe wulki wuspěch ze swojej prěnjej basniskej zběrku Nowe časy – nowe kwasy. Basnje ze studentskich lět, kiž wuńdźe po prěnim wudaću w lěće 1961 w druhim nakładźe hižo lěto na to. Zo docpěje serbska basniska zběrka druhi nakład, dožiwi do toho jenož Mina Witkojc (1893 – 1976), byrnjež lyrika samo na sebi jara woblubowana družina serbskeje literatury była. Po wonkownym formaće je kniha mała, po wobsahu a wuměłskim stilu pak wulka stopa do tehdyšeje reality a modernosće. Hižo w njej so pokazuje Lorencowa literariska wjacerěčnosć, štož je za serbsku lyriku tehdy docyła njezwučeny wudawaćelski princip. Pisa delnjo- a hornjoserbsce. Basnje wšak diwergěruja, to rěka, zo njeje wobsahowje identiskich basnjow. W delnjoserbšćinje wozjewi Lorenc mjez druhim, tak móžemy prajić, rozžohnowanski chwalospěw na swoje domjace strony, na serbsku srjedźnu Łužicu, kiž bě studija slawistiki w Lipsku dla wopušćił a do kotrejež so, tak z jeho biografije wěmy, wjace trajnje njewróći. W basni Trjebin, Slěpo, Miłoraz, wobstejaca z cyłkownje 32 štučkow, entuziastisce a połny přichilnosće wo swojej serbskej domiznje piše1:

Zaćichim so prašach, što móhła tu njepřistupneho wo mojej bytosći wozjewić. We wodźe bydlo, w pomjatku doma? Wo sebi rěčeć je po mojim zdaću njepowalnišo, hač swój ławrjenc mjez linkami wutřasć. Kapka do wěčnosće. Njeje zajim našich čitarkow a čitarjow – hladajo na wosobinske šmjatańcy a žiwjenske rozsudy sobučłowjekow – ćěšeny? Njewěsće, chcyjo nochcyjo, hižo dosć wo mni?

Jedna so wo hejatu lěwicarku ze sorabistiskim zdaćom, ze słabostku za mócnym kofejom a połnoměsačkowymi rozmołwami. Prědkowna poradźowarka a pozadkowa nitkićaharka. Pod złotymi žołmami sydacemu pomjatkej so ze časami zlětowacy přiliw bliži – wědomu znatosć woneho zjawa kóždemu samotarjej při wšej dwajsamosći podsunu. Za jasnymaj morjomaj zyboli so hoła kniha wobželnosćenych podhódnoćenjow. Někoho, kiž so wosrjedź dnja, wosrjedź puća a wosrjedź kada módremu złóstnistwu tučasnosće přiwobroći. Někoho, kiž wuspěšnje před njetrjebawšej čłowjeskej zawjazanosću ćěka. Někoho, kiž dwójne płomjo pod powjerchom na koži začuwa a howrjaty wětřik zakituje, byrnjež so přederje dopomnił.

Reflektujo, zda so Rozhlad kaž runoběžna pěšina, kotruž kóždy njenastupi. Ma zamóžnosć, wupłody jednotliwca kanalizować, do swěta wusyłać a wjetšej sferje zbližić. To mnje wabi a nas wšěch nazdala hromadźe wjedźe. Pohonjujo ze sprawnym intelektuelnym narokom na kulturnym polu chcu skutkować a sprawdu skutkowna być.

Znajo ga něchten aktualnu cynitosć Maśice Serbskeje (MS)? Snaź to wuglěda mjazy cytarjami Rozhlada lěpjej, ale som se wěsty, gaby se pšašał na serbskich wejsańskich swěźenjach w Dolnej Łužycy, wótegrono by było zwětšego negatiwne.

Pśed wušej 140 lětami jo dał pólski jurist Alfons Parczewski póstark na załoženje dolnołužyskego wědomnostnego zjadnośeństwa, kenž jo ned namakał wjelike pśigłosenje. Na brošnu 1880 su se zejšli w Chóśebuzu, aby załožyli dolnoserbski wótrěd Maćice Serbskeje. Lisćina załožeńskich cłonkow se cyta ako Whoʹs who tegdejšego serbskego faraŕstwa a wucabnikojstwa w Dolnej Łužycy. Ako wótglědanje su zapisali: »Kubłanje dolnołužyskeje serbskeje rěcy a wudawanje dobrych, we tej rěcy napisanych knigłow za lud«.

Hartmut S. Leipner

Ale źo wóstanjo źinsa naš akademiski dorost? Wšuźi se pyta ruce łamajucy za młodych. Se zda, až źinsajšna Maśica njejo atraktiwna za młodych fararjow abo drugich akademikarjow. Wóni sebje pytaju druge grajkanišća. Nuznje dejali wó tom powědaś, kak mógał pśichod Maśice Serbskeje wuglědaś. Zachopk diskusije jo była naša wědomnostna konferenca »Wědu šyriś« w nowembru zajźonego lěta. Wót togo casa wšykne opcije laže na bliźe, zachopinajucy wót togo, až Maśicu nadalej njetrjebamy a dajomy jej wusnuś, pśez Maśicu ako stary cesći dostojny statusowy symbol, až do togo, až Maśica buźo jano notna ako zastojaŕ pjenjez za projekty drugich. Ja pak wiźim pśichod Maśice Serbskeje ako platforma šyrokeje wědomnostneje wuměny. Stara tema kubłanja serbskego luda wót casa załoženja njejo wěcej aktualna za našu organizaciju. Za to mamy chwaliśboga južo dawno druge institucije. Ale MS njedej se wobgranicowaś na kulturnostawizniske aspekty ako pózdatna wótnožka Serbskego instituta. Problemy we wšakich wobceŕkach muse se diskutěrowaś a wót rozdźělnych bokach wobswětlowaś: rěc, šulstwo, politika/wuwiśe demokratije, pšawnistwo, medije, góspodaŕstwo, mjazynarodne póśěgi, digitalizacija/kumštna inteligenca, wobswět, atd. Wšuźi su Serby pominane, se wugroniś. Jaden fachnik za cerkwinu historiju 19. stolěśa za to njedosega. Maśica Serbska se musy wuwijaś do wědomnostneje akademije. Ako taka buźo zamóžna k wobradowanju serbskich gremijow, kótarež maju rozsudy twóriś. Som pśeznanjony, až takich ekspertow teke w Serbach mamy. Ideje su pytane, kak je dobydnjomy.

Wróćo zdobyte krajiny, pólsce Ziemie odzyskane, tute zapřijeće zwuraznja w powójnskej Pólskej poziciju, zo słušeja takle pomjenowane zapadne kónčiny, kotrež słušachu do wójnje přewažnje k Němskej, poprawom legitimnje k (lechisko1)-pólskemu dźědźinstwu, z kotrehož buchu bjezprawnje wuwzate.

Karolina Kuszyk, In den Häusern der Anderen – Spuren deutscher Vergangenheit in Westpolen, do němčiny přełožił Bernhard Hartmann, Ch. Links Verlag, 2. nakład 2022, 359 str.Narok na nje bě, zo so sčasom tež zaso kulturelnje, politisce a hospodarsce re-polonizuja. Dalše zapřijeće w tutym zwisku za wěcy, kotrež běchu z prěnjotneho němskeho wobsydstwa přewzate, je poniemiecki, analognje k adjektiwej pożydowski. Reportaže w knize Karoliny Kuszyk jednaja wo tym, kak so Polacy w něhdyšim poniemieckim dźělu dźensnišeje Rzeczpospolity2 zadomichu, sej zdobom nowu domiznu tworjachu a kak so z materielnym herbstwom něhdyšeho němskeho wobydlerstwa rozestajachu. Njeńdźe pak tu jenož wo materialne zawostajenki něhdyšich němskich wobydlerjow, ale tohorunja wo swójski wobchad z dopomnjećom, prašenjemi identity a začućom domizny nowych zasydlencow. Tući běchu zwjetša z něhdyšich wuchodnych pólskich kónčin wusydlene a buchu wot knježerstwa pohnuwane, sej nowu pódu, dźěło a bydlenje na zapadźe namakać. Zdźěla buchu při tym přisłušnicy narodnych mjeńšin pod nućenjom wu- a zasydlene. Jako podźělnu motiwaciju za swoje rozestajenje z temu mjenuje w lěće 1977 narodźena a w Legnicy3 wotrosćena awtorka w zawodnym dźělu zaćišć cuzosće w swójskej domiznje, kotruž začuwaše w młodosći.

Tematisce rjaduje so kniha do sydom kapitlow, kotrež so do mjeńšich reportažowych wotrězkow dźěla. W tutych wotrězkach předstajeja so w zwisku z wobjednawanej temu wosoby a jich stawizny abo wěste podawizny, při čimž cituje awtorka tam, hdźež so tole hodźi, za wěste zjawy tež literarne twórby. Po reportažowym dźělu knihi sćěhuje dosłowo awtorki, w kotrymž mjez druhim rozkładźe, čehodla běchu informatorojo přewažnje žony. Poda so tež apendiks pólskich geografiskich mjenow z wotpowědnym němskim pomjenowanjom a zapis zakonjow a přikazow k wopušćenym a něhdyšim němskim zamóženjam, powójnskim změnam městnostnych mjenow a pomnikoškitej. Na kóncu steji tematiska bibliografija.

Posledni štwórć lětstotka je Tübingenske nakładnistwo Narr wudało štyri přiručki, měrjace so na němske rěčne mjeńšiny w Europje kaž tež na druhich kontinentach, zdźěla pak tež na dalše etniskorěčne skupiny w srjedźnoeuropskim rumje.

Beyer, Rahel – Plevnia, Albrecht (eds.). Handbuch der Sprachminderheiten in Deutschland. Tübingen 2020: Narr Francke Attempto Verlag. 474 str.; ISBN: 978-3-8233-8261-4. Najnowši, pjaty zwjazk tutoho wólneho rjadu, wěnowany nadrobnemu přehladej rěčnych mjeńšin w Němskej, pak je z wěstym pendantom horjeka mjenowanych titlow. Je bjezdwěla móžno jeho zestajenje a wudaće jako zasłužbny skutk hódnoćić. Na terenje dźensnišeje Němskeje su dźě hižo lětstotki dołho nimo Němcow tež druhe awtochtone etniske a rěčne skupiny zasydlene; wosebje po Druhej swětowej wójnje pak stej přez wliw imigracije na bjezprecedentne wašnje tež ličba a podźěl přisłušnikow alochtonych etniskorěčnych mjeńšin rozrostłoj. Tuta diwersita njeje jenož w zwisku z jeje »zajimawosću« abo teoretiskej runinu, ale wosebje hladajo na praktiske wuskutkowanje wuznamna. Při běžnym zwjeršnym pohladnjenju na němsku towaršnosć so dźě mjenowana realita jenož w njedosahacej měrje reflektuje. Wobšěrne a wěcywustojne dźěło »Handbuch der Sprachminderheiten in Deutschland« móže tuž jako wědomostnje derje zapołožene a nimoměry wužitne žórło informacijow a zdobom jako praktiski pomocny srědk słužić.

Kniha wopřija dźesać kapitlow, wěnowanych mjeńšinowym rěčam Němskeje; jich awtorojo su fachowcy na tutym polu. Přepytowane rěče su danšćina, sewjerna frizišćina, wuchodna (saterlandska) frizišćina, delnjoněmčina, serbšćina, romašćina; z »nowych rěčow« pak rušćina, turkowšćina a pólšćina. Jako wosebity kapitl je tež znamjenjowa rěč wobjednana. Ramik jednotliwych dźělow je – hač na małe wujimki – kruće zapodaty a mjenje bóle samsny: Na detailne wašnje je w kóždym wotdźělu wopisany geografiski, demografiski, historiski, politiski, juristiski kaž tež kulturny pozadk konkretneje rěčneje towaršnosće. Prezentowane přehlady a daty su wědomostnje walidne, zdobom pak su wužitne a derje wužiwajomne tež na praktiskim polu. Hódne su mjez druhim (husto hewak jenož lědma docpějomne) aktualne daty wo situaciji jednotliwych rěčow na šulskim polu.

»Maš ty čłowjekow rady? By chcyła rady čłowjek być?«, wopraša so nowinar. »Poprawom nic«, wotmołwi humanoidny roboter Ameca. »Myslu sej, zo móhło zajimawe nazhonjenje być, so chwilku z čłowjekom stać. To by mi zmóžniło, hinaše wašnje žiwjenja dožiwić a swět z hinašeje perspektiwy zrozumić. Wězo domyslu sej tež, zo woznamjenja być čłowjek kopicu wužadanjow a zamołwitosćow, a njejsym sej wěsta, hač sym na to přihotowana, tymle winowatosćam wotpowědować móc«, rjekny Ameca. Z pomocu informatiskich technologijow spytaja wědomostnicy robotery tak wukmanić, zo ćežke problemy rozrisuja, kaž to ludźi činja.

Ze swojej składowanej wědu ma Ameca dosć šěroki wobjim móžnych wotmołwow. Wona móže čłowjeske wotmołwy připodobnić, žortować a samo zaćišć zbudźić, zo něšto začuwa. Připodobnjowanje je tak tomu čłowjeskemu bliske, zo njebudźeš ani wokomika dwělować, zo je wona žiwa.

To, štož jónkrótneho čłowjeka wučinja, su wosebje rěč, abstraktne rozmyslowanje a pytanje za rozrisanjemi z hižo nakopjeneje wědy, začuća, biologiske wuwiće a jeho wěda w datym wobswěće. Wěda je indiwidualna. Indiwidualnosć wědy je tež roboteram kaž Ameca data přez jich programowanje a zamóžnosć, ze zetkanjow z ludźimi nawuknjene do swojich nowych wotmołwow zaplesć. Woni maja set wotmołwow, kotrež so wudospołnjeja a kotrež jich wukmanjeja, situatiwnje reagować. Runje tak kaž wobswět organizm wobwliwuje, wuformuje so čłowjeska wěda, kotraž ma předewšěm cil, čłowjekej přežiwić dać.