Zawodny nastawk Symana Pětra­ Cyža w zašłym Rozhledźe je nas do swěta wuspěšnych młodych muži wjedł, kotrychž žiwjenje so w start-upach wothrawa. Myslenje a rěč stej w tutych­ kruhach dominowanej wot jendźelskeho marketing-wokabulara a šmóratko je jim najwažniše woknješko do swěta.

Prašamoj pak so: Što činja poprawom serbske holcy, žony a maćerje? Što je z Madlenu, Vanessu, Hańžku, Marku a Terezu? Je so ze zwučenosće abo ignorancy na nje zabyło? Nimaja wone městno we wuspěšnym wobswěće digitalnych start-upow? Sedźi Hańžka z bobriju małych dźěći sama doma, trochu wostudźena do šmóratka hladajo, hač so přećelkam lěpje njewjedźe?

A njeje ćeta Madlena wnučkam w Mnichowje za čas za­wrjenych pěstowarnjow a šulow stajnje popołdnju w pjećich serbske stawizny čitała? A njejsu Vanessu hakle loni do šefoweje etaže woneho start-upa powołali, w kotrymž Michał dźěła? Wo dračinje so přećiwo muskim kolegam a jich syćam přesadźić powěda přećelkam hakle po třećim winje.

A Marka, kiž hižo třeći měsac wo poćahu mjez formu, funkciju a wobsahom přemys­luje? Bórze ma masterowe dźěło wotedać a hišće waha, kak měła mjezsobne wobwliwo­wanje najlěpje sformulować. Je sej wěsta, zo njeje wot formy a funkcije njewotwisneho wobsaha.

Toś ten dopis se póśěgujo na pśinosk Christiany Piniekoweje wó njelubosnych a ranjecych tšojeńkach w zwisku z pšašanjami serbskeje (wendisch) identity a jeje wótgódnośenja (R 03/2020). Pó cytanju togo artikla som se teke ja zasej jasnjej na take tšojeńko spomnjeła, nejpjerwjej krotko a zwjeršnje, ale jo mě pón cesćej zasej do wědobnja stupało.

Som pśed žednymi lětami była pla gójca za ortopediju (w Chóśebuzu), bóžko som jogo­ mě zabyła. Wón jo mójej noze pśepytował a pón naraz na »humoristiski« part wugronił: Da haben wir ja einen klassischen wend´schen Plattfuß! Ja som była kaž derjona. Kak móžo taki kubłany luź take něco groniś! Njejsom mógła nic k tomu pśispomnjeś. Mě jo se rěc zatykała a rownocasnje jo mě někaka njedobra zacuwatosć do brjucha stupała. Lěta su pśejšli, som tu wěcku někak zabyła, abo lěpjej gronjone zagnała. Ale kaž rowno dožywijom, jo hyšći »žywa«. To groni: Pódwědobnje jo mócne a nic njezabydnjo. A wóstanjo pśecej zasej pšašanje: Co jan su nam (wšyknym, nimskim, serbskim, drugim ...) historija, politika a kultura, mysle­nje, cłowjeske byśe a eksistenca ako taka napórali a nadalej (wšuźi na swěśe) napóraju, mimo tych »wjelikich« wójnow?

Štóž pisa swoju biografiju a njezłožuje so jenož na fakty, ale zapleće sobu intimne mysle a začuća, podleži strachej, zo so w subjektiwnych posudkach toho abo tamneho podawka zhubi. Z mojeho wida je so Benedikt Dyrlich bjezdwěla w swojej knize »Doma we wućekach« z blakami na tajki hładki lód podał. Njejsym k tomu kmany, cyłu knihu za dopokazami moje­ho twjerdźenja přeslědźić. Wěsty wotrězk pak mje jako bywšeho předsydu Domowiny direktnje po­trjechi. Pětr Thiemann měješe jón za­ tak wažny, zo wozjewi w Rozhledźe mě­saca meje dlěši wurězk wo tym, štož je B. D. w jeho knize wo po­dawkach lěta 2006 napisał.

Što bě so tehdy stało: We wě­­stych wotstawkach kon­tro­luja statne gremije, hač wotpowěduja w Załožbje za serbski lud so wotměwace finan­cielne procesy płaćacym hospodarskim postajenjam a zakonjam. Załožba za serbski lud je na jednej stronje zamołwita za wobhospodarjenje jej přizwolenych financow, je pak tež towaršnik GmbH SLA a GmbH LND. Jako towaršnik ma mjez druhim nadawk, lětnje wotžohnować hospodarski plan wobeju institucijow. Tuta zamołwitosć towaršnika kusa so ze zamołwi­tosću, wobhospodarić załožbje k dispoziciji stajene financy a kontrolować, zo so tute po płaćacych normach a zakonjach wužiwaja.

Redakcija prosy wo »kritisku debatu wo zakładach načasneje serbskeje kultury«. Sym so z tym pospytał, ale z tutym nastaw­kom móžu na spočatku jenož ironisce wobchadźeć:

W lěće 1949 je so w Barće stał žałostny njeskutk: Tam su wottorhali hród a hižo lěto pozdźi­šo na samsnym městnje započeli šulu twarić – a w tutej šuli je so potom, kaž pisa druhi nětčiši serbski stawiznar (w připisu tu w Rozhledźe abo w Serbskich Nowinach) wučiła jenož ideologija, potajkim nic fyzika, matematika, chemija atd., tež nic nabožina! A Ma­linkowa pisa w sćěhowacym wotrězku, hdźež rěči wo wuswojenju a wuhnaću zemjanow a wo zemskej reformje: »Skrótka: jedna so tule wo socialistisku propagandu w historizowacym šaće, kiž ma načasnu politiku legitimować.«

A w slědowacym wotrězku, hdźež dźe wo wobraz Měrćina Nowaka-Njechorńskeho »Wot našich robotow rosćechu knježim jich wisate kutła« pisa awtor­ka: »Při tym konstruuje Njechorński zahubny a hač do dźens­nišeho skutkowacy wobraz lětstotki potłóčowaneho a wuklukowaneho Serba. Tutón pak njeje žadyn ›stawizniski fakt‹, ale produkt socialistiskeho swětonahlada.«

Tute wuprajenje móžu jenož tak do normalneho zrozumjenja přewjesć: Wuklukowanje a potłóčowanje Serbow (a wězo tež němskich burow – hlej burske zběžki za čas Müntzera a Luthera a tež zběžki serbskich burow) njejsu »žadyn stawizniski fakt«, ale Měrćin Nowak je tajke něšto »konstruował« a socialisća/komunisća su sej to wumyslili, zo bychu swoju »načasnu politiku legitimowali«.

MARIAN WJEŃKA

Awtor je němski žurnalist a rozhłosownik Claus Fischer. W principje njeje to zlě, sej dać wopisować aspekty swojich­ kulturnych stawiznow z wočomaj cuzeho, takrjec wotwonka.

Jako prěnje staji so wězo prašenje, z kotrych žórłow aw­tor­ čerpa. Dalokož spóznajomne, stej to dwě: interview z Janom Rawpom (Rz 1/2019 str. 42) a jeho »Serbska hudźba«. Wo tutym dźěle praji mi Jan Rawp něhdy, jako so jeho wospjet prašach za žórłami wšelakich tam wopisanych podawkow abo twjerdźenjow: »Ja sym tola jenož zarys napisał.«

Swoje serbsko-stawizniske hudźbne pojednanje wotewri aw­tor z powšitkownym zawodom, wulećawši sej hač do srjedźowěkowskeje hudźbneje kultury słowjanskich wjerchow. Dale namakaja so nimo dwělomneho twjerdźenja k hudźbje Jana Krygarja, zo namakamy pola njeho dopokazujomne »słowjanske« wobroty, dospołnje wopačne podawanje mnóstwa serbskich ludowych spěwow Smolerjoweje zběrki: »Ně­hdźe 2.000 spěwow wobsahowaše prěnje wudaće, wokoło 400 móžachu hač do dźensnišeho dodać«, a dotal hišće nje­trjebane twjerdźenje, zo su tute »zakład za wuwiće serbskeho koncertneho žiwjenja«. Woprawdźe wobsahuje Smolerjowa zběrka 331 hornjoserbskich spěwow z 171 melodijemi a 200 delnjoserbskich z jenož 80 melodijemi. Wuchadźejo z twjerdźenja prěnjeho přinoška pisa awtor w přichodnym (Rz 2/2019 str. 42) nastupajo K. A. Kocora, zo »bě sej wědomy, zo móže(še) so artificielne serbske komponowanje jenož na zakładźe ludowe spěwa stać ... (a) tak pisaše na spočatku předewšěm chórowe sadźby na zakładźe ... (Smolerjowych) ›Pěsničkow‹ ...« To docyła njewotpowěduje repertoirej serbskich spěwanskich swjedźenjow. Wobdźěłane ludowe melodije (ludowe teksty so zwjetša njewužiwachu) namakamy na prěnimaj swjedźenjomaj tři! Dalše tři (resp. štyri, přiličimy-li prěnju wariantu twórby) wužiwa Kocor za »Serb­ski kwas«. »Ludowosć« jeho melodijow njezłožuje so na tradiciji serbskich ludo­wych spěwow, ale na diatoniskim wašnju tworjenja melodijow, kotrež měješe Kocorowy wučer Hering za jeničke prawe, a kotrež je bliske kěrlušam a tež ludo­wym spěwam. Ničo njewě awtor wo wuznamje serbskich spěwanskich swjedźenjow za formowanje a skrućenje narodneho sebjewědomja, ani nastupajo jich doprědkarskej róli jako­ dołho jeničke tajke zarjadowanja w Budyšinje, hewak w Sakskej a Hornjej Łužicy hižo dołho pěstowaneho žanra budźaceho so byrgarskeho sebjewědomja. Tež dalše wuprajenja su skerje pawšalne a nješpihe­luja ani woprawdźite wuwiće, ani Kocorowy narok jako komponist.

Štož je mi w tutej knize, kaž bych za tym wołał, napřećo přišło: pokiwy za krimipisarjow. Pomyslće sej! W dźěćacej knize nawod za krimipisarjow! Koch zapleće za serbskich krimiawtorow, kak maja podeńdźenja po dramatiskich zasadach rjadować. A zo tworitej w dobrym krimiju čas a městnosć jednotu. W Kochowej powědce njeje njetrjebawšeho skakanja a tež njeje přeco zaso nowych wo­sobow. Koch wě, hdźe maš w powědanju jednanje pospěšić a hdźe­ napjatosć přiwótřić. »W skoro wšitkich kriminali­stiskich padach ... přińdźe připad na pomoc. Tón sławny komisar připad« (str. 91) a: »Kóždy, kiž krimije čita, wě, zo maja dobri kriminalisća dobry čuch.« (str. 99) Tele instrumenty zasadźuje dramatikar a komikar Jurij Koch na městnach, hdźež słuše­ja. Na přikład: »Nětko je tež stary Worješk při­stu­pił ...« (str. 80), »Worješk za­móže ... ze swojimaj nadměru wulkimaj wušomaj njewšědne zwukowe žołmy přijimować.« (str. 108) Worješk zamóže so z njetopyrjemi dorozumić. Na tutu ideju je Koch přišoł, z čimž mjez druhim nam dorosćenym kaž tež našim wnučkam prajić chce: Kriminalki su kriminelne, dokelž njejsu po faktach wěrne, jenož po wob­sahowym wuprajenju. Nadźijomnje kolegam – serbskim krimispisowaćelam tale wučba w prawym času dóń­dźe a my w blišim času dalše serbske krimije pod čitansku lampu dóstanjemy, putace, zo samo plěchatemu włosy stawaja.

Na »wulkim podawku sokołskeho zlěta 1928 w Skopju« je so tež Sokoł Měrćin Nowak-Njechorński wobdźělił a wobšěrnje wo tym pod nadpismom »Prěki a podłu po Juhosłowjanskej« w Serbskich Nowinach (wot 30.10.1928 w 22 pokročowanjach) rozprawjał. Nowak piše wo tajkim a hinašim wjedrje, wo jědźi a piću, zapozdźenju ćaha a wjele wjace skerje njewažnym. Ze žanym słowčkom njenaspomni wuznamjenjenje Jakuba Šajby z Rjadom swjateho Sawy.­ Tónle wažny podawk naspom­nić je cyle zabył. Čehodla, snano ze zawisće?

Jakub Šajba pak njeje jenički Serb, kotremuž je so tale česć wopokazała. Hižo w lěće 1893 je so Arnoštej Muce tele wu­znamjenjenje přiznało, te­hdy hišće wot kralestwa Serbiskeje. Po wšěm zdaću je Muka tón Serb, kotremuž su so najčasćišo myta z wukraja spožčili. Nimo južnoserbskeho dósta tež ruski Rjad Swj. Stanisława (1900), čornohórski Rjad Danila (1906) a ruski Rjad Swj. Hany (1914). W Sakskej počesći so z kralowskim Rjadom Albrech­ta (1916). Z tutych wuznamjenjenjow je Rjad swjateho Sawy jako jenički w stajnej wusta­jeń­cy Budyskeho Serbskeho mu­zeja widźeć. We wobsyd­stwje muzeja je dale zaji­mawy portret Muki ze wšěmi tutymi wuznamjenjemi a derje spóznajomnym Rjadom swjateho Sawy. Bohužel je mólba Ludvíka Kuby w muzejowym fundusu a nic zjawnje wusta­jena.

Njech je definicija »impulsowy nastawk« zajimawy literarno-wědomostny terminus, znajmjeńša je »replika« serbsce znapřećiwjenje. Što potajkim ma Christiana Piniekowa pře­ćiwo mjenowanym faktam rjec, zo je so »Bog« a »Božy ...« z mjenowanych basnjow Miny Witkojc 1955 w knize »K swětłu a słyńcu« (dale KSS) zhubił? Poprawom ničo.

Wobswětlił běch pjeć basnjow z KSS, z kotrychž je so »Bog« zhubił, Piniekowa rěči k jeničkej – »Sni tak ak’ žwały du ...« (1947)/»Žwały a cowanja du ...« (1955). Wona měni, zo so terminus »cowanje« (Traum) lěpje do basnje hodźi. Słowo »seń/soń« (Traum-, Schattenbild) pak ma po słownikach nuansu, zo so lěpje w přenjesenym zmysle trjeba. Tuž je za lyriku hódniše. Pi­niekowa měni tež, zo je baseń lěpša bjez woneje próstwy »Daj, Božo ...«. Hdźe pak najebać to­ »adekwatny« křesćanski duch namaka, wostanje hódančko.

Piniekowa porokuje, zo wo druhich basnjach njepišu. Baseń »Srědk pśeśiwo bojosći« (1928 a 1955) so runje tohodla w mojim nastawku njejewi, dokelž so pasus »Božu stworbu« 1955 wušmórnył njeje!

Zakituje Piniekowa praksu redigowanja z wida socialistiskeje ideologije? Z jeje naličenja basnjow, hdźež so tole stało njeje, wuklinči, zo njeje to tak zlě. Štóž pak měješe jako awtor z tajkej lektorskej praksu wot połstatych lět přeco zaso činić, dyrbi to chutnišo widźeć.

Pód glědanim pśeźěłanja a censury dotyknjo se impulsowy na­stawk Zhubjeny »Bog« w Mininych basnjach z pjera Pětša Janaša temy basniskich wersijow we wudaśu zběrki z lěta 1955 Mina Witkojc, K swětłu a słyńcu (dalej WKS). Tam jo pomjenjona mj. dr. zběrka nimskich basnjow z rěda Die sorbische Bibliothek Mina Witkojc, Echo aus dem Spreewald, LND 2001 (dalej WES), w kótarejž se pśedstajijo 76 basnjow Miny Witkojc, pśebasnjonych wót Elke­ Nagel do nimskeje rěcy. Nimska zběrka jo zapołožona ako ludowa cytanka, togodla jo se złožył wuběrk tekstow na zběrku Mina Witkojc, Nimjernosći brjogi, LND 1993 (dalej WNB). Pśebasnjenje teksta Er­furt­ske spomnjeśa, kenž se we WNB njejawi, złožujo se na wu­­daśe w Mina Witkojc, Serbska poezija 1, 4. nakład, wud. Kito Lorenc, LND 2000. Konkluzije wó zgubjonem »Bogu« kaž tež wó póznem šyrjenju socialistiskich wariantow pak wót faktow w kuždem paźe pódprěte njejsu. Wšykne pśebasnjenja we WES na zakłaźe WNB bazěruju na serbskej wersiji nastaśa resp. prědnego wudaśa, mimo jadnogo:

»Srědk pśeśiwo bójosći« / »Ein Mittel gegen die Furcht«

Toś ta baseń wšak w Ja­našowem nastawku rolu nje­grajo, njegóźi źe se do jogo tezy wó zgubjonem »Bogu«. Spóromje jěsnjejšeje wersije drje stej we WKS wušmarnjonej smužce pietistiskego duktusa »mimo za­wisći njasć chudobu / na wšo glědaś z cystej’ wutšobu«, tola stojeca wóstała jo naslědna smuž­ka »Božu stworbu we wšom poznawaś ...« (1928, WNB, 108) / »Die Schöpfung Gottes überall erkennen ...« (WES, 110).