Rainer Maria Rilke

Žiwy sym w rosćacych rynkach,

šěrjace so po wěcach.

Poslednju snadź njedocpěju,

ale spytać to (ja) chcu.

Wjerću so wokoło Boha,

wo prastaru wěžu,

a wjerću so lěttysacy;

a tola njewěm: sym sokoł,

sym wichor,

abo sym wulki spěw.

Jako to pišu, je meteorologiska nazyma bliska a tohodla mi přeco zaso baseń Rilki (1875-1926) do hłowy přińdźe. Tutu zwjazam z dožiwjenjom: Před něšto lětami z basnicu w korčmje sedźachmy. Wona běše před tym našemu towarstwu přednošowała. Storčichmy w rozmołwje někak na Rainera Mariu Rilkeho a wona rjekny: »Tón sej něšto zwěri – baseń započinać ze słowami: Knježe, je na času, lěćo běše jara wulke, złož swój sćin na słónčne časniki … «

Tale baseń je we wěstym nastupanju typiska za Rilkeho. Wón pisa wo poprawom cyle profanych wěcach kaž tu wo započatku nazymy, ale wón namaka za wopisanje přirody a štož so w njej stawa tajke lyriske słowa a krasne wobroty, z kotrymiž zdobom žiwjenske wěrnosće wopisuje: »Štóž nětkle nima dom, sej hižom žadyn njenatwari, štóž je nětkle sam, to dołho wostawa … «.

W basni »Nazymski dźeń« dźe wo zmysł čło­wjeskeho žiwjenja a wo Bohu. Wona steji na druhim městnje knihi, kotraž ma němske mjeno »Das Stundenbuch«. Tak rěka kniha paćerjow, kotruž katolscy duchowni a mniša wšědnje wužiwaja, my znajemy ju jako »brewěr« z dźewjeć modlerskimi hodźinami. Zběrka Rilkeho wopřijima tři dźěle, našu baseń nańdźemy we wotrězku »Wo mnišim žiwjenju«. Wona je w lěće 1899 nastała, z njej sta so basnik znaty. Rilke wopisuje w třoch štučkach, što jeho pohnuwa, što jeho ćěri a kak so čuje. »Hodźina so nachila a so mje dótka … mi třepotaju zmysły …«, a potom slědujetej tutej štučce, kiž chcył tu nětko wukładować.

Wón běše najwuznamniši němskorěčny spisowaćel dwaceteho lětstotka, literarny ženij. Z nami je wón trochu zwjazany přez to, zo je skoro cyłe swoje žiwjenje w nam lubej Praze bydlił, mjez druhim je tam w domčku na Zlatej uličce swoje dźěła tworił. Wo Praze je raz rjekł, zo wona jeho njespušći. Wo swojej rěči praji wón: »Němčina je moja maćeršćina, ale čěšćina je mojej wutrobje bliska« a podpisał je husto z »František Kafka«. Wo jeho wuznamje swědča dohromady 27 biografijow. Najnowša z nich je lětsa wušła: Rüdiger Safranski »Franz Kafka – Um sein Leben schreiben«, Mnichow 2024. Na nju so w slědowacym hłownje złožuju. Jeho žiwjenje njeběše lochke: Wón běše Žid a w dalokej měrje němsce socializowany, štož jemu čas žiwjenja z konfliktom běše, runje tak kaž poměr k swójbje, žonam a wězo rozestajenje z towaršnosću.

Wón chcyše swoje žiwjenje cyle pisanju wěnować a praji wo sebi: »Nimam literarny zajim, ale wobsteju z literatury, njejsym ničo druhe a njemóžu ničo druhe być.« Najebać to, je Kafka čas žiwjenja dźěłał, mjenujcy za zawěsćernju Arbeiter-Unfallversicherungsanstalt für das Königreich Böhmen w Praze – Úrazová pojišťovna dělnická pro Čechy v Praze – a to tak derje, zo jemu dołhe dowole za hojenje dowolichu, hišće lěto do jeho smjerće bu wospjet powyšeny. Wšo to a wěsta hłubokosć a ćežkosć charaktera, chabłaca strowota a jara wulka čućiwosć běchu žórła jeho produktiwnosće. Safranski pisa: »W jeho bjezporočnej prozy špiheluja so bjezdna 20. lětstotka: totalitarne wohroženje a přemóženje, metafyzika we wokomiku pozhubjenja, samotnosć na sebje samoho wróćo wrjesnjeneho jednotliwca, ale tež eksistencielna spjećiwosć a zakryta komika bjezwupućnosće.« To klinči chětro zašmjatane, ale Safranski wupraja tu runje to, štož sym tež začuwał, jako sym twórby Kafki čitał.

Němski filozof Immanuel Kant je so 22. apryla před 300 lětami narodźił. Wón słuša k najwažnišim zastupjerjam rozswětlerstwa. Sam mjenowaše tele hibanje »Wuswobodźenje ze samozawinowaneje njezrawosće«. Kak pak njerozswětleny čłowjek swoju njezrawosć sam zawinje? Hdyž njewužiwa swój rozum!

»Sapere aude« – Zwěr sej, swój rozum wužiwać – běše a je dewiza rozswětlerstwa, maksima to takrjec moderneho myslenja. Immanuel Kant je telko spisow zdźěłał, zo by proste naličenje za tónle nastawk předołhe było. Naspomnić matej so wězo knize, kiž stej najwažnišej za jeho filozofiske myslenje a jeho wuznam: »Kritika čisteho rozuma« (Kritik der reinen Vernunft, 1781), a »Kri­tika praktiskeho rozuma« (Kritik der praktischen Vernunft, 1788).

Hižo krótko po wuńdźenju »Kritiki čisteho rozuma« (abo »rozuma na sebi«) měješe Kant sam zaćišć, zo tele swoje hłowne dźěło jenož mało ludźi rozumi. Ze wšelakich stron so Kantej sposrědkowa, zo je jeho kniha ćěmna, zo je hubjenje rozumić. Samo Moses Mendelsson, kotrehož sej přewšo wažeše, běše, kaž jemu zdźělichu, knihu njedočitanu wotpołožił ... a dołhi čas njewuńdźe ani recensija. Tohodla měješe Kant plan, po kotrymž móhła metafyzika (wo kajkuž poprawom dźěše) tola popularitu nabyć, a tak so rozsudźi, popularnowědny wućah swojeje kritiki wudać.

Runje sym aprylske wudaće Rozhlada dočitał a mam je na wjacore wašnje za jara poradźene: nastorki k přemyslowanju, k diskusiji – tež kontrowersnej, wo tym pozdźišo – wobrazy (fotografije), lyriske twórby, citat z knihi Křesćana Krawca, hladanje, informacije, recensija, wopominanje, titulny wobraz a samo originalna serbska dadaistiska baseń! Wšo radźene, wšo na prawym městnje!

Nastorki k přemyslowanju a wězo tež k diskusiji widźu wosebje w rozmołwje z Grit Lemke. Redaktorka Hańžka Wjeselic mjenuje je sama w zawodźe rozmołwy a dalše wudadźa so z toho, štož filmowča sama wupraji.

Štó smy?

W nětko so wotměwacej wulkej diskusiji rěči so tež wo tym, što smy: narodna mjeńšina, awtochtoni, etnikum, narod, lud… Pochad, maćeršćina, narodnosć, što je, hdyž so serbskosć zhubi?

Sam sym rěčał jutrońčku z knjeni Wjeselinej – Hanku filma – a so wjeselił, kak wulkotnje wona serbsce rěči. Grit Lemke tež wuknje serbšćinu a rěči wo tym, kak wažna je rěč a znaju tež druhich, kiž su wosebje serbskeje mandźelskeje dla serbsku rěč nawukli.

Na druhej stronje sym w Radworskim procesionje wjacorych słyšał, kiž němsce rěčachu, tež jako so jich něšto serbsce woprašach.

Redakcija prosy wo »kritisku debatu wo zakładach načasneje serbskeje kultury«. Sym so z tym pospytał, ale z tutym nastaw­kom móžu na spočatku jenož ironisce wobchadźeć:

W lěće 1949 je so w Barće stał žałostny njeskutk: Tam su wottorhali hród a hižo lěto pozdźi­šo na samsnym městnje započeli šulu twarić – a w tutej šuli je so potom, kaž pisa druhi nětčiši serbski stawiznar (w připisu tu w Rozhledźe abo w Serbskich Nowinach) wučiła jenož ideologija, potajkim nic fyzika, matematika, chemija atd., tež nic nabožina! A Ma­linkowa pisa w sćěhowacym wotrězku, hdźež rěči wo wuswojenju a wuhnaću zemjanow a wo zemskej reformje: »Skrótka: jedna so tule wo socialistisku propagandu w historizowacym šaće, kiž ma načasnu politiku legitimować.«

A w slědowacym wotrězku, hdźež dźe wo wobraz Měrćina Nowaka-Njechorńskeho »Wot našich robotow rosćechu knježim jich wisate kutła« pisa awtor­ka: »Při tym konstruuje Njechorński zahubny a hač do dźens­nišeho skutkowacy wobraz lětstotki potłóčowaneho a wuklukowaneho Serba. Tutón pak njeje žadyn ›stawizniski fakt‹, ale produkt socialistiskeho swětonahlada.«

Tute wuprajenje móžu jenož tak do normalneho zrozumjenja přewjesć: Wuklukowanje a potłóčowanje Serbow (a wězo tež němskich burow – hlej burske zběžki za čas Müntzera a Luthera a tež zběžki serbskich burow) njejsu »žadyn stawizniski fakt«, ale Měrćin Nowak je tajke něšto »konstruował« a socialisća/komunisća su sej to wumyslili, zo bychu swoju »načasnu politiku legitimowali«.

Zo je Martin Luther ze swojim přełožkom biblije wuznamnje přinošował k nastaću dźensnišeje spisowneje němčiny, słuša k powšitkownej wědźe. Ale tež w mnohich druhich rěčach je pře­łožowanje Swjateho pisma měło wažnu kulturnu funkciju.

To zwuraznja so tež w pólskej knize pod titulom »Nowy testament w stawi­znach a kulturje Europy – 450. róčnica přełožka Noweho testamenta přez Mikławša Jakubicu do delnjołužiskeje rěče«.1 Kniha je rozprawa wo wědomostnej konferency uniwersity w Zielonej Górje, kotraž wotmě so 25. a 26. septembra 1998, potajkim před wjace hač 20 lětami w Ochli na kromje uniwer­sitneho města. Na njej wobdźělichu so, kaž so w předsłowje pisa, »stawiznarjo, rěčespytnicy a biblisća z Kanady, Pólskeje a Němskeje, mjez nimi tež jedyn Łužičan«. Tutón Łužičan běch ja – dr. Měrćin Völkel bě mje pósłał – a dźeržach jenički serbski referat konferency pod titulom »Rozprawa z dźěłarnje přełožowarja biblije«.

Rozprawjach tam wo přełožowanju Swjateho pisma, kiž smy někak w času mjez 1957 a 1976 jako studenća teolo­gije a młodźi duchowni zdźěla w ko­lektiwje zdokonjeli a wo našich impulsach. Mjenuju teologiski, narodny, wědomostny a »rewolucionarny« impuls. A pod nadpismom »Što so dale sta« praji so, zo so w lěće 1966 wušły Nowy zakoń přez katolske wosady rozšěrjo­waše, w swójbach čitaše a »tak so naš misionariski a narodny impuls dopjelni: Ludźo čitachu Bože słowo a woni čitachu to w modernej serbskej rěči.«