A cak, je apryl. Čas leći, stajnje a spěšnišo. Runje hakle sym silwester woswjećił, nětko je hižo póstny čas. W chwatacych wokomikach wšědneho dnja čakam stajnje a bóle na wokomiki, kotrež mi dopokazaja, zo sym žiwy, zo jenož njeeksistuju. Tróšku adrenalina, šćipku endorfina, někajka droga, kotraž moje stajnje samsne mustry přetorhnje. W tutej uniformnej tristesy mam chwile přemyslować. Na přikład wo tym, za čo sym poprawom dźakowny.

Wotrostł sym w měrliwym kraju, wo pjenjezach sej ženje hłowu łamać njedyrbjach, strowy sym tež tak někak a staršej mje stajnje podpěrujetaj. Za to sym dźakowny. Swojim talentam a zajimam směm so wěnować, swoje měnjenje směm swobodnje zwuraznić, swoje ideale směm zastupować. Za to sym dźakowny. W poslednim času pak je mi dale a jasnišo, zo dyrbju so za to, štož bě čas swojeho žiwjenja samozrozumliwe, bóle a bóle wojować. Časy měrliweho žiwjenja w spokojnej towaršnosći so pomału, ale wěsće kóncej chileja. Wšojedne hač na swětowej, europskej, němskej, serbskej abo wosobinskej runinje – hódnoty a wěstosće so změnjeja.

K tutym wěstosćam stajnje tež słušeše, zo sym w kraju žiwy, kotryž sej swoju kulturu a wosebje swoje kulturne institucije jako drohotne kubło česćuje. Na nowe lěto pobych w Španiskej, w Santiago de Compostella. Jako tam powědach, zo mamy w Budyšinje samo dwě dźiwadle z profesionelnymaj ansamblomaj, to přećeljo na mnje zadźiwani hladachu. W Santiago drje měšćanske dźiwadło maja, ale kruty ansambl wuměłcow tam žanoho njeje. Němska, to bě stajnje kraj dźiwadłow, kraj kultury. W časach, w kotrychž steji statej stajnje a mjenje pjenjez k dispoziciji, to dyrbimy realizować, zo lutuje politiska klasa najspěšnišo pola kultury a socialnych temow. Zwěsćić pak dyrbju tež, zo su dźiwadło, muzej abo swobodne sociokulturelne projekty lěpk našeje towaršnosće. Hdyž počinamy na tutym lěpku lutować, potom njesměli so dźiwać, zo dźěle towaršnosće dale a bóle rozpaduja. Přetož kultura měła sprěnja wšěch narěčeć a zdruha wšěm přistupna być. Zastupny lisćik do noweje wustajeńcy muzeja abo za premjeru noweje inscenacije wulkeje opery měł sej kóždy z nas dowolić směć, wšojedne hač sy prawiznica abo mulerka. Wot wokomika, w kotrymž je kultura financielny luksus, smy přěhrali. Snano dyrbjała politika potom tež wo tym rozmyslować, hač smě zakitowanje našeho kraja woprawdźe z »lochkimi« temami kaž kulturu abo kubłanjom wuhrawać. Na wosebite zamóženje za kulturnikow abo šule přeco hišće čakam. Wězo, wěstota w Europje je zakład za wšo druhe, ale bjez zwjazowacych akterow kaž kulturu tež wěsta Europa ničo njewuskutkuje, wšako so towaršnostne pole dale a bóle wot sebje zdaluja.

Pšašanja k pśichoźe zachowanja našogo derbstwa 21. stolěśa

Pśisamem wšo jo źinsa digitalne. Co to groni za wědomnosć glědajucy na žrědła k źinsajšnemu žywjenju? Wjele našeje wědy wó něgajšnych socialnych, politiskich, kulturelnych a stawizniskich wobstojnosćach bazěrujo na fyziskich žrědłach. W priwatnych zběrkach, institucionelnych archiwach, w piwnicach a na najśpach smy namakali śišćane dokumenty, wobraze, filmy a druge objekty a wjaselimy se, až móžomy z nimi rekonstruěrowaś abo interpretěrowaś zachadnosć. Wjele teke digitalizěrujomy, až móžomy to drugim spśistupniś abo sami teke lažčej z tym źěłaś. Ale kak wuglěda z našym zawóstajeństwom pśiducym generacijam? Na kótarem zakłaźe mógu pśichodne wědomnostnice a wědomnostniki wuslěźiś naš cas? Až internet nic njezabydnjo, musy se akle dopokazaś. Wjele móžo se zgubiś a lěc rowno toś te wšedne wěcy online dokumentěrowane su, kótarež budu raz zajmne, teke njewěmy. A kak comy pópšawem co zběraś? Cu tematiku z tśimi pśikładami ilustrěrowaś.

Digitalne fota a nagrawanja

Cesto wjaselimy se, gaž namakajomy pśipadnje abo w archiwach fota, filmy abo zuki starych casow. Wótergi nakšomne wěcy w slězynje nam něco pokazuju, což njejsmy wěźeli abo za co njejsmy žedne dopokaze měli. Wótergi wósebnje situacije wšednego dnja mógu nam wjele groniś. Priwatne albumy mógu teke zajmne žrědła byś.

Štó garantuje Wam čitarjam, zo sym ja tutón nastawk napisał a nic někajka kumštna abo wuměłska inteligenca (KI)? Dokelž je so wona rěče zmocowała – tak so praji – to móže, a hišće wjele wjac.

Před něšto časom napadny mi w knihikupstwje – hdźež druhdy knihi čitam, ale je potom njekupju, tołsta kniha z nadpismom »Homo deus«: Čłowjek Bóh. To mje jako teologu wězo zajimowaše a přelećach ju. Bě zajimawa, ale nic tak, zo by mje wosebje jimała. Něšto časa po tym napadny mi – tež tam – kniha z titulom »Sapiens – Eine kurze Geschichte der Menschheit«. Ju sej kupich a přečitach. Wona je před něšto wjac hač dźesać lětami wušła, do knihi »Homo deus« a ju chwala ludźo kaž Barack Obama, Bill Gates, Henning Mankell a Angela Merkel. Awtor Yuval Harari bě lěta 2020 z hosćom Swětoweho hospodarskeho foruma w Davos a tam samo přednošk dźeržeše. W pytanskej mašinje »Google« pak so jeho teorije tež kritizuja.

Zo pak je KI, wuměłska abo kumštna (potom tež serbska skrótšenka KI) wulki problem, je so tež w Serbach spóznało. Šefredaktor Serbskich Nowin je hižo před něšto časom spytał zhonić, hač móže KI tež serbsce a jednaćel Ludoweho nakładnistwa Syman Pětr Cyž, pisa w Nowinkarju 2024:

Strowe nowe lěto 2025! Dalše smy přetrali. Stare lěto móžemy nětko do analow stawiznow powěsnyć, kaž hižo njeličomne do toho. Čas chwata. We wšej wustróžanej sprawnosći to wuznawam. Jako tutón tekst mjenujcy pisam, je kónc nowembra. Do mojich mozow so myslička noweho lěta poprawom hišće prawje njehodźi.

Přewjele je so stało w tutym kołwrótnym lěće, kotrež čercha po njeprawidłownych křiwicach našeje reality. W multipelnych krizach smy znowa wopokazali, kak woprawdźe smorže nam poprawom wšo a wšitko je. Sydamy w so palacym domje, ale to jeničke, štož nas zajimuje, je kajku pječeń jako přichodnu do pjecy sunjemy. Nochcu nětko kaž někajki hysterikar klinčeć, ale powoženje je napjate. Haj, wěm, spočatk noweho lěta chceće nětko poprawom něšto trochu optimistiske słyšeć, ale, surprise, woprawdźe optimistiskeho ničo wjace njenamakam. W sylzach nad wójnami, změnu klimy, falowacymi pjenjezami, politiskimi dezastrami, ignorancu, ... móhli so poprawom wšitcy dawno zatepić. Jenož derje, zo zamóže čłowjek jako inteligentne skoćo wšo apokalyptiske optimalnje ignorować. Tak špatnje wšak so nam tu poprawom docyła njewjedźe.

Njedawno sym přećahnył. Nowe město, nowe bydlenje, nowi ludźo. Napadnyło mi je, zo smy poprawom w kistach a kartonach žiwi. Smjeć so přez tute wobkedźbowanje njemóžu.

Wěrne wone je.

Pominajće so, kak je waše žiwjenje spočinało: W kolebce. To wšak je tež w najdalšim zmysle kista. Potom dale: Změnimy-li bydlenje spakujemy naše zmachi do... kartonow. Při tym dyrbimy stajnje wotwažować, što sebi do noweho dyrdomdeja sobu wozmjemy. Čapor wjacorych lět abo samo lětdźesatkow mamy tak kompensować, zo hodźi so do wonych papjercowych kašćow. Ruma za dopomnjenki w nich njeje. Te dyrbimy druhdźe składować – w našim pomjatku.

Ale tež tam, to napadnje mi po cyłymaj dwěmaj lětdźesatkomaj na tutej zemi, dyrbimy hdys a hdys raz porjadk dźěłać. Wšojedne hač dopomnjenki na podawki, dyrdomdeje, zrudne chwile abo čłowjekow – wšo so raz pozhubi. Nó haj, snano nic na kóždy pad, ale tola, zabyće je normalny wobstatk našeho žiworjenja. Druhdy je to lěk, druhdy jěd. To wotwisuje cyle wot našeho nastajenja na minjenje časa.

Někotryžkuli paruje zašłe časy, dobre časy, kajkež je stajnje zaso w powědkach wowki, ćety, wuja abo nana nadeńdu. Čehodla wisaja woni tak na zašłym? Je nostalgija jenički puć žiwjenje w turbulentnych časach přetrać?

Rainer Maria Rilke

Žiwy sym w rosćacych rynkach,

šěrjace so po wěcach.

Poslednju snadź njedocpěju,

ale spytać to (ja) chcu.

Wjerću so wokoło Boha,

wo prastaru wěžu,

a wjerću so lěttysacy;

a tola njewěm: sym sokoł,

sym wichor,

abo sym wulki spěw.

Jako to pišu, je meteorologiska nazyma bliska a tohodla mi přeco zaso baseń Rilki (1875-1926) do hłowy přińdźe. Tutu zwjazam z dožiwjenjom: Před něšto lětami z basnicu w korčmje sedźachmy. Wona běše před tym našemu towarstwu přednošowała. Storčichmy w rozmołwje někak na Rainera Mariu Rilkeho a wona rjekny: »Tón sej něšto zwěri – baseń započinać ze słowami: Knježe, je na času, lěćo běše jara wulke, złož swój sćin na słónčne časniki … «

Tale baseń je we wěstym nastupanju typiska za Rilkeho. Wón pisa wo poprawom cyle profanych wěcach kaž tu wo započatku nazymy, ale wón namaka za wopisanje přirody a štož so w njej stawa tajke lyriske słowa a krasne wobroty, z kotrymiž zdobom žiwjenske wěrnosće wopisuje: »Štóž nětkle nima dom, sej hižom žadyn njenatwari, štóž je nětkle sam, to dołho wostawa … «.

W basni »Nazymski dźeń« dźe wo zmysł čło­wjeskeho žiwjenja a wo Bohu. Wona steji na druhim městnje knihi, kotraž ma němske mjeno »Das Stundenbuch«. Tak rěka kniha paćerjow, kotruž katolscy duchowni a mniša wšědnje wužiwaja, my znajemy ju jako »brewěr« z dźewjeć modlerskimi hodźinami. Zběrka Rilkeho wopřijima tři dźěle, našu baseń nańdźemy we wotrězku »Wo mnišim žiwjenju«. Wona je w lěće 1899 nastała, z njej sta so basnik znaty. Rilke wopisuje w třoch štučkach, što jeho pohnuwa, što jeho ćěri a kak so čuje. »Hodźina so nachila a so mje dótka … mi třepotaju zmysły …«, a potom slědujetej tutej štučce, kiž chcył tu nětko wukładować.

Pśed krotkim som starcyła na CD-słuchograśe »Konferenca zwěrjetow« pó źiśecych knigłach Ericha Kästnera. Nejpjerwjej som kśěła CD pśi rěšenju bydlenja pśipódla běžaś daś. Ale dłujko njejo trało, až som rěšeński rěd na bok scyniła a se sednuła. To tšojenje som musała se wobglědniwje wótsłuchaś!

No jo, buźośo se snaź mysliś – to ga jo wěcka za źiśi. Jo, se wě, ale Erich Kästner jo znaty za to, až jogo zazdaśim źiśece teksty cesto teke dorosćonym něco groniś maju. A z wulicowanymi tšojenjami w »Konferency zwěrjetow« pokazujo z palcom na zazdaśim mudrych a zdrjałych dorosćonych. Pśeto njejźo wó nic wažnjejšego ako wumóženje swěta a cło­wjeka pśed takimi dorosćonymi, ako za mócu póžedaju, tšašne wójny naškaraju a wobswět skóńcuju. A tomu kśě zwěrjeta zadoraś, aby źiśam dobre cynili. Chto ga by kśěł wót wěrnosći groniś, až wšykne dorosćone su mu­drjejše ako źiśi! Mě zyma póběgujo, gaž se mě pśi słuchanju togo tšojenja wobstawnje mysli k źinsajšnej pśibytnosći swěta a cłowjestwa wuběguju. Źiśece knigły su wujšli w lěśe 1949.

Dla politiskego njeraźenja zagronitych organizěruju zastupniki wšyknych zwěrjetow zemje paralelnje ku konferency luźi swóju konferencu, aby wobradowali, kak mógał se měr na swěśe zawěsćiś a šćitaś. K swójej konferency zwěrjeta pśepšosyju wót kuždego kontinenta jadno góle, pśeto zwěrjeta maju źiśi za njewinowate na problemach luźi. Wóni kśě ideje a plany źiśi k pólěpšenju swěta zapśěgnuś. Slědkoju dojźo k tomu, až wšykne wjedniki statow pódpišu dogrono, kenž póstajijo, až wšykne granice su wótpórane. Kaka źiśeca ideja! Utopija? Knigły »Konferenca zwěrjetow« wšak su wudane ako źiśece, ale wóni njejsu bajka. Knigłam jo pśipis Kästnera pśidany: »knigły za źiśi a wěcywuznatych«. Toś naźejamy se, až jo dosć wěcywuznatych mjazy »wjelikimi«, dorosćonymi, kenž spšawnje a napšawdu, gromaźe ze wšyknymi luźimi, wjelikimi a małymi, wšykne wójny wšuźi na swěśe dokóńcnje a jasnje wótpokazuju.

»Weil es um Sachsen geht«, steji na wólbnym plakaće. Elaine Jentsch, ach ně wodajće – Jenčec – je tež namolowana. Tróšku dlěje na zeleno-běłe wono hladam a woprawdźe, tam steji tež čwak serbskeho teksta: »A wo dwurěčnosć«. Wězo, wo čo by hewak šło ... Hdyž tutón tekst wuńdźe, potom su wólbne wuslědki w Sakskej runje dźeń stare. Tekst pisajo su wone hišće hudźba z poměrnje zdaleneho přichoda. Fakty hišće narodźene njejsu, ale tam je strach, kotryž zdawa so mać wšěch rozmołwow w tutym kraju do wólbow być, kotrež móhli rozsudne za naš přichod być. Chcyjo nochcyjo je wólbny wuslědk dar abo brěmjo do přichoda. Nó haj, skerje jenož brěmjo, wšako njejsu wuhlady za nas Serbow tak abo znak pře dobre. Zo běše a je CDU jenož wjelk we wowčim kožuchu, to je so mi nanajpozdźišo wuwědomiło, jako nazhonich njeznatu ignorancu serbskich CDU-politikarjow hladajo na Radworsku šulu. Hdźe da woni wšitcy běchu, kiž so hewak w medijach tak rjenje za serbske zajimy zasadźuja? Njehodźi so fatalna realita do rjaneho wobraza stajnje spokojnych Serbow? Tak so mi zda. A aroganca swědči tež wo samozrozumliwosći serbskeje podpěry za wonu stronu, kotraž je, móhłrjec, ludowa strona Serbow. W přirunanju z druhimi stronami wšak je wona – pozdatnje křesćanska strona – tež mjenje zła, tola prašenje za alternatiwu wostanje. Jednu tajku hižo mamy. Wo tej tu pisać nochcu, abo, snano, tola. Dyrbju wo njej pisać­: Wóndano mějachmy w redakciji zajimawu diskusiju

Njewěm so dopomnić, hdy sym wo tym rozmyslować započała: Z kotreje přičiny su bajowe postawy Serbow tak husto ze złymi kajkosćemi charakterizowane? Čehodla jich ludźo wobšudźa abo za nós wodźa? To sej wuswětlić njewěm. Njewěm sej tež předstajić, zo su ludźo same něhdy złe byli – tež hdyž njejsu swět hišće tak zrozumili, kaž my to dźensa znajemy. A tež nam njeje wšitko zwoprědka jasne, ale mamy wotmołwy na prašenja pytać a namakać. To pak so přeco njeporadźi. A tak je to tež z wotmołwu na moje prašenje: Z kotreje přičiny je Připołdnica zła? Ja ju za tajku nimam. Mi je wona skerje žel, dokelž nadawamy jej, zo přinjese smjerć, kotruž scyła přinjesć nochce. Připołdnica so čłowjekej jenož warnujo bliži – tak znajmjeńša to wěcywustojni ludowědnicy praja. Z kotreje přičiny warnowanje? Zwjetša je tomu tak, zo čłowjek hinje, ručež jemu abo jej Připołdnica před woči stupi.

Ja měnju, zo nima wona scyła za zmysłapołne, zo so čłowjek w připołdnišej horcoće na polu drěje. Tuž wšak wona tež runje tym před woči stupi, kotřiž kaznju – něhdy wšak chudźi wotročcy sej husto připołdniši měr popřeć njemóžachu – njedodźeržachu. Tohodla wona bjezdwěla hižo we womorje ležacym před duchowne wóčko stupi a so jich za tym praša, lěpje kaza, zo maja jej wo tym powědać, štož runje dźěłaja – a to cyłu hodźinu. Wšako ma so na přikład len runje w najhorcyšim času lěća wobdźěłać a žnjeć. Spore dźěło to, kotrež žada sej wulku prócu. Tež młynskim kaza Připołdnica přestawku z tym, zo da jim nadawk, so z karana napić – bjez toho, zo bychu so kromy sudobja dótknyli. A tež tykanc smědźa jěsć, tola jenož tak, zo kromu njewobškodźa. Štóž so po jeje přeću ma, tón je wumóženy. Připołdnica so zminje a wostaji serp, znamjo smjerće, ležo. Ju pak njewobkedźbowacy skorži wo sylnym hłowybolenju abo zhubi samo žiwjenje. Wěmy dźensa, zo je Připołdnica pokazka na wopar (Hitzschlag), kotryž čłowjek w horcoće poćerpi. Přěhrali su potajkim ći, kotřiž sej přestawku njepopřeja. Jim, tak powědki praja, Připołdnica – potajkim duch, žonišćo a podobnje pomjenowana mytiska bytosć ze serpom – hłowu wotrubnje. Druhdy je wona tež kaž Smjerć z kosu zwobraznjena. Bjezdwěla bychu ju wuměłcy tež z druhim dźěłanskim gratom předstajić móhli. Serp znajmjeńša so błyšći, ručež wona jón do słónca dźerži. Pokazka to na słónco, kotrež w ceniće steji a čłowjekej škodźi – tomu kiž je bjez škita, bjez přestawki. Na druhim boku pak hodźi so tež z wotewrjenym wěncom přirunować, čłowjeka krónowaceho.

Na zadnich woknach awtow je wuhladaš, jako tattoo abo tež jako rysowanku zamysleneho šulerja na kromje zešiwka – lipowe łopješko. Symbol Serbow, pjelnjeny z barbami serbskeje chorhoje.

K jutram bě so mje wopytowar křižerskich procesionow mojeje znački lipoweho łopješka na awće dla naprašował: »Je to někajke sympatizowanje?« Hač je značku a jeje woznam znał? Abo mysleše sej, zo jedna so wo rusku chorhojčku? »To je wuznaće.«, prajich, »Lipowe łopješko je symbol a módro-čerwjena-běła chorhoj, je chorhoj Serbow.«

Čehodla pak wuzwoli so runje lipa jako štom Serbow, tak kaž je dub štom Němcow? A kajka powěsć pišpoli so nam dźensa mjez młódnym lisćom a što prudźi po zdónku?

Někotre mysle su so mi k tomu we hłowje spletli.

Njedawno, to běch po lěsnej šćežce pěši po puću, to zastanje pódla mje awto, kotrež běše runje wokoło róžka zajěło. Žona kukny z wokna a měnješe po postrowje, zo měła ja njech raz młódne łopješka lipy woptać. »To naruna solotej.«, praješe mi.

Nó, derje. A woprawdźe, łopješka słodźa kusk, kaž rjaponka (Feldsalat). Praktisce. Jara praktisce.

Štom, kiž žiwi – w zažnym nalěću z łopješkami, pozdźišo z kćenjemi a nektarom za słódny měd abo za čaj. Drjewo lipy je swětłe a mjechke. Z nim so derje dźěła, jeli chceš figuru rězbarić.

Němski filozof Immanuel Kant je so 22. apryla před 300 lětami narodźił. Wón słuša k najwažnišim zastupjerjam rozswětlerstwa. Sam mjenowaše tele hibanje »Wuswobodźenje ze samozawinowaneje njezrawosće«. Kak pak njerozswětleny čłowjek swoju njezrawosć sam zawinje? Hdyž njewužiwa swój rozum!

»Sapere aude« – Zwěr sej, swój rozum wužiwać – běše a je dewiza rozswětlerstwa, maksima to takrjec moderneho myslenja. Immanuel Kant je telko spisow zdźěłał, zo by proste naličenje za tónle nastawk předołhe było. Naspomnić matej so wězo knize, kiž stej najwažnišej za jeho filozofiske myslenje a jeho wuznam: »Kritika čisteho rozuma« (Kritik der reinen Vernunft, 1781), a »Kri­tika praktiskeho rozuma« (Kritik der praktischen Vernunft, 1788).

Hižo krótko po wuńdźenju »Kritiki čisteho rozuma« (abo »rozuma na sebi«) měješe Kant sam zaćišć, zo tele swoje hłowne dźěło jenož mało ludźi rozumi. Ze wšelakich stron so Kantej sposrědkowa, zo je jeho kniha ćěmna, zo je hubjenje rozumić. Samo Moses Mendelsson, kotrehož sej přewšo wažeše, běše, kaž jemu zdźělichu, knihu njedočitanu wotpołožił ... a dołhi čas njewuńdźe ani recensija. Tohodla měješe Kant plan, po kotrymž móhła metafyzika (wo kajkuž poprawom dźěše) tola popularitu nabyć, a tak so rozsudźi, popularnowědny wućah swojeje kritiki wudać.

W poslednich tydźenjach mějach móžnosć, so jara intensiwnje ze swojej identitu zaběrać. Při tym mi napadny, zo to ženje hišće tak prawje činił njejsym.

Zo sym Serb, to bě za mnje samozrozumliwe. Dwaceći lět dołho běch w pucherju rjaneho serbskeho swěta žiwy. Rěčnych rumow mějach stajnje dosć a tež strach, jako běch w zjawnosći serbował, ženje njezačuwach.

Tola časy su so změnili – za mnje znajmjeńša. Wjesołu naiwitu sym wotpołožił. Ma to dwě přičinje:

Prěnju stworichu čorne kapy a plěchi w jich wustupowanju, kotrež je nam Serbam napřećo stajnje a hórše. Druha leži w dźiwadłowym kruchu »Klub potajnych Serbow«.

Tuta je za mnje wažniša. Režiserej krucha Georgej Genouxej je so poradźiło, mje ze swojej kompletnej njewědu wo Serbach wo tym přeswědčić, zo měł so snano tola raz kritisce ze swojim pochadom rozestajeć. W dołhich rozmołwach smój, zhromadnje z druhimi akterami, kruch wuwiwałoj. Při tym běše wón mi přeco zaso prašenja stajił, kotrež sej sam do toho ženje tak stajił njejsym:

Što su moje strachi?

Čehodla sym Serb?

Što naš narod wučini?

Nastorki to do přemyslowanja. Nastorki do rozestajenja. Na prašenje, čehodla sym Serb, njewědźach spontanje žanu wotmołwu. Nětko to wěm: Sym Serb, dokelž sym hordy na to, być něšto wosebiteho, něšto jónkrótneho. Rjanu sadu sym w kruchu Genouxa namakał: »Smy kaž małe klanki we wulkej hrě wulkich mocow.«

W zajźonych lětach su se wudali w Slěpjańskej wósaźe knigły, spiwniki, wobrazowe­ zwězki, brošurki a cejdejki, jo – samo prědna pšawa wucbnica z titelom »Ho zachopjonku jo było to słowo – Slěpjański rozprajak«, w našej slěpjańskej warianśe serbšćiny.

A teke na plakatach, informaciskich toflach, (poł)amtskich wózjawjenjach a kórtach z regionalnym wuznamom cytamy pśecej zasej tu srjejźnołužysku slěpjańšćinu.

Se wě, až wužywa se teke we wustnej formje na wšakich zarědowanjach a swěźenjach, w cerkwi a pśi woplěwanju tradicionalnych nałogow. Teke we wšednem žywjenju ako rozgranjańska rěc jo hyšći k słyšanjeju, lěcrownož se to bóžko źeń a mjenjej jawi.Wšak jo licba běžnje slěpjański powědajucych źeń a mjeńša.

Gaž jo w casu mójogo źiśetstwa pśed wěcej ako 60 lětami zawěsće hyšći połojca wobydlari serbski powědała abo nanejmjenjej rozměła, jo se to, rowno ak naša drastwa, do dalokeje měry z wejsańskego wobraza zgubiło.

Weto dožywjamy wěstu renesansu a wědobne spěchowanje pśez angažěrowanych jadnotliwcow, towaristwa a organizacije. Za tym stoje zwětšego luźe, kótarymž su naša rěc, kultura a tradicije wažne a substancielne a kótarež by jich dopołne póminjenje wjelgin woblutowali. Jo to jadnorje fundamentalny wobstatk jich byśa a tyśa.

Njeje tomu hišće dołho, zo rozmołwjach so z mužom swojeje staroby wo tym, čehodla so hižo do Łužicy nawróćić nochce. ››Wšo pře zastarske‹‹, běše jeho wotmołwa. Zwjeršnje na naš ludźik pohladane, móhło to přitrjechić. Sym pak so dlěje z prašenjom rozestajił. Je pola nas woprawdźe wšo tak zastarske? Zo móhli na tute prašenje wotmołwić, dyrbjeli rozumić, što zastarske je.

Su to tradicionalne křesćanske a wosebje katolske hódnoty? Tradicionelna swójba? Domowina? Serbske institucije na sebi? Jeli wozmjemy tute aspekty jako indic zastarskosće, pawšalizujemy zaso raz cyłe Serbstwo. Je tež druhich Serbowkow a Serbow, tajkich, kiž so do tutoho naspomnjeneho mustra docyła njehodźa. Ale snano njehodźi so tute ››zastarske‹‹ ani prawje měrić, snano je to skerje wone začuće, hdyž so do serbskeje Łužicy nawróćiš: Wšo je někak mjeńše, intimniše, znate.

»Čej da sy?« Jako Serbowka abo Serb hustohdy našu anonymitu wotedamy. We wokomiku, hdyž móžemy prašenje za pochadom na našu swójbu abo na wjesku, z kotrejž pochadźamy redukować, je wša anonymita zhubjena. Njewěm, hač Němcej što pomha, hdyž powědam, zo běše naša prawowka Póst-Cyžec z Njebjelčic. Zawěsće nic. Za katolskich Serbow pak tči wosebje w tutym wuprajenju hłuboki informaciski, ale tež wobkrućacy wokomik: To je jedyn z nas, toho móžemy akceptować.

Připowědźena bu premjera »Wójna a ...« dnja 15. septembra na žurli Serbskeho ludoweho ansambla jako 1. dźěl oratorija »Wójna a měr« Bjarnata Krawca a Michała Nawki. Sobuskutkowaše mj. dr. nimo wšěch spartow ansambla tež chór Budyšin. Poprawom mi jako sobuskutkowacemu njepřisteji, so zjawnje k wuměłskej produkciji słowa jimać – ale přinošk muži chóra Budyšin wobmjezowaše so jenož na někak dźesać minutow na spočatku předstajenja.

Za lubowarjow baleta, ale tež za mnohich na wuměłstwo a nowosće lačnych, je to bjez dwěla zajimawa, tež legitimna produkcija. Wobsah a wuprajenje jako žro słužaceho originala so wo tójšto rozšěri, zapřijejo zdobom dospołnje moderne a wot Krawca/Nawki tehdy ani njepředstajomne wuměłske srědki kaž fotografiju, swěcu, modernu reju, elektronisku hudźbu, přisłušnu techniku a wězo tež dalše za inscenaciju trěbne wuhotowanje. Wotmysł a wotpohlad produkcije rozłoži so wopytowarjam (hakle) w zawodźe do předstajenja.

Kruch započnje z inscenacije swěcy, wobraza, elektroniskimi efektami a hudźbu zdobom z recitowanjom spočatnje serbskeho, dale němskeho teksta, hłownje přełožka Nawkoweho prěnjeho dźěla »Wójna a měr« – basniskeho rozestajenja na temu »Wójna«. Rěčane němske pasaže wjedźechu dale přez cyłu inscenaciju. Wujewi so, zo njebě to připowědźeny oratorij, ale skerje kolaža. Jako projekciski zakład słuži hłownje tekst oratorija – wobrazy wo wójnje z wida njepřihotowaneho, naiwneho, nastróžaneho ludu. Hudźba Krawca twori skerje pódlanski, druhorjadny zwisk k cyłkownej produkciji.