Starodawne tradicije hajić je tež w Serbach z wašnjom. A to je tež derje tak, wšako zwjazuja ludźi z domiznu a Serbow do zhromadnosće. Zdobom su wažne za identifikaciju. Při někotrych tradicijach pak so prašeš, hač su woprawdźe za wšěch abo jenož za priwilegowanu skupinu.

Křižerstwo na přikład. Lětstotki stara tradicija, kotraž runje tak dołho jenož mužow na konjach pokazuje. Žony namakaš, po zastarskim towaršnostnym wobrazu, w domjacnosći. Rjedźić, warić, hosći witać a mužow na tutym dnju posłužować. Kóžde lěto znowa so prašam: Čehodla poprawom?

Tradicije jenož za mužow, to pochadźa z časa, jako žona dom a dźěći zastarowaše a muž so wo hłownu zasłužbu staraše a swójbu w zjawnosći prawnisce kaž tež towaršnostnje zastupowaše. Kóždy – žona kaž muž – wosta w swojej krutej róli. Z tutymi časami pak smy so hižo dawno rozžohnowali. Abo tola nic?

Swět je so dale wuwił. Tuž měli so tež tradicije a wašnja dale wuwiwać. Historisce widźane wone to tež přeco su – wšako so tež towaršnosć a wobswět stajnje měnjatej. Hdyž tomu tak njeje, hrozy strach, zo zhubitej swoju relewancu. Abo zo jenož hišće za mału skupinu płaćitej. Swjedźeń jutrow pak je wšitkim Serbam wažny. Tuž měnju, zo trjebamy čiłu debatu wo tym, hač njeměła so tradicija křižerstwa dźensnišemu časej přiměrić. Wjele ludźi ma sej ćežko ze změnami tradicijow, wšako su spušćomne a skića orientaciju w žiwjenju – samo, hdyž so wšo druhe změni. Tohodla su emocije w tajkich naležnosćach druhdy wosebje wulke. Potom zakituja so tradicije ze sadami, kaž: »To tla je hižo přeco tak było.«

wjeselu so, zo móžu Wam tutón měsac swoje mysle sposrědkować.

Mamy februar – mały róžk. A rozhladuješ-li so po přirodźe, spóznaješ snano hižo někotrehožkuli nalětnjeho posoła. Pupki sadowcow drje su hišće njerozwěrane, tola njetraje dołho a wša stwórba rozkćěje w hrějacym swětle słónca. Z tajkimi myslemi so rady nošu, wone zbudźeju radosć we wutrobje. Tež ptačokwasny program, kotryž bu ducy po Łužicy předstajeny, nakuzła přihladowarjam posměwk mjezwoči. Program přinjese někoho snadź na hinaše mysle, změni pohlad na wšědny dźeń, kiž je dźensa wobdaty wot njeměra. Štóž so wonka wuchodźujo ptački a rostliny wobkedźbuje, tón so tež zaso do wšědneho dnja wróći.

Zwěsću, zo je dźeń połny dźěła, hektiki, stresa, zwadow, starosćow ... lisćina hodźała so wěčnje dale wjesć. Město wotpočinka kopja so snano njedodźěłane akty. Strach wo přichod přewodźa tele dny wosebje ratarske a rjemjeslniske zawody. Starosće pletu so hač do domjaceje bydlenskeje. Přičina toho je inflacija a z njej zwisowace stupace kóšty za milinu, wodu a zežiwidła. Prašenje, kak ma dale hić, je ze stajnym přewodnikom.

Poskića-li so wječor chwilka telewizor abo radijo zapinać, zo by nowosće dnja zhonił*a, zwěsćiš, zo njeměr cyły swět trapi. Ludźo w Ukrainje a w Israelu zemrěja po tysacach a kónca njeje wotwidźeć. Ći, kotřiž su so tutomu chaosej wuwinyli, trěja sylzy we cuzym kraju.

Słónčne pruhi, kaž zhladnjenja wjesołosće do šěreho dnja.

Přez wokna, kotrež je dešćik zamazał, so do dušow čłowjekow předrěwaja, kotrež so za nimi žadosćeja. Šěre dny zdadźa so kaž hrozny són, ručež je stwička z ćopło-žołtymi posměwkami uniwersuma napjelnjena. Naraz je wšo lóšo, naraz je žiwjenje rjane.

Energija słónca zdawa so kaž ćěriwo za pomału zahłódnjowacu dušu. Njewěm, kak so Wam wjedźe, ale mi su tute wokomiki wjesela wosrjedź šěrych a jěrych dnjow z najrjeńšim zymskim darom. Ze słóncom přichadźa nadźija na to nowe do našeho žiwjenja. Jako smy so w oktobru ze słóncom rozžohnowali, wědźachmy, zo budźe wone jenož hišće hdys a hdys hósć našich dnjow. Ćežke tute rozžohnowanje nazymu stajnje zaso je, wšako je poslednje božemje wjeselu w starym lěće.

Seasonal depression potom naraz zaso knježi. Krótke wokomiki hodowneho a nowolětneho wjesela su kaž kupički wosrjedź zymneho morja šěrych dnjow.

Njewěm sčasami docyła wjace, kotry je dźeń, kajki je měsac a hdy so moje žiwjenje započina. Nětko w nowym lěće, kotrež njech nam z nadźiju swěći. Druhdy chcył so schować, so zhubić a hakle zaso ze swojeho schowa přińć, hdyž ptački fifola, słónčko swěći a trawa so zeleni. Njejsym snano hižo čłowjek, ale skerje kwětka, kotraž so za wutkom žedźi, kotryž ćopłota přinjese.

Rěč. Rěč jako medij. Rěčane słowo jako srědk mjezsobneje komunikacije.

Mjez maćerju a dźěsćom.

Što pak so z rěčnym stawom dźěsća stawa, kotrehož maćeršćina so wot maćeršćiny maćerje rozeznawa.

To je zhromadźenstwo. Tuta zhromadnosć zmóžnja, so swójskim korjenjam naspjet přiwobroćić, sej je tak daloko wotkrywać, zo njetrjeba so přichodna generacija hižo do pytanja dać.

Zo so sadźenk zwosadźa, kotryž k rostlinje narosće a njepowalnje we wichorach steji.

Z korjenjemi, kiž hłuboko do zemje sahajo zamóžeja, štož słowa ze swojim wurazom wujasnjeju. Rěčane słowo w zhromadźenstwje, kotrež so w sposrědkowanju wuspyta. W kotrymž wěstotu nańdźe, hdźež zmylki ani hódnoty nimaja, ani  rólu njehraja.

Skónčnje jeničce słowo płaći , kotrež dźěćo wurjekuje. Bajka so powěda. Hordoznje. Bolosćiwje a radostnje. Z dobrym wukóncom. Stawiznu maćerje. A swójsku. Ze słowami, kotrež stawaja so z rěču. Rěč, kotraž je wo wjele wjace hač jeno srědk komunikacije.

Nic prosty medij.

Žiwjenje. Čiłosć. Spěw. Lubosć. Identita. Přichod. Maćeršćina.

Twoja maćeršćina. Rěč maćerje?

Kultura a pochad.

Ale što je z nanowskej rěču? Myslenje, jednanje, byće. Rěčeć kaž mać abo nan. Rěč mjez staršimaj je ta twoja. Twój zwisk do dalokeho swěta. Přistup k wotewrjenym durjam a wušam. Přistup do zhromadnosće, kotraž zda so cyły swět być.

Pytam z woběmaj rukomaj w maćernej pjeršći za korjenjemi rozrisanjow. Mjez pozběhnjenjemi brjowkami njewěm ani, kotry wutk mi w přichodźe na łopatku padnje. Do horstki njeperfektnje wufilowanych idejow a idealistiskich narokow, so mi znata mysl w mroku pomjatka zjewi: jenička konstanta žiwjenja su změny. Uzus woranja bě so potajkim ze spočatkom mojeho skutkowanja přełamał: kaž nowy płuh swoje wurazne kajkosće wobsedźi; sahaju mjez sylnosćemi runje tomu dotal njewotkryte słabosće do njebja. Rozworujo zmylki.

Tola měsačne wudaće ma so rysa perfektneho dótknyć – štož žadyn přirodny produkt njezdokonja. W kóždym jednotliwym ma něchtó něšto za sebje namakać, stwjelco přikazow a přećow tu kaž zdónk přede mnu wulěze. Stam indiwiduwow ma kopica přinoškow připrajić, w najlěpšim padźe žiwu diskusiju zahajić a so z dźělom mjezsobneje rozmołwy stać, kotraž skónčnje na wosobinskich začućach bazuje.

Pytajo za prašakami njeje měsačnik prosta wotmołwa, ale zdobom dźěl njewotwisneho byća, kotryž wjedźe po znatych lěsach na njeznate swětliny hole. Na tamnej stronje wudźěrajo čwak zašłosće na wutrobje sedźi: wšitko njech wostanje, kaž je. Kak móhli so nimo dotalneho kruha na tute wašnje zdobom dalše zajimowane hłowy docpěć? Štó ma namjet polěpšenja a koho tajki časopis w dźensnišim morju bjezkónčneho raja medijow hišće puta? Što na powjerchu wone linki wuzběhuje a štó sej dźensa zwěri, so z cyłeje wutroby zanurić?

W medialnych kaž tež wědomostnych debatach wo wjesnych kónčinach namaka so zwobraznjenje romantizowaneje idyle versus dystopiske wobrazy »mrějacych wsow«. Wjes so w tym zwisku jako powabne bydlišćo wobhladuje. Tomu steji wobraz rozpadanišća napřećo, kiž bu přez wotchad wobydlerstwa, industrializowane ratarstwo, hospodarski spad, prawicarski populizm a wotpójsnjenje wote wobchadneje infrastruktury sformowany.

Wotrosćemy wosrjedź role a hole. Płuwać nawuknjemy w skale. Solotej přińdźe bjez wokołopuća na blido a jeli schorimy, so kokoš w mjenje poliwki zarěza.

Zda so nimale tak, jako by žiwjenje w tutych wokomikach stejo wostało, njebychmy-li jednoho dnja wupowědali, dokal wutroby towaršow ćahnu: Peru, Indiska, domjacy Lipsk abo inflacionarny wućek Berlin? A bychmy na za lěćom wonjacy nadróžny powětr a miły wětřik zabyli, kotryž so do chěže wita, wuwětri-li so hródź.

Trjebamy wotměnu, kubłanski přistup a wotewrjeny diskurs. Wobohaćamy so swobodnym wunjemdrjenju zajimow a inpuće zdalenych móžnosćow zwonka našeho radiusa. Kak by tajkele městno wupadało – utopija přichoda a dystopija tučasnosće, zapopadnywši wšitke tute začuwanja, kotryž nas k WOSTAĆU pohnuja?

Nam Serbowkam a Serbam scyła jara wosebite stejišćo přisteji, na kotrež njech smy hordźi: Wobhladawši so jako domoródne wobydlerstwo Łužicy a hajicy naše hłuboko zakorjenjene tradicije a rěči. Runočasnje wosrjedź moderneho žiwjenja stejimy, kaž na přikład serbska hiphopowa kultura a doprědkarske serbske kompjuterowe nałožowanja wopokazaja. Nimo toho serbske wsy šwarne derjeměće rysuja.

Tradicija a moderna stej za nas lochce zwjazanej napřećiwkaj. Smy dźě moderny domoródny lud. Tute začuwanje přisłušnosće k domoródnej wobydlerstwowej skupinje nam aktualnje docyła nowy swět wotwěra: hoberski pokład prawow, kajkež našim prjedownikam ani spicy na mysle přišło njeby. Z tutymi móžemy w swójskej režiji na cyle nowe puće nastajić, najebać wuwića derjeměća a modernosće, wobstajne pozhubjenje našeje identity a rěče zadźeržeć a zawróćić.

Začuće přisłušnosće je naposledk wuměnjenje, sebi prawa z w lěće 2021 wot Němskeje ratifikowaneje UN-konwencije ILO 169 »dorěčenje wo domoródnych a w kmjenach žiwe ludy w njewotwisnych krajach« kazać – po tym, zo běštej so druhej wuměnjeni, mjenujcy sydlenska kontinuita a zachowanje někotrych tradicijow, w politiskim Berlinje hižo wobtwjerdźiłoj.

Před krótkim běch prěni raz w tutej wsy. A budu tam hdy hišće jónu? Miłoraz so runje kóncuje, rozbiwa, niči – čwak po čwaku.

Miłoraz – je pomjenowanje za miły, rjany kućik zemje, hdźež ludźo rady bydla. Abo je tam sydlił knjez z mjenom Miłorad? Na kóždy pad tčitej w mjenje słowje miły a rady.

Slepo – je pomjenowanje za městno, hdźež slipaše woda w bahnojtej krajinje abo hdźež bě slepa (nječista) woda. Tomu zdźěla dźensa hišće tak je.

Trjebin – je pomjenowanje za městno, hdźež bě so lěs trjebił, to rěka, hdźež dobywachu ludźo rolu, zo bychu so tam zasydlili.

Ze Slepoho pochadźacy basnik Kito Lorenc (1938 – 2017) měješe wulki wuspěch ze swojej prěnjej basniskej zběrku Nowe časy – nowe kwasy. Basnje ze studentskich lět, kiž wuńdźe po prěnim wudaću w lěće 1961 w druhim nakładźe hižo lěto na to. Zo docpěje serbska basniska zběrka druhi nakład, dožiwi do toho jenož Mina Witkojc (1893 – 1976), byrnjež lyrika samo na sebi jara woblubowana družina serbskeje literatury była. Po wonkownym formaće je kniha mała, po wobsahu a wuměłskim stilu pak wulka stopa do tehdyšeje reality a modernosće. Hižo w njej so pokazuje Lorencowa literariska wjacerěčnosć, štož je za serbsku lyriku tehdy docyła njezwučeny wudawaćelski princip. Pisa delnjo- a hornjoserbsce. Basnje wšak diwergěruja, to rěka, zo njeje wobsahowje identiskich basnjow. W delnjoserbšćinje wozjewi Lorenc mjez druhim, tak móžemy prajić, rozžohnowanski chwalospěw na swoje domjace strony, na serbsku srjedźnu Łužicu, kiž bě studija slawistiki w Lipsku dla wopušćił a do kotrejež so, tak z jeho biografije wěmy, wjace trajnje njewróći. W basni Trjebin, Slěpo, Miłoraz, wobstejaca z cyłkownje 32 štučkow, entuziastisce a połny přichilnosće wo swojej serbskej domiznje piše1:

Zaćichim so prašach, što móhła tu njepřistupneho wo mojej bytosći wozjewić. We wodźe bydlo, w pomjatku doma? Wo sebi rěčeć je po mojim zdaću njepowalnišo, hač swój ławrjenc mjez linkami wutřasć. Kapka do wěčnosće. Njeje zajim našich čitarkow a čitarjow – hladajo na wosobinske šmjatańcy a žiwjenske rozsudy sobučłowjekow – ćěšeny? Njewěsće, chcyjo nochcyjo, hižo dosć wo mni?

Jedna so wo hejatu lěwicarku ze sorabistiskim zdaćom, ze słabostku za mócnym kofejom a połnoměsačkowymi rozmołwami. Prědkowna poradźowarka a pozadkowa nitkićaharka. Pod złotymi žołmami sydacemu pomjatkej so ze časami zlětowacy přiliw bliži – wědomu znatosć woneho zjawa kóždemu samotarjej při wšej dwajsamosći podsunu. Za jasnymaj morjomaj zyboli so hoła kniha wobželnosćenych podhódnoćenjow. Někoho, kiž so wosrjedź dnja, wosrjedź puća a wosrjedź kada módremu złóstnistwu tučasnosće přiwobroći. Někoho, kiž wuspěšnje před njetrjebawšej čłowjeskej zawjazanosću ćěka. Někoho, kiž dwójne płomjo pod powjerchom na koži začuwa a howrjaty wětřik zakituje, byrnjež so přederje dopomnił.

Reflektujo, zda so Rozhlad kaž runoběžna pěšina, kotruž kóždy njenastupi. Ma zamóžnosć, wupłody jednotliwca kanalizować, do swěta wusyłać a wjetšej sferje zbližić. To mnje wabi a nas wšěch nazdala hromadźe wjedźe. Pohonjujo ze sprawnym intelektuelnym narokom na kulturnym polu chcu skutkować a sprawdu skutkowna być.

Znajo ga něchten aktualnu cynitosć Maśice Serbskeje (MS)? Snaź to wuglěda mjazy cytarjami Rozhlada lěpjej, ale som se wěsty, gaby se pšašał na serbskich wejsańskich swěźenjach w Dolnej Łužycy, wótegrono by było zwětšego negatiwne.

Pśed wušej 140 lětami jo dał pólski jurist Alfons Parczewski póstark na załoženje dolnołužyskego wědomnostnego zjadnośeństwa, kenž jo ned namakał wjelike pśigłosenje. Na brošnu 1880 su se zejšli w Chóśebuzu, aby załožyli dolnoserbski wótrěd Maćice Serbskeje. Lisćina załožeńskich cłonkow se cyta ako Whoʹs who tegdejšego serbskego faraŕstwa a wucabnikojstwa w Dolnej Łužycy. Ako wótglědanje su zapisali: »Kubłanje dolnołužyskeje serbskeje rěcy a wudawanje dobrych, we tej rěcy napisanych knigłow za lud«.

Ale źo wóstanjo źinsa naš akademiski dorost? Wšuźi se pyta ruce łamajucy za młodych. Se zda, až źinsajšna Maśica njejo atraktiwna za młodych fararjow abo drugich akademikarjow. Wóni sebje pytaju druge grajkanišća. Nuznje dejali wó tom powědaś, kak mógał pśichod Maśice Serbskeje wuglědaś. Zachopk diskusije jo była naša wědomnostna konferenca »Wědu šyriś« w nowembru zajźonego lěta. Wót togo casa wšykne opcije laže na bliźe, zachopinajucy wót togo, až Maśicu nadalej njetrjebamy a dajomy jej wusnuś, pśez Maśicu ako stary cesći dostojny statusowy symbol, až do togo, až Maśica buźo jano notna ako zastojaŕ pjenjez za projekty drugich. Ja pak wiźim pśichod Maśice Serbskeje ako platforma šyrokeje wědomnostneje wuměny. Stara tema kubłanja serbskego luda wót casa załoženja njejo wěcej aktualna za našu organizaciju. Za to mamy chwaliśboga južo dawno druge institucije. Ale MS njedej se wobgranicowaś na kulturnostawizniske aspekty ako pózdatna wótnožka Serbskego instituta. Problemy we wšakich wobceŕkach muse se diskutěrowaś a wót rozdźělnych bokach wobswětlowaś: rěc, šulstwo, politika/wuwiśe demokratije, pšawnistwo, medije, góspodaŕstwo, mjazynarodne póśěgi, digitalizacija/kumštna inteligenca, wobswět, atd. Wšuźi su Serby pominane, se wugroniś. Jaden fachnik za cerkwinu historiju 19. stolěśa za to njedosega. Maśica Serbska se musy wuwijaś do wědomnostneje akademije. Ako taka buźo zamóžna k wobradowanju serbskich gremijow, kótarež maju rozsudy twóriś. Som pśeznanjony, až takich ekspertow teke w Serbach mamy. Ideje su pytane, kak je dobydnjomy.

»Maš ty čłowjekow rady? By chcyła rady čłowjek być?«, wopraša so nowinar. »Poprawom nic«, wotmołwi humanoidny roboter Ameca. »Myslu sej, zo móhło zajimawe nazhonjenje być, so chwilku z čłowjekom stać. To by mi zmóžniło, hinaše wašnje žiwjenja dožiwić a swět z hinašeje perspektiwy zrozumić. Wězo domyslu sej tež, zo woznamjenja być čłowjek kopicu wužadanjow a zamołwitosćow, a njejsym sej wěsta, hač sym na to přihotowana, tymle winowatosćam wotpowědować móc«, rjekny Ameca. Z pomocu informatiskich technologijow spytaja wědomostnicy robotery tak wukmanić, zo ćežke problemy rozrisuja, kaž to ludźi činja.

Ze swojej składowanej wědu ma Ameca dosć šěroki wobjim móžnych wotmołwow. Wona móže čłowjeske wotmołwy připodobnić, žortować a samo zaćišć zbudźić, zo něšto začuwa. Připodobnjowanje je tak tomu čłowjeskemu bliske, zo njebudźeš ani wokomika dwělować, zo je wona žiwa.

To, štož jónkrótneho čłowjeka wučinja, su wosebje rěč, abstraktne rozmyslowanje a pytanje za rozrisanjemi z hižo nakopjeneje wědy, začuća, biologiske wuwiće a jeho wěda w datym wobswěće. Wěda je indiwidualna. Indiwidualnosć wědy je tež roboteram kaž Ameca data přez jich programowanje a zamóžnosć, ze zetkanjow z ludźimi nawuknjene do swojich nowych wotmołwow zaplesć. Woni maja set wotmołwow, kotrež so wudospołnjeja a kotrež jich wukmanjeja, situatiwnje reagować. Runje tak kaž wobswět organizm wobwliwuje, wuformuje so čłowjeska wěda, kotraž ma předewšěm cil, čłowjekej přežiwić dać.

W februarje minjeneho lěta sym so na rentnarske dny wjeselił: dźěłać jenož hišće do kónca měsaca. Ale jednoho štwórtka słyšach w Serbskim rozhłosu wuwzaćnje powěsć z wulkeho swěta: Wójna je wudyriła! Samsneho dnja wobroći so předsyda wukrajneho wuběrka finskeho parlamenta na lud, přejo Ukrainjanam wjele mocy w boju přećiwo njepřećelej – ukrainsce. A uploadowa do syće namołwu ruskim maćerjam – rusce. Při tym je wón reprezentant bratrskeje strony AfD. To bě signal, zo so finska towaršnosć změni. Nadobo so zdaše, zo mysla wšitcy wo Ruskej tak kaž ja, po tym zo su Rusojo za prezidenta oficěra a spiona KGB wolili. Wo Ukrainje pak nimale ničo njewědźachu.

Tuž mějach hižo zapřichodny dźeń prěnje zrěčenje za přełožowanje ukrainskeje knihi. Zdaše so, zo wšitcy něšto trjebachu: tołmačenje, přełožki hamtskich lisćinow, dźiwadłowych kruchow, telewizijnych dokumentow a interviewow, přednoški abo cyle jednorje informacije. Wšědnje dyrbjach wotpokazać wjetšinu dźěłowych nadawkow, protyka bě na měsacy połna. Spytach so znajmjeńša kóždy druhi dźeń wonka wuchodźować. Po tołmačenju brutalnych dožiwjenjow ćěkancow běch měsacy dołho kóždu nóc na fronće abo w ewakuaciji. Mějach drje tež wólne dny, někak dźesać za cyłe lěto. Z nich přežiwich połojcu w Praze.

W lěću 2022 je nowy wotdźěl za regionalne wuwiće a škit mjeńšin při Serbskim instituće, najprjedy raz w Choćebuskej wotnožce, swoje dźěło zahajiło. Z tym móže Serbski institut tež pod wuměnjenjemi strukturneje změny swoje směrnicy sćěhować a »na praksu wobchowanja a wuwiwanja serbskeje rěče a kultury« aktiwnje wliw wukonjeć.

Nowy wotdźěl dźěła interdisciplinarnje a fokusěruje so w přichodnych lětach na tři tematiske pola: »walorizaciju kultury«, »rewitalizowanje rěče« kaž tež »analyzu politiki«.

Slědźerske nadawki su na nałožowanje wusměrjene. Konkretne prašenja nastupajo škit mjeńšin we Łužicy so hladajo na situacije jednanja analyzuja a strategiske wuchadźišća jednanja so za a z ciwilno-towaršnostnymi a politiskimi akterkami a akterami wuwiwaja.

Dalši wažny aspekt dźěła wotdźěla je transdisciplinarne slědźenje, kotrež zwjazuje wědomostnu a njewědomostnu wědu.

Srjedu, dnja 7. hodownika 2022, dožiwich wuběrnje radźenu prezentaciju noweje knihi »Ho zachopjonku jo było to słowo. Slěpjański rozprajak. Schleifer Sprachführer«.

Po słowach iniciatorow rěčneho projekta měješe spočatnje nastać skromny zešiwk, jednora Slepjanska rěčnica. Nětkole předleži nahladna kniha z 343 stronami: wujasnjenja k Slepjanskej narěči, wurjekowanje, wobšěrny dźěl za konwersaciju, někotre spěwy, gramatika, słownik a žórła. Za telko dobreho dźěła słuša dźak wšitkim na projekće wobdźělenym. Gratu přimachu so organizatorisce a financielnje towarstwo Kólesko z. t., Serbski institut z .t. a sakski fonds Čiń sobu 2020. Nic mjenje wězo připóznajmy prócu wšěch, kotřiž jako maćernorěčni informanća, rěčespytnicy, poradźowacy a druzy pomocnicy k poradźenju projekta přinošowachu. Wšitko je w knize, kotraž so předewšěm na němsce rěčacych wobroća, derje dokumentowane. Dr. Fabian Kaulfürst (SI), Juliana Kaulfürstowa (tow. Kólesko), Simon Blum (SI), Hanzo Mrózk (89lětny je jedyn z poslednich maćernorěčnych Serbow z Trjebina), dr. Hync Rychtaŕ (rěčespytnik n. w.) a Hartmut Hantšo (předsyda tow. Kólesko) njech su tule ze skupiny hłownych akterow mjenowani.

Sym Sakskim Nowinam za zło wzał, zo mi ćišćane wudaće wjace rano zahe do domu njepřinjesu, ale hakle dopołdnja z listonošom. Jako alternatiwu poskićuja mi nowinu w elektroniskej formje. Mi pak so při snědani na šmóratko abo laptop wukać nochce. Najebać to dyrbju přiznać, zo běch so hižo ze swojim prěnim přistupom do interneta srjedź dźewjećdźesatych lět do syće »globalneje wjeski« zahladał. Tež tohodla, dokelž su blogowarjo a nic naposledk masy wužiwarjow tak mjenowanych socialnych syćow hižo bórze »gatekeeping«-mocam tradicionelnych medijow zadźěwali. Wo čimž so lud informuje, njerozsudźeja hižo jednotliwi žurnalisća. A to je derje tak.

Štóž so z načasnym serbskim nowinarstwom zaběra, njech na jeho korjenje njezabudźe. Handrij Zejler, na kotrehož smy 2022 w »Lěće Zejlerja a Kocora« spominali, běše 1842 prěni redaktor »Tydźenskeje Nowiny«. Z njeje su 1854 »Serbske Nowiny« wurostli, kotrež wot lěta 1921 jako dźenik wuchadźeja. Hdyž zakitowaše Tydźenska Nowina »byrgarsko-demokratiske prawa serbskeho ludu napřećo nadpadam« (Měrćin Völkel, Serbske nowiny a časopisy w zašłosći a přitomnosći, LND 1984, citowany na Wikipediji), so prašamy, što to woznamjenja, tónle zaměr do našeho časa transformować. Rěč jako system rozjimanja swěta je w kóždej dobje najwažniše kulturne kubło, a tohodla je nałožowanje rjaneje spisowneje serbšćiny w zwisku ze wšěmi relewantnymi temami wšědny dźeń najwažniši nadawk Serbskich Nowin. W tutym zmysle mamy so jako redakcija spochi dale wukmanjeć. A z prawom je runoprawosć serbšćiny we Łužicy centralna narodnopolitiska naležnosć, kotruž maja Serbske Nowiny podpěrować – wšako je bytostne znamjo luda jeho rěč.