Hdyž so mje prašeće, hač bych to tež druhim serbskim awtoram doporučiła, bych prajiła haj. Naju projekt je přez swoju wjacerěčnosć kompleksny, dźe pak tež jednorišo. Štóž chce swoju knihu němsce abo jendźelsce wudać, móže to jako e-book abo ćišćanu knihu činić. Štóž zajimuje so skerje za słowjanske rěče, móže to dwurěčnje činić. Dźěłamy z Adobe Cloud-programami, kiž su jara dozrawjene a wšitke dźěłowe kročele při zhotowjenju knihow a słuchoknihow zmóžnjeja. Połojca nadawkow je kwalita knihi, druha połojca je wabjenje, a to měnju tež financielnje. A hdyž sym hižo raz při ličbach: Něšto nowe za mnje je, zo njesměm so wudawkow bojeć. Hišće smój w fazy wuspytanja, kotre wiki w kotrych krajach kak derje běža. Na kóncu pak je rozsudne, hdyž pisa mi mać z Francoskeje, zo čaka ze synom hižo žadosćiwje na pokročowanje dyrdomdejow z »Doliny při rěce«. Stejimoj hišće cyle na spočatku, ale smój so na nowe puće podałoj a budźemoj dale po nich kročić.

W zašłych lětach prašachu so někotři hdys a hdys, hač njeměli tekst serbskeje hymny tak změnić, zo so žony hižo wuraznje njewuzamknu. Hłownje kritizuja so w tym zwisku poslednje tři linki druheje štučki: »Ow, zo bychu z twojeho / klina wušli mužojo, / hódni wěčnoh wopomnjeća!« Wšitkim drje je jasne, zo njeskutkuja jenož mužojo na dobro serbstwa, ale tohorunja žony. Přiwšěm njeje hač do dźensnišeho zasadna diskusija wo tutym prašenju nastała.

W zašłymaj lětomaj měješe pandemija nas kruće w horšći. Měsacy dołho njebě móžno dźiwadłowe inscenacije, koncerty abo awtorske čitanja live wopytować. Wot lońšeho pak běchu ze šćěpjenjom wolóženja móžne a móžachmy so zaso schadźować a kulturne wjerški kaž oratorij »Hrodźišćo« w Budyšinje abo popowu operu »Carpe noctem – njeskónčna nóc« w Chrósćicach dožiwić. Ze stupacymi ličbami natyknjenjow w nazymje běše wopyt zarjadowanjow jenož hišće pod dodźerženjom 2G- abo 3G-prawidłow móžne. Za přewjedźenje zarjadowanjow je to chětro wobužne. Ludźo maja so dočasnje přizjewić a dodźerženje prawidłow ma so přepruwować, při čimž móže so jenož wobmjezowanej ličbje zajimcow wopyt zmóžnić. Tak faluja zamołwitym w dźiwadłach, ansamblach abo koncertowych domach dochody. A runje zarjadnišća, kotrež su w priwatnych rukach, so prašeja, kak dołho to hospodarsce předźerža. Na tamnym boku trjebaja nješćěpjeni za jednotliwe zarjadowanja test, kotryž maja wězo sami zapłaćić. Z tym móže tajki kulturny wječor chětro drohi być. Je nam kultura tole hódna? Wšako su so w zašłych měsacach onlinowe poskitki, tež w Serbach, a streamingowe posłužby jara rozšěrjeli. Wone su tunje abo darmotne, njetrjebaš ani domjacy konopej wopušćić a móžeš zarjadowanje »wopytać«, kaž so ći časowje najlěpje hodźi. Tak je so trochu zaćichim transformaciski proces zahajił, kotryž wunjese nowe formy zarjadowanjow. Přiwšěm wuchadźam z toho, zo so kulturna krajina w přichodźe chětro změni a so někotryžkuli dom zawrěje a te abo tamne ćěleso dlěje njeeksistuje.

Benedikt Dyrlich organizowaše wot 1979 do 2019 Swjedźeń serbskeje poezije. Daloko nad 500 literatkow a literatow z Awstriskeje, Čěskeje, Francoskeje, Kazachstana, Němskeje, Pólskeje, Rumunskeje, Ruskeje, ze Serbiskeje, Słowakskeje, Słowjenskeje, Syriskeje, z Tuneziskeje a Ukrainy so na nim wobdźělachu. Bohužel so swjedźeń hižo njewotměwa.

Tež w tutym zwisku něšto wosobinske přidam. Srjedź awgusta wotmě so we wuchodočěskej Budislavi rěčny kurs serbšćiny, přihotowany přez Towarstwo přećelow Serbow. Na nim wobdźělich so z tematiskim přednoškom wo »Chróšćan zběžku« w lěće 2001 – mjez druhim wuprajich w datym konteksće zadźiwanje, zo njejsu so prjedawše róčnicy tutoho wusahowaceho podawka wuraznišo swjećili (a zo wón dotal ani ze stawizniskeho ani z politiskeho wida hłubšo analyzowany njebě). Ćim wjetše pak bě moje překwapjenje, jako zhonich, zo so aktualnje dopomnjenska akcija po 20 lětach přihotuje! Po wobdźělenju na derje přihotowanym podawku 6. septembra na šulskim dworje w Chrósćicach pak dyrbjach tola nazhonić, zo na prašenje »Kelko serbskosće Serbja chcedźa? – 2.0« ani po dwěmaj lětdźesatkomaj jasniša wotmołwa njeeksistuje. Róčnica »zběžka« wotmě so w přijomnej atmosferje; něšto wjac hač sto ludźi pak wona njepřiwabi. Podawk wopytachu hłownje ći, kotrychž njeje trjeba za aktiwity na serbskim narodnym polu přeswědčować; nowych mnoholičbnišich zajimcow pak wón lědma narěči, tež hdyž potencial za to bě. Tak kaž so hižo před 20 lětami tež w diskusiji w Internecach pokaza, zwosta tež w lěće 2021 šěrša serbska towaršnosć nastupajo poćah k »zběžkej« skerje pasiwna, njejednotna a liwka.

Serbska Wikipedija, jako ryzy čestnohamtski a wotewrjeny projekt skerje wuwzaće w serbskim digitalnym swěće, je dypk docpěła, na kotrymž so jeničce z dobrowólnymi awtor(k)ami dale wuwić njemóže. Njeje so zešlachćiło šěroke wobdźělenje serbskeje towaršnosće na tutym jónkrótnym projekće, našeje swójskeje a jeničkeje encyklopedije, zawěsćić. Móžnych přičinow za to je wjele – mała ličba rěčnikow, njedostatk časa, rěčne kmanosće ... Dźěło na projekće leži dale na ramjenjach někotrych jednotliwcow a je tuž wotwisne wot nich. Při tym je sobudźěło mjeztym bjez kóždychžkuli techniskich barjerow móžne.

Žurnalistam bě přeprošenka na njewšědne hodowne čitanje profesora za mašinotwar witana, hdyž za spodobnymi, přiwšěm wěcownymi temami pytachu. Na přikładźe tłuskačow rozkładźe profesor swojim studentam na nazorne a tróšku zabawne wašnje zasady konstrukcije mašinow. Z medijow zhoni profesor za resursowy management na samsnej uniwersiće wo dźěle kolegi a jeho za swój projekt w Keniji zahori. Tam trjebachu mašinu za ekologiske, ekonomiske a awtomatizowane tłuskanje makadamijowych worjechow. To bě njezwučene wužadanje za profesora. Da so do dźěła a wuwi ze swojimi studentami mjeztym patentowanu techniku. A Keničanam w kooperatiwje zwostanje wjac dobytka za fairtrade produkt.

Spócetne grichiske słowo κρίσις (krísis) ma wóznam měnjenje abo rozsuźenje. W tych padach, źož mamy něco rozsuźiś, dejali wěźeś, kótare móžnosći ga mamy. Historikarje, pšawizniki za mjazynarodne pšawo, epidemiologi, narodne góspodaŕniki a wójaŕske eksperty su se wobjadne, až luźe źe njewuměju derje rozsuźowaś. We Wójnskej fibli Bertolt Brecht pišo, až luźe lěbda něco z katastrofow pśiwuknu. Lubjej se pyta za winowatym. Jadnore wótegrona su za spódobanim: Chinezarje, Bill Gates z jogo mjazynarodnym pśiseganim, wuše mócy abo pomsć sknechtowanego wobswěta. To wšo znani wó wótpokazanju pśinawuknuś. Ta słaba zamóžnosć wuknjenja ma paradoksnje cyniś z wěru do racionalnosći wědomnosći. Z teje wěry slědujotej cesto pśeśiwnej, ale jadnak fatalnej njedorozměśi: Na jadnom boce se njekritiski mysli, až wěsty wuslědk slěźenja jo absolutna, na pśecej a wšuźi płaśeca wěrnosć. Na drugem boce se pśekritiski pśiswójujo pozicija, až rozdźělne rezultaty wótbłyšćuju alternatiwnu realitu. We wobyma padoma se njeglěda na wobstojnosći, kenž lajki mimo slězynowych fachowych znaśow cesto pódgódnośuju. Na nich se jadnorosći dla w popularnych medijach zabywa. Jo pak jano jadna wěrnosć, wóna jo bźez alternatiwy. Pytanje za wěrnosću se pomjenijo wědomnosć, kótaraž žednogo kóńca njama. Nic njama cyniś z wěru, dokulaž se złožujo na ewidencu. Aby pytanje za wěrnosću wuspěšne było, musy se bźez pśedsudkow definěrowaś, pód kótarymi wuměnjenjami něco płaśi. To teke groni, až wšykne wědomnosći muse cuze wobwliwowanje z boka politiki, popularnych medijow abo finance konsekwentnje wótpokazaś. Nejlěpše, což móžo wědomnosć podaś, su dopóznaśa, kenž se mógu pśekontrolěrowaś. Ta wěrnosć jo aktualny staw, kenž pak witśe z nowymi rezultatami móžo byś pśestarjety. Wěcej to njejo, ale rownocasnje jo to pśewšo wjele. Tym relatiwnym wědomnostnym dopóznaśam mamy se źěkowaś za wšykno. W kolektiwnem wobchadanju z krizami musy wědomnosć pśecej zasej na rozměru a mroki dopóznaśow pokazaś. Wědomnosć njeznajo žednych měnjenjow, jano fakty, togodla tam njejo žedna lichota měnjenja. Pśeśiwo njerozymnym gronam wót lichoty měnjenja we wědomnosći, na pśikład wó pśeměnjenju klimy abo wó genmanipulaciji pśez šćěpjenje, musy se zakšocyś. Pótom jo kriza šansa, ku kótarejž teke wědomnostne wuslědki pśinosuju ako to, což su: ako esencielny schójźeńk dopóznaśa.

Zwučene móžnosće wuměłskeho skutkowanja su so wot nalěća zańdźeneho lěta pandemije dla tež za čłonkow a čłonow Zwjazka serbskich wuměłcow zasadnje změnili. Nadobo njemóžachu so mj. dr. nimale žane zjawne čitanja wjac přewjesć. Tohodla bě nuznje trěbne za alternatiwami pytać. Předsydstwo ZSW je zrodźiło mysličku za nowu formu tak mjenowanych »digitalnych čitanjow«.

Spočatnje bě předwidźane, zo awtorki a awtorojo wurězki ze swojich twórbow čitaja kaž dotal, jenož bjez publikuma. Tuto měło so w jednym přeběhu přirunujo live-streamej ›wotfilmować‹ a bjez wulkich wobdźěłanjow online stajić. W běhu połlětnych koncepcionelnych a wobsahowych přihotow pak so mi wuwědomi, zo žada a zasłuži sej kóždy jednotliwy literarny přinošk swójski charakter prezentacije. Hižo wšelakorosć za prěnju nahrawansku seriju namjetowanych přinoškow wuwabi kreatiwitu při dramaturgiskim zapołoženju scenow. Zdobom pokazaja pandemiske wobstejnosće ćim wočiwidnišo trěbnosć, wuwić serbskorěčne poskitki tež t. mj. programowych studijowych produkcijow, přidatnje k žurnalistiskim přinoškam w telewizijnych magacinach.

SYMAN PĚTR CYŽ

»Pósłanc našeje maćeršćiny« – tak mjenowachu nowiny njedawno modernizowany ćah, kotryž wozy serbske słowa wotnětka po Łužicy a hač do Drježdźan. Tež druhe pósłancy jewja so w zašłym času husćišo w regionalnych medijach kaž tež w interneće – a při našich pućach. Rěč je wo dwurěčnych napisach na pućnikach abo twarjenjach, klasiskej temje rěčneje politiki, kotraž so zašłe lěta tež we Łužicy zaso bóle tematizuje. Někotryžkuli – nic jenož Němc – so snano praša, hač drje nimamy wažniše problemy. Hač je woprawdźe trěbne, zo so na kóždym pućniku a při kóždej wohnjostraži tež serbšćina jewi, a to hišće w jenakej wulkosći.

Haj wšak, mamy wjetše twarnišća– na polu kubłanja na přikład. Přiwšěm njesměli wažnosć zjawnych serbskich napisow podhódnoćeć. Mjeztym zo měrja so serbska wučba, serbske medije, zarjadowanja a podobne »jeničce« na ludźi, kiž so tak a tak hižo ze serbstwom zaběraja a kotrymž je wědomje, zo je Łužica dwurěčna, narěča tajke napisy wšitkich hač přisłušnikow wjetšiny abo wopytowarjow. Přez swoju wulku ličbu a rozšěrjenje po cyłym oficielnym sydlenskim rumje tworja wěstu samozrozumliwosć, zwuraznjejo dwurěčny raz kónčiny. W někotrych gmejnach su wone nimale jenička pokazka na (zdźěla hižo historisku) serbskosć.

Njelukratiwna je tež naša serbska rěč w digitalnym swěće. Přerěznje 3,7 hodźinow wob dźeń na smartphone sutamy, kiž njehodźi so serbsce posłužować. Smy so na to zwučili, wšako hižo na kompjuterach přewjele ze serbskej rěču započeć njemóžachmy. Za Microsoft, Apple, Google a dalšich ma serbska rěč prosće přemało recipientow. Dźakowano serbskim idealistam a institucijam mamy přehladny poskitk serbskorěčneje open source software a serbskich wobsahow. Realita pak je tajka, zo dyrbju z mojej dźowku falowaceho streaming poskitka dla cyły tydźeń samsneho pěskowčika online hladać, mjeztym zo móže so moja němskorěčna žona kóždy dźeń nad aktualnym »Sandmannom« wjeselić. Tak dźěćo hižo wot małosće wuknje, zo je serbska rěč mjenje hódna. Digitalizacija runja industrializaciji małych zatepta. Štóž nětko mysli, zo by za Serbstwo spomóžne było, čerstwe zaryte kable za spěšny internet zaso wurywać a wšitke škričkowe sćežory spowaleć, zabudźe, zo njemóžeš čas wróćo wjerćeć a zo młodźina swój puć do přichoda dźe.

Nimale sto lět pozdźišo ma so na Lawskich hrjebjach nowy serbski kulturno-wědomostny centrum twarić. Prašam so, kak by tajki wobraz dźensa wupadał, kiž by tam w foyeru ludźi witał a na prěni pohlad přehlad wo centralnych serbskich wosobinach poslednich sto lět a z tym zjimanje serbskich stawiznow a dohlad do serbskeho sebjezrozumjenja dał? Koho bychmy na wobrazu wuhladali a koho nic? Bychu so wubrane wosoby tež tak rjenje do cyłka zestajić dali? Socialistiski sekretar Domowiny pódla duchowneho? Wopory nacionalsocializma a komunizma pódla podpěrarjow abo sympatizantow systema? Štó by zwobraznjenym kak hołdował? Hač a na kotre wašnje bychu so mjezsobne a strukturelne konflikty zwobraznili? Bychu cyrkej, přiroda a folklora dale w pozadku stali? Kotry zastupjer młodeje generacije 21. lětstotka by městno namakał a štó z (ludowych) wuměłcow? Haj, a nic naposledk, by so žonam wjace přicpěło, hač mužam w drastach přikiwać, kaž to pola Trstenjaka widźimy? A při tym bě tola hižo Adolf Černý w lěće 1895 Milu Imišowu jako »prěnju serbsku wótčinku« počesćił – titul, kotryž jej tež druzy serbscy publicisća připóznachu.

Hinak hač wjetšina našich prjedownikow wopušćimy jako młodostni naše ródne wsy a města, podamy so – znajmjeńša za čas wukubłanja – do swěta a so zdźěla tež wjace njenawróćimy. Abo přesydlimy so powołanja abo wosobinskich přičin dla do druhich městow a krajow a spytamy w cuzbje nowu domiznu nańć abo sej na přikład přez warjenje jědźow, kiž znajemy ze dźěćatstwa, přez čitanje knihow w maćeršćinje a pěstowanje nałožkow a wašnjow něšto wot doma wobchować. Někotři swoju domiznu tež dobrowólnje njewopušća, ale su tomu nuzowani, dokelž so jich wjes brunicy dla wotbagruje abo dokelž buchu po wójnje wuhnaći abo přesydleni abo před wójnu ćěkachu. W tajkich padach zwostawaja jenož dopomnjenki, fota abo kluče wopušćenych statokow, kotrež su potrjecheni domiznu wopušćiwši wuchować móhli.

Před něšto tydźenjemi započach koparske mustwo pola Jednoty Kamjenc trenować. Spěšnje spóznach, zo so wužadanja we Łužicy wot wužadanjow druhdźe na swěće njerozeznawaja. Samostatne myslenje a dowěra do swójskich kmanosćow njejstej samozrozumliwej, tu runje tak nic kaž w Tansaniji, Kolumbiskej, Jordaniskej abo Nepalu.