k spožčenju Myta Ćišinskeho Jurjej Łušćanskemu, dnja 14. oktobra 2023 w Smochćicach

Česćena zapósłanča Zwjazkoweho sejma knjeni Pawlik,

česćeni čłonojo kuratorija,

waženi hosćo,

luby Jurjo!

z něžnym dychom

zběha so pisany šat

nalětni

a hibićiwy porst přirody

dótknje štom

zakliwa žiwosć k mylnej smjerći

zahajejo

zdrasćenje šer[j]enskich konturow

sćicha drjebjo1

Serbska bibliografija registruje lětušeho lawreata Myta Ćišinskeho, Jurja Łušćanskeho, prěni raz w lěće 1970 jako awtora, a to ze štyrjomi basnjemi w Rozhledźe, mjez nimi runje citowana z titulom »nazyma«. A hačrunjež dalše basnje sćěhowachu, wuda so prěnja basniska zběrka hakle składnostnje jeho 60. narodnin w lěće 2011 pod titulom »Čerwjeń brěškow«. Wo to postara so Kito­ Lorenc, kotryž bě hižo młodostneho Łušćanskeho nawabił do »HAJA«, do »Horstki ambicioznych jutřišich awtorow«, abo oficialnje mjenowaneho Róžeńčan Kružka młodych awtorow. W kompaktnosći tuteje knižki »Čerwjeń brěškow« wotkrywa so basniska žiłka awtora: Zwjetša krótke, zdźěla do aforizmow redukowane teksty bjez ryma abo štučkow wobsedźa často zhusćenu pointu a wotbłyšćuja tak specifisku subtilnosć humora kaž tež rěčnu wobrotliwosć awtora. Basniska zběrka njedožiwi jenož druhi nakład, ale wuńdźe přidatnje w čěskim přełožku – tohorunja w dwěmaj nakła­domaj.

Werner Měškank – Wjeźo klimowa změna k serbskej jadnorěcnosći? W Dolnej Łužycy su góruce mroze a śopłe sněgi zachopjeńk decembra 2023 statkowali kaž slědne warnowanja pśed klimoweju a rěcneju změnu. Ale Serby su na gluku na take njewócakane wjedrowe wustatkowanja lěpjej pśigótowane, nanejmjenjej te, kótarež serbski wuměju.

Rozdźělne napohlady

Dźensa je wuprajenje MÓC WOBRAZOW nimale wobrot. Fungujo za temy, kaž přirodne katastrofy, zapusćenja, njezboža a wšě bědnosće tutoho swěta. Druhdy mnje nimale starosć čwěluje, zo mócni našich kontinentow swoje rozsudy na zakładźe wobrazow trjechja abo tych pohibliwych wobrazow dla, kotrež so jim wječor w telewiziji pokazaju. Nimo woprawdźiteje reality.

Dr. B. Beiler, profesor estetiki na HGB w Lipsku, zaběra so 1967 w »Namocy wokomika« za powójnski čas a před pozadkom vietnamskeje wójny USA, z sćěhami (nic z MOCU) wobrazow, předewšěm fotografije. Chcyše raz wote mnje zhonić, čehoždla ze spočatka 1970tych lět telko wobrazow pohrjebow a žarowacych wobsedźu, kotrež sej něchtó ani wobhladać ani wozjewić nochce. Wotmołwu njemějach.

To je mi po hłowje chodźiło – we wonym času mějach tójšto wosobinskich wosudow znjesć, kotrež wšě na kěrchowje kónčachu... Zawěsće běchu wobrazy wašnje přemóženja (mějach jenož jedyn čorny šlips a jedyn čorny woblek!).

Dyrbju wo pozitiwnych wosudach powědać, fotografije so stanu. W lěće 1987 sym tu zwobraznjeneho křižerja na dworje klóštra Marijineje hwězdy sfotografował, potajkim přisłušeše Chróšćanskemu procesionej. Tutón wobraz bu pozdźiša rezerwa za wobrazowy wuběr wobrazoweho zwjazka »Prěki a podłu po Łužicy«, kotryž měješe w nakładźe VEB F. A. Brockhausa wuńć.

Peru

Peruańska wjas Callejon de Huaylas (region Áncash) celebrěrujo pódobne wuběgowanje­ na cele wósebny part. Wobydlaŕstwo how njepowěda w regionje jano Andisku špańšćinu1, ale teke Áncash­ Quechua2 (oficielnje Anqash qichwa­ pomjenjona). Na zakłaźe togo wósebnego zestajenja ludnosći jo se mógała how wuwijaś jadnorazna forma gusecego rejtowanja – Cóndor Rachi abo Rachi Cóndor (serbski: noc kondora), kótaraž se tradicionelnje wótměwa pśi góźbje karnewala3.

Pśed rejtowanim na pśemoc se město gusy abo kokota napšawdu žywy kondor wužywa. Toś ten nosy se nejpjerwjej w pisane wupyšnjonych nosankach a wejsanarje rejuju chylku wokoło tych nosankow, ako by wóni byli jano dalšny rejowaŕ. Wjele wejsanarjow jo sebje woblico z běłeju substancu – nejskerjej mineralneju pastu (?) – wobmazało a nosy wjelike běłe kłobyki ze šyrokeju krempu. Někotare su se teke nadrowe pase z płodami (jabłuka?) pśez ramjenje powjesali.

Rejtarje wobkružyju něnto w kupce wěcej razow nosanki a pśi tom jich dujaŕska kapała muzikaliski pśewóźujo. Lětosa (2022) su nosyli rejtarje pla Cóndor Rachi pśisamem wšykne samske drastwy: běłe zgło, śamnomódry zec a cerwjene rubiško. A dwa ako »Capitán» (stotnik pla wójaŕstwa) pśigronjonej rejtarja w kupce stej nosyłej cowboyowy kłobyk a stej wopytałej pśi rejtowanju wokoło nosankow pórěd stwóriś. W drugich lětach su rejtarje pśi tom dobru »njeźelsku» drastwu – woblak, krawatu, atd. – nosyli a wótergi take něco ako »wobaleńc«, kótaryž jo wobstojał z pisanych plastikowych flašow. Snaź dej taki »wobaleńc« pśedstajiś ptaškowe pjerka, ale bóžko njejo mógał awtor do tych měst žrědło namakaś, kótarež by mógało wujasniś toś tu wónaku drastwu.

Symboliske pječwo do cyrkwinskeho a burskeho lěta słušeše. Wuměłsce sformowane ćěsto a figurki běchu něhdy połne woznama. Mějachu zbožu a strowoće přisporjeć.

Na łubi burskeho statoka w Zagorju pola Mužakowa před něšto lětami škleńčany kašćik z plećenym pječwom, prawdźepodobnje poselene, namakachu. Na wěncu spóznaješ lěto 1854, pismikaj K a G, móličke całtki a chlěbuški. Srjedźa štyri pory zawdawaceju rukow pletwu tworja, kiž na dźećelowe łopješka zboža dopominaja. Tute pječwo z přeměrom 18 cm ma běły židźany banćik přećehnjeny. Pozadk je nazeleń wobarbjeny, ramik je čorny. Namakanka tu we Łužicy přewšo zadźiwa. Móhł měnić, zo pochadźa z 500 km zdalenych morawskich Vizovic, sławneho centruma ludoweho pječwa.1 Zagor běše před 150 lětami chuduška, nimale hišće ryzy serbska wjes wosrjedź pěskojteje Mužakowskeje hole. Wo pječwje njemóžachu w kónčinje ničo zhonić. Tež naprašowanja w susodnych regionalnych muzejach, etnografiskich zběrkach a chlěbowych muzejach Němskeje běchu njewuspěšne. Tajke stare pječwa su jara rědke. Hódajo, što wono woznamjenja, tukaše so na lubosćinske a kwasne pječwo, kmótřiski dar abo dopomnjenku pjekarskeho wučomnika.2 Ludowědnje zajimawe su wosebje motiwy. Maš tu znate zawdawanje rukow jako znamjo zwjazanosće a swěry, wosebje woblubowane w času biedermeiera. Ze štyrjoch čwakow ćěsta splećeny wěnc a so křižowacy muster – w ludowědźe štyri wutroby3 mjenowany – móhł schowane apotropeiske znamjo być, takrjec wuměłsce wuhotowany chlěb ze selu jako žohnowanje za dom. Tute znamjo jara na ukrainski słónčny symbol dopomina. Móžno je, zo wospjetna ličba štyri připad njeje. Přetož štyri bywa w ličbowej mystice symbol wšěch štyrjoch směrow a počasow. Ličba wosom pola rukow je zdobom ličba bibliskeho nowospočatka.4 Tež chlěbuški do spekulowanja zawjedu – wšědny chlěb abo symbol płódnosće?5 Snano pohlad do stawiznow pomha. Wokoło lěta 1854 běše čas hubjenych žnjow, drohoty a hłodu. Mnozy za morjo wupućowachu.

Njeswačidlske šulske stawizny 1840–1889: Křesćan Wylem Hercog

Njeswačidlska wulkowosada běše wobšěrna. Wona wopřiješe 34 wsow. Jeje dušepastyr bě wot 1839 farar Herrmann Julius Richter (Rychtar), jeho podpěrowaše diakon Andreas Taffel (Handrij Taffla). Městno cyrkwinošulskeho wučerja zastawaše wot 1838 Křesćan Wylem Hercog. Wón skutkowaše tež jako kantor, organist a kěbětar.1 W zdalenymaj městnomaj Komorowje pola Rakec a Poršicach eksistowaštej hižo pódlanskej šuli. Zwosta hišće 320 dźěći, kotrež mějachu so w Njeswačidle wuwučować. Tole njemóžeše jednotliwy wučer zdokonjeć. Šulske twarjenje z lěta 1732 drje so 1805 rozšěrješe, tak zo šulska rumnosć něhdźe 140 dźěći zaměstni.2 To pak lědma dosahaše za Njeswačidlskich šulerjow a za najbliše wjeski. Za zdalenišo bydlace dźěći bě šulski puć tak a tak jara dołhi.

Polěpšenje pokazowaše so wokoło 1840, hdyž Franz Theodor hrabja von Riesch połnolětnosć docpě a knjejstwo nad Njeswačidlskimi kubłami sam přewza. Farar Rychtar móžeše hižo 1841 w swojim přinošku za knihu »Oberlausitzer Kirchengalerie« wo prěnich wuspěchach w šulstwje rozprawjeć. Zarjadowanje dalšeje šulskeje stwy za młódše dźěći a z bydlenjom za wučerja bě planowane a Jan Špitank z Njeswačidła bu hižo jako pomocny wučer přistajeny, kiž »einstweilen in einem Miethlocale der 3. und 4. Classe Unterricht ertheilt, wäh­rend die 1. und 2. Classe den Unterricht des Hauptlehrers genießt«. Dalše pódlanske šule mějachu so załožić, ručež dosć serbskich wučerjow seminar zakónči.3

Poetiske dokumenty

Znamjenity architekturny běrow spřihotowa wokoło lěta 2006 we Wienje za twarske předewzaće UNIVERSALE prezentaciju super-wustajenskeje hale za twarske wiki w USA. Planowane bě, hoberske fota třěšneje konstrukcije do hale wotwěšeć. Tak, zo wostanje halowa konstrukcija najwažniši dźěl předstajenja, potajkim žana fotowa wustajeńca.

Předwidźane temy fotow měli zajimawe mosty Europy być. Złožujo so drje na nowe eurowki 2002 ze symboliskimi mostami. Běch zamołwity za Europski móst blisko Brenneroweje awtodróhi do směra Italskeje a wiadukty historiskeje Semmeringoweje jězdnje do Granza.

W tutym zwisku bě so wudało, zo móžach stare a zajimawe železniske wiadukty Hornjeje Łužicy, kaž na přikład wiadukt blisko Wósporka nad Lubatu abo wiadukt blisko Póckowow naspomnić. Foto Póckowow so na městnje schwali.

Wo Wósporku běch wupowědał, kotre starosće a problemy z w tej kónčinje stejacym njewužitnym twarskim pomnikom maja. To snadź jara rozumne njebě. Měnjachu mjenujcy, zo by so za tutu twarsku problematiku wupłaćiło, fotografiske zwobraznjenje namakać.

Najwažniši dźeń twojeho žiwjenja njebudźe tón, hdyž so zmandźeliš. Abo tón, hdyž swoje šulske zakónčenje, po kajkimž puću tež přeco, złožiš. Abo prěni dźeń wočakowaneho powołanja nastupiš. Ně.

Najwažniši dźeń twojeho žiwjenja je tón, hdyž začuće swójskeje hódnoty wotkrywaš. To je wěsty wokomik, hdyž skónčnje rozumiš, zo sy runje dosć a přeco dosć była abo był. Tute wuznaće njeměri so jenož do wonkow­neho swěta ale w tutym zwisku wosebje do nutřkowneho. Tón dźeń, hdyž wopřimnješ, zo je lubosć­, kotruž za sebje maš, ta naj­wobstajniša móc, kotraž scyła eksistuje. Ta, kotraž je w tebi njepowalnje zakorje­njena. Kotraž započnje z tobu a kotruž móžeš z druhimi dźělić. Ta, kiž je přeco w tebi drěmała­.

To je tón najwažniši dźeń two­jeho žiwjenja, na kotrymž realizuješ­, zo sy we wopraw­dźitosći synonym k njenaru­najomnosći. Jenož ty sy ty a to je hoła jónkrótnosć, kotraž w tebi­ tči.

Ženje njesteješe na Domowinskej politiskej agendźe, zo dźe wo kraj indigeneho serbskeho luda. Tola hižo basnik, publicist a katolski duchowny Jakub Bart-Ćišinski (1856 – 1909) basnisce napominaše1:

»…Haj duž, hospodarjo serbscy, hajće

pola, łuki, lěsy, domy serbske,

wašich prjedownikow kubło herbske!

Hruzlik serbskej zemje njepředajće

žadyn! Pod serbsku chorhoj pójće,

k Serbow roli, rodej swěrnje stójće!«

To njebě ani w lěće prěnjeho wozjewjenja, 1891, lyriski wobraz, je to realne napominanje w basniskej formje. 1924 wozjewichu Serbske Nowiny powědku spisowaćela a politiskeho wizionara Jana Skale (1889 – 1945) Stary Šymko2. W srjedźišću powědki steji serbski bur

Nordrhein-Westfalska – gusece rejtowanje a »Hähneköppen«

Teke w Nordrhein-Westfalskej dajo nałogi, kótarež su pódobne na łapanje kokota.

We dwěma měsćańskima źěloma Wattenscheida (Höntrop a Sevinghausen), ale teke w Essen (w měsćańskich źělach Byfang, Freisenbruch a Kupferdreh), we Velbert (měsćańskej źěla Langenhorst a Neviges blisko groda Hardenberg), w Dortmund a w Drolshagen-Bühren (Sauerlandska) organizěruju (rowno tak ako w Belgiskej a Nižozemskej) tak pomjenjone zjadnośeństwa gusecych rejtarjow to gusece rejtowanje.1

We Wattenscheid stej to wót 1908 zjadnośeństwje »Gänseclub Höntrop« a »Gänseclub Sevinghausen«. Pśed tym stej byłej wobej kluba w jadnom klubje zjadnośonej, dla togo se wobej na pózdatne lěto załoženja 1598 pówołajotej (k tomu wěcej dołojce w kapitelu »Póchad łapanja kokota a gusecego rejtowanja«). Cele pódobnje ako cłonki belgiskego towaristwa »De Nieuwe Gans Berendrecht«, nose cłonki zjadnośeństwowu gusecych rejtarjow z Wattenscheid a Essen něgajšnu drastwu jadnorych źěłaśerjow. Ta wobstoj rowno tak ako w Berendrecht z módrego kitla, cerwjeno-běłego rubišća, carnego zeca a carneje šupkateje mice (z aplikaciju z metala w formje gusy na prědkownem boku). Teke w Nordrhein-Westfalskej pó źělach zymnokšejne kónje zasajźuju, za zdaśim su teke dujaŕske kapały obligatoriske a wšykno se stawa w karnewalskem casu, zwětšego rožowe pónjeźele a cesto we zwisku z fašingowymi pśeśěgami. Jano w Langenhorst a Neviges rejtuju na drugich dnjach. W Neviges wugótuju gusece rejtowanje swětki a w Langenhorst pětk pśed rožowym pónjeźelim. Ale na wšych zarědowa

K wudaću časopisa Misionske Powěsće

Serbski předměrc so husto z hesłami romantika, rozswětlerstwo a słowjanska zwjazanosć charakterizuje. Tutym hibanjam so bytostny wliw na serbske narodne budźenje připisuje. Hladajo na politiske połoženje w předměrcu rěči so wo restawraciji, z widom na Prusku je w serbskim stawiznopisu tež husto rěč wo zaměrnej germanizaciji. Hospodarske połoženje we Łužicy da so skrótka z hesłomaj agrarne reformy a započatk industrializacije wopisać. W tutym nastawku chcu na dalše hibanje skedźbnić, kiž serbske stawizny nic mjenje hač horjeka mjenowane wobwliwowaše, je so pak hač dotal mało wobkedźbowało, mjenujcy zbudźerske hibanje (Erweckungsbewegung).

Zbudźerske hibanje korjeni w pietizmje 18. lětstotka, dyrbješe pak so po Francoskej rewoluciji a Napoleonskich wójnach z hinašimi wliwami rozestajeć. Jedna so wo swětowe hibanje, kiž wšě kraje reformacije wopřija (USA: Second Great Awakening; Jendźelska: Evangelicalism, Francoska a Šwicarska: Réveil). Po wobsahu měrješe so přećiwo racionalizmej a wojowaše za rechristianizaciju Europy. Rowjenkojo mějachu so z duchowneho spara budźić, tole zwjaza so husto tež z přećom, jich z narodneho spara budźić. Lěta mjez 1815 a 1848 so jako wažne časowe mězniki zbudźerskeho hibanja podadźa, je pak konsens, zo wobwliwowaše zbudźerske hibanje wuwiće w Němskej přez cyły 19. lětstotk. Při tym njewobmjezowaše so jeho skutkowanje jenož na cyrkwinski wobłuk, ale móžemy runje na polu towarstwoweho žiwjenja, diakonije (chorownje, diakonisowe wustawy, wumóžerske domy), ale tež nowinarstwa šěroke zjawne skutkowanje zbudźerskeho hibanja slědować. Zbudźerske hibanje, tak teza tutoho nastawka, wobwliwowaše tež serbske stawizny w předměrcu bytostnje. Chcu to tule na přikładźe serbskeho nowinarstwa pokazać.

Čeplske ideale

Eksistowachu časy, jako běše dźěławy lud we wuměłstwje, dźiwadle, literaturje a zdobom w fotografiji z woblubowanym motiwom. Potajkim ludźo, kotřiž karu jěducu dźeržachu. Wězo tehdy hižo napohlady hladajo na formu a wobsah daloko rózno dźěchu. Tež, hdyž něchtóžkuli to po 30 lětach hinak wukładować chce.

Tak běch za fotowu wustajeńcu «Naša Łužica dźensa» 1980 wulkoformatowu portretowu seriju wosobow z Łužicy spřihotował. Po wašnju wuhotowanych režijowych fotow. Hornčerja z Krynicy, dejerja z Hrańcy, kolijetwarca z Chóžyšćow atd.

Wobrazy buchu prawdźepodobnje wot jury połojčnate přiwzate, snano nochcychu mnje ani złoboćić! Wšako měnješe Erich Schutt jako juryjowy šef, zo so portrety tak prawje do dźensnišeho wočakowaneho čłowječeho wobraza njehodźachu. K festiwalej 1980 so wustajeńca w ćěsnej jědźerni na Hošic hasy natwari. To dyrbješe mi sobudźěłaćer Domowiny nažel zdźělić, zo njemóža so moje wulkoformatowe wobrazy městneho njedostatka dla pójsnyć.

Za wobrazowy zwjazk «Ducy po Błótach» LND 1990 chcych rady při swinjorězanju fotografować a wosebje derje by było, by-li to wonka było. To so zrědka nimoducy poradźi... To pomhaše mi Pśipšojc (Pschiepsch) swójba na Lědach a běch w prawym wokomiku na městnje. Dny pozdźišo dóńdźe pisomne naprašowanje pola swójby Pśipšojc wot weterinara – a hygienoweho zarjada Lubnjowa, hač běchu so při rězanju na dworje wšitke hygieniske předpisy dodźerželi a jeli bu fotografowane, měłe so tute fota zničić. Na, to by mi wutroba krawiła!

Za žiwjenski skutk na dobro Serbstwa

Swoje 90. narodniny je w Choćebuzu-Škódowje woswjećiła wučerka, studijna radźićelka Hanamarja Měškankowa. Jako steješe nadobo jako prěni gratulant předsyda Domowiny Dawid Statnik před njej, bě jubilarka cyle překwapjena. Z wutrobitymi słowami počesći wón narodninarku »za dłujkolětne zasłužbne woplěwanje a zdźaržanje serbskeje rěcy a kultury« a za jeje cyły serbski žiwjenski skutk z čestnym wopismom a slěbornakom »Serbski dudak«.

Hanamarja Pawlikec narodźi so dnja 18. julija 1933 w Rownom. Slepjanšćina je jeje maćeršćina. Na prěnje šulske dny jako tehdy hišće pjećlětna w šuli w Rownom so narodninarka jara derje dopomni: »Tehdy šula w aprylu započa. Chodźach prěnje lěta hišće w burskej drasće a rěč mjez dźěćimi w přestawkach běše serbska. Naš wučer Kinne, kotryž na wěstych dnjach lěta w brunej uniformje přez wjes chodźeše, běše zasadnje přećiwo tomu a nam to zakazowaše. Kóždeho, kiž so po tym njeměješe, wón kruće pochłosta. Tak běchmoj, moja přećelka Emma Mudric a ja, mjez tymi, kiž dóstachu prědku před rjadownju wjacore šwiknjenja z jeho kijom. Mějachmoj po tym módre porsty. Ale płakała njejsym!«