W Serbskej debaće »Štó chcemy być – indigen, awtochtone abo něšto druhe«, wubudźi tež prašenje kolonializma wšelake rozdźělne nahlady. Tema redukuje so rady na kolonialne praktiki europskich mócnarstwow w Africe, Łaćonskej Americe abo Aziji, wosebje w času 19. lětstotka.

Powšitkownje pak jedna so wo wobknježenje a potłóčowanje druhich ludow přez cuze mócnarstwa. W přirunanju z pozdatnje »mjenjehódnymi« ludami abo kulturami wobhladowachu so zapadno-europske imperije jako bóle doprědkarske – ciwilizowaniše – a chcychu tuž swětej swoje prawidła a žiwjenske wašnja nanuzować. Jich kolonialny system mějachu za něšto přirodne. Tak namaka tež jich »ciwilizaciska misija« mjez intelektualnymi elitami a wobydlerstwom moraliske připóznaće.

Dźensa so nadutosć a dominanca tutoho myslenja a z nim zwjazany eurocentrizm sylnje kritizuje. Kritika měri so wosebje na něhdyšu logiku, ludźi jako mjenjehódnych wobhladować, kotrež pječa narokam zapadneho swěta njewotpowědowachu.

Tež Serbja płaćachu jako »njezrałe« abo »primitiwne«. Jich kultura a rěč so jako mjenjehódnej wobhladowaštej. W podwědomju knježa zdźěla dźensa hišće tajke a hinaše nahlady, husto bjez wědomja za to, zo bazuja na rasistiskich rasterach. Zwjazkowy prezident Frank-Walter Steinmeier wuzběhny w lěće 2021, při wotewrjenju etnologiskich zběrkow Aziskeho muzeja w Humboldtowym forumje, zo je »němska kolonialna móc ludźi potłóčowała, wuklukowała, wurubiła a moriła«. Wón žadaše, wjace »swětła do tuteje ćmy přinjesć«, dokelž je »dźensa w našim kraju dosć slepych blakow, kotrež maja so předźěłać, nic naposledk rasizm, diskriminacija, ponižowanje kaž tež nadpady a namóc.«. Indirektnje to rěka, zo njeje kolonializm dawno hišće někajka wotzamknjena doba.

Před něšto časom dosćehnje mje próstwa, hač njebych so z přinoškom »August Gottlieb Spangenberg a Serbja« na mjezynarodnym zběrniku wo Ochranowskim biskopje Spangenbergu wobdźěliła. Wotmołwich jendźelskimaj wudawaćelomaj, zo drje je jenož mało materiala a zo sej wotpowědny přinošk tak prawje předstajić njemóžu. Napisaštaj pak, zo je tež to wuslědk a pozbudźištaj mje do pisanja. Dach so tuž do dźěła a běch bórze wo swojich wotkryćach překwapjena.

August Gottlieb Spangenberg běše po smjerći załožićela Ochranowa, Nikolausa Ludwiga von Zinzendorfa w lěće 1760, bratrowsku jednotu přez nimale tři lětdźesatki nawjedował. Ze swojim organizaciskim talentom, mjezynarodnymi nazhonjenjemi a wurunowacym wašnjom je bytostnje k dalewobstaću jednoty po smjerći załožićela přinošował. Swojeho wulkeho wuznama dla, mjenuje so tež druhi załožićel jednoty. Jeho cyrkej a zhromadnosć twarjace skutkowanje fascinuje slědźerjow mjez druhim wosebje tohodla, dokelž běše Spangenberg w młodych lětach separatistiskim kruham přiwisował, kiž cyrkwinske struktury wotpokazachu. We wěstym zmysle špiheluje Spangenbergowe žiwjenje wuwiće bratrowskeje jednoty wot radikalneho pietizma k institucionalizowanej a připóznatej organizaciji. W tutym procesu institucionalizowanja jednoty, hraješe Spangenberg sam wažnu rólu.

Wot zašłeje nazymy předleži nowa CD klasiskeje hudźby, wobsahowaca serbsku pišćelowu hudźbu. Jedna so wo dwanaće twórbow šěsć serbskich komponistow, kotrež buchu pak originalnje za pišćele spisane pak za tutón instrument wobdźěłane.

Nahrał je kompozicije wšelakich dobow a stilow w Lipsku swobodnje skutkowacy hudźbnik serbskeho pochada, Stefan Kießling. Wón natoči je na pišćelach firmy Vleugels z Hardheima w Badensko-Württembergskej, kotrež buchu w lěće 2015 w nowej Propstowskej cyrkwi swj. Trojicy w Lipsku poswjećene. Instrument ma podobny wobjim kaž pišćele w Róžeńće, je pak technisce wězo wo wjele moderniši – a k tomu w najlěpšim stawje.

Luba Jěwa-Marja, česćeni swjedźenscy hosćo!

Do Čornakec swójby narodźi so pjeć dźěći, Jurij, Jěwa-Marja (*1959), Křesćan, Borbora a Andrea. Woni wotrosćechu na statoku we Wotrowje. Skót mějachu tehdy hišće priwatnje doma, pola so w burskej zhromadnosći w LPG typa I wobdźěłachu. Za staršeju bě wosebje wotydźenja w lěću 16-hodźinski dźěłowy dźeń wot ranja štyrjoch normalita: wodnjo na polach prodrustwa, rano a wječor pak dźewjeć kruwow dejić a fiterwać a drobny skót zastarać. Wšědnje Jěwa-Marja wječor w hródźi pomhaše, na přikład hnój kidać. Pozdźišo nawukny kruwy dejić, z konjom a zapřahom na łuku po trawu jěć a syno dźěłać. W nalěću rěpu přećahowaše, nazymu sobu neple zběraše a nać rěpy wotrězowaše.

Tuta generacija dźěći, dźensa husto wothódnoćejo »babyboomery« mjenowana, je – hdyž so tak po Serbach rozhladuju – nawuknyła přewzać zamołwitosć, być kreatiwna a na so wzać wjele přidatneho, husto tež čestnohamtskeho dźěła. Z tym sćěhowaše swojeju staršeju, kiž přežiwištaj wšu hrózbu wójnskeje namocy, stracha a tradanja – Čornakec nan jako młoduški wojak a mać jako wójnske dźěćo. Jimaj bě měrliwe dźěło a swójba zdźědźena winowatosć – tradicija.

Za UNESCO wotwisuje skala wohroženja rěčow wot stability jich daledaća w swójbje a w zhromadnosći.

»Zawěsćena« rěč definuje so tuž jako wužiwana we wšitkich generacijach, jako charakterizowana z njemylenej mjezygeneraciskej transmisiju.

»Wohrožena« rěč wužiwa so dale wot młodych ludźi, ale wona wobmjezuje so na někotre domeny.

»Rozsudnje wohrožena« rěč je tajka, kotruž dźěći jako prěnju rěč doma wjace njepřipóznawaja.

»Chutnje wohrožena« rěč nałožuje so jeničce wot generacije dźědow a wowkow, mjeztym zo generacija staršich rěč hišće pasiwnje znaje, ale ju dźěćom wjace dale njedawa.

»Kritisce wohroženu« rěč wužiwaja jeničce najstarši ludźo, a to tež jenož w někotrych situacijach. Hdyž takle na eksistowace rěče hladamy, potom móžemy konkluziju sćahnyć, zo je jenički puć k jich rewitalizaciji wobnowjenje mjezygeneraciskeje transmisije – nawróćenje jich daledaća w swójbach a to w funkciji prěnjeje rěče.

Tak hladaše hišće w 90tych lětach 20. lětstotka na »zawróćenje rěčneje změny« Joshua A. Fishman, wótc a załožer slědźenjow wo rewitalizaciji wohroženych rěčow. Fishman spózna zwisk mjez rěču a identitu jako njerozdźělny poćah, kiž so na koncept etniskosće zepěra, w kotrymž pochad a krejne zwjazki přisłušnosć k skupinje předpokładuja. Z tuteje perspektiwy dyrbi »maćerna rěč« zdźědźena być – potajkim dźěćom doma přez staršich posrědkowana.

»Njeje trjeba, zo so wšitke wuměnjenja konwencije spjelnja a dosaha, hdyž

někotre z nich přitrjechja.«

Dołho wočakowane Serbske debaty su nimo. Ale hłubša diskusija wo jednotliwych temach je dale nuznje trěbna. Na přikład při temje »Štó smy: indigeni, awtochtoni abo něšto druhe?« je so wjele problemow načało a mnoho prašenjow zwostało. Diskusiju wo indigeniće je wězo hłownje ILO-konwencija 169 wubudźiła. Njeńdźe wšak wo ničo mjenje, hač wo naše serbske sebjezrozumjenje.

Aktuelnje hraja disputy wo indigeniće abo kolonizaciji wažnu rólu, štož sej tež wot Serbow nowe zhladowanje a diskursy wužada. Kolonizacija je dosć kompleksny proces, ma wjele fasetow – ale w serbskich diskursach njehraja wone žanu abo jenož nakromnu rólu. Němske nadknjejstwa wobhladowachu serbsku rěč a kulturu dołhi čas jako mjenjehódnej, štož samo k zakazam serbšćiny wjedźeše. Nic naposledk so serbska rěč a serbski teritorij drjebještej a stej najpozdźišo dźensa w swojej eksistency wohroženej, kaž nihdy do toho.

Wo čłowjeskej dostojnosći a prawach so rady rěči, tež zo maja wšitcy ludźo jenake prawa a winowatosće. Hladamy-li chutnišo na wěc abo za kulisami, spóznajemy, zo je praksa hinaša. Kak hodźi so tuta diskusija w dźensnišim »swobodnym« 21. lětstotku wožiwić abo scyła wjesć? To je diskurs, kotryž njewjedźe za nas nichtó druhi, hač my Serbja sami!

Lětne pućowanje k pjeć městnosćam ze serbskim pozadkom na Židowje

Přińdźeš-li jako putnik z Budyšina na směr Židow, kročiš hnydom po dwěmaj sławnymaj pućomaj: to stej historiska wikowanska dróha Via Regia a sakski dźěl Jakuboweho puća. Nalěpk ze znatej značku žołteje zakłapnicy na módrym pozadku je na latarni widźeć a pokazuje na to, zo wjedźetej pućej přez móst dale na Židow. Kóždy, kiž w tutym dźělu Budyšina bydli, praji: »Bydlu na Židowje«.

Kaž E. Eichler a H. Walther w swojej knize »Obersorbisches Ortsnamenbuch» (Berlin, 1975) wujasnitaj, so pomjenowanje na topografiju blisko Sprjewje a Jordanskeje rěčki poćahuje. Widźitaj filologiski pozadk mjena »Židow« ze starosłowjanskim »žid« za židke a bahnojte. Tohodla bydla wobydlerjo Židowa pozdatnje radšo »na žumpadłowej łučnej nižinje« hač w njej.

W 19. lětstotku běše Židow zwjetša hišće serbski. Nimo toho narodźichu so a bydlachu tu wuznamne serbske wótčincy. Wot lěta 2019 pokazuja na to informaciske tafle w serbskej rěči z němskim a jendźelskim přełožkom, kiž su na historiskich městnosćach ze serbskim pozadkom podłu Židowskeje dróhi připrawjene.

Bohuchwałej Arnoštej Frenclej k 200. narodninam

Nalěćo běše do kraja dóšło. Dźewjeć chowancow Krajnostawskeho wučerskeho seminara mějachu so jutry 1845 do šulskeje wučby pušćić. Seminarski direktor Dressler sedźeše na matrikli, zo by trěbne zapiski zdokonjał. Wo kóždym chowancu wón dokładnje přemyslowaše, zo by jeho sprawnje posudźował.

Mjez štyrjomi serbskimi wotchadnikami běše tež Bohuchwał Arnošt Frencel (Gottlob Ernst Frenzel). Wón běše so dnja 11. junija 1824 w Małych Debsecach narodźił.1 Jeho nan, Jan Pomhajbóh Frencel (Johann Gotthelf Frenzel), běše jara chudy mzdownik a Arnošt jeho najstarši syn.2

W lěće 1830 je do šule zastupił. W cyrkwinskim šulskim sydlišću Budestecach wuwučowaše cyrkwinski šulski mištr Křesćan Bohalub Rjelka (Christian Gottlieb Rölke). Staroby dla je wón trjebał podpěru a dóstawaše ju z lěta 1835 sem wot pomocneho wučerja, wotchadnika seminara Handrija Wujanca (Andreas Wujanz). Bórze na to wón zemrě a Wujanc wuwučowaše wšitke dźěći sam.3

Šula běše přepjelnjena. Załoženje pódlanskeje šule w Hornjej Hórce 1837, wolóžowaše skutkowanje. Tam je Arnošt Frencel poslednje šulske lěta pola wučerja Jana Bohaluba Hausmanna (Johann Gottlieb Hausmann) přebywał. 4,5

Słowo k wozjewjenym melodijam (4)

W swojich předchadźacych wozjewjenjach nastupajo zakładnu analyzu »Pěsničkow hornich a delnich Łužiskich Serbow«1 zaběrach so z předstawiznami jich nastaća, kaž z propagowanym a woprawdźitym podźělom jednotliwych při zběranju. Dale wěnowach so rozdźělnym hłownym cilam wobeju wudawaćelow, kaž tež dotalnym zhladowanjam a hódnoćenjam. Pobrachuje hišće najwažniši dźěl tutoho kompendija a swědčenja narodneho byća Serbow w času narodneho wozrodźenja – znajmjeńša za nas dźensnišich wužiwarjow.

Dotal wobhladowachu a hódnoćachu so »Pěsnički« powšitkownje jako cyłk serbskich ludowych spěwow – tekstow a melodijow – nahromadźenych a zestajenych hłownje přez Jana Arnošta Smolerja. Na wšelakore wašnje dopokazach, zo tomu tak njeje.2 Sćěhuje analyza podatych hłosow. Runja cyłkownej publikaciji nimamy tež tu před sobu zběraćelski wupłód ani jednotliwca, ani wobmjezowaneje doby, ale wutk wšelakich žórłow a časow. Tež wozjewjene notacije melodijow njejsu často čisty wotbłyšć słyšaneho spěwneho hłosa.

– Korla Awgust Fiedler a němscy seminarisća –

W nócnej košli a z latarnju w ruce stupaše seminarny wučer Fiedler po schodach horje k wulkej lěharni. Wjele radšo by wón nětk w swojim małym bydlenju w přizemju seminarneho twarjenja sedźał. Ale k nadawkam wobeju tam zaměstnjeneju wučerjow słušeše jednorje, so wotměnjejo pola chowancow spać a w spanskej žurli na měr a porjad kedźbować.

Bohužel běše to smjerćnuzne. Přehusto drje twochny jedyn z chowancow do nocy. Chcychu wučerjo tole při wobchodźenju kontrolować, stawaše so samo, zo połoži so přećel njekmanika do jeho łoža, zo by jeho škitał. Tola nic z nim!

Wučer Fiedler budźeše młodźencow bjeze smilnosće, zo by so přeswědčił, hač ležeše kóždy w prawym łožu. Wón wědźeše, zo někotryžkuli jeho za to hidźeše.

Sćicha wočini durje. Hoberska lěharnja, kotraž zaběraše cyły třěšny poschod, bu přez tři rěpikowe lampki rozswětlena. Jich słabe swětło pokazowaše kozoły wulke a ćmowe. 80 łožow steješe w dołhich rynkach pódla sebje. Wo­srjedź žurle namaka so, wobdate wot španiskeje sćěny, wučerske łožo.

Z radnicy wotbi dźesać razow. Wučer Fiedler započa swoje prěnje wobchodźenje, wón swěćeše do kóždeho łoža­. Wjetšina chowancow hižo spaše, někotři mikotachu zaspani do swětła latarnje. Wučer hasny spokojom lampu, sydny so na swoje łožo a wotwodźě poslešćo. Nadobo ropotaše a hnydom po tym začuwaše wón twjerdy dyr na swojej hłowje a na wuskich ramjenjach. »Aw! Na pomoc! Na pomoc! Swěcu! Što so tu stawa?« Za wokomik bě jeho łožo wot bosynohatych chowancow wobdate a latarnja zaso zaswěćena. Na łožu ležeše wulki retl!

Była sym mała, w pěsku sym hrała,

z čerwjenym jabłučkom,

tra-la-ra-la-la.

Klanku sym měła, ta běše běła,

w čerwjenej sukničce,

tra-la-ra-la-la.

Z klanku sym hrała, a z njej sym spała

W čerwjenym poslešku,

tra-la-ra-la-la.

(z ludu a Michał Nawka/Róža Domašcyna)

Literatura ma so interpretować, wšako njeleži jeje zmysł – jeje intencionalna substanca – we wuprajeny, ale we wuprajomnym.

Na tymle zakładźe móže literarny tekst nastać. A to po woli a zamóžitosći awtorki abo awtora – tola tekst rosće – wothladajo wot wotpohlada, šemata abo plana – z prudow rěče a logiki do podwědomja a z tym do registra symbolow. Poezija je wěda wo podwědomju, kaž to Roman Jakobson formulowaše.

Wobsahi njejsu nihdy ryzy poselstwo ale koresponduja z wotmysłom, kiž je psychisce přewodźeny wot zapołoženeje nalady agěrowaceje figury (wšojedne, hač jafigura rěka abo hinak), zwukoweje płoniny powědaneho, rytmusa wjeršow a zhusćenja časoweje runiny. Wšo to su kamuški toho, hač tekst mje dosćehnje, to rěka hnuje.

W basni z třomi štučkami a šěsć wjeršemi jedna so wo jafiguru. To njewoznamjenja, zo je awtorka abo awtor měnjeny, skerje recipientka abo recipient. Štučki zdadźa so być ryzy konstatowanje: