Pód glědanim pśeźěłanja a censury dotyknjo se impulsowy na­stawk Zhubjeny »Bog« w Mininych basnjach z pjera Pětša Janaša temy basniskich wersijow we wudaśu zběrki z lěta 1955 Mina Witkojc, K swětłu a słyńcu (dalej WKS). Tam jo pomjenjona mj. dr. zběrka nimskich basnjow z rěda Die sorbische Bibliothek Mina Witkojc, Echo aus dem Spreewald, LND 2001 (dalej WES), w kótarejž se pśedstajijo 76 basnjow Miny Witkojc, pśebasnjonych wót Elke­ Nagel do nimskeje rěcy. Nimska zběrka jo zapołožona ako ludowa cytanka, togodla jo se złožył wuběrk tekstow na zběrku Mina Witkojc, Nimjernosći brjogi, LND 1993 (dalej WNB). Pśebasnjenje teksta Er­furt­ske spomnjeśa, kenž se we WNB njejawi, złožujo se na wu­­daśe w Mina Witkojc, Serbska poezija 1, 4. nakład, wud. Kito Lorenc, LND 2000. Konkluzije wó zgubjonem »Bogu« kaž tež wó póznem šyrjenju socialistiskich wariantow pak wót faktow w kuždem paźe pódprěte njejsu. Wšykne pśebasnjenja we WES na zakłaźe WNB bazěruju na serbskej wersiji nastaśa resp. prědnego wudaśa, mimo jadnogo:

»Srědk pśeśiwo bójosći« / »Ein Mittel gegen die Furcht«

Toś ta baseń wšak w Ja­našowem nastawku rolu nje­grajo, njegóźi źe se do jogo tezy wó zgubjonem »Bogu«. Spóromje jěsnjejšeje wersije drje stej we WKS wušmarnjonej smužce pietistiskego duktusa »mimo za­wisći njasć chudobu / na wšo glědaś z cystej’ wutšobu«, tola stojeca wóstała jo naslědna smuž­ka »Božu stworbu we wšom poznawaś ...« (1928, WNB, 108) / »Die Schöpfung Gottes überall erkennen ...« (WES, 110).

Lońska Schadowanka 1. decembra 2018 jo był mój debit ako gósć. Som južo žedne raze dožywiła to zajmne tšojenje w Budyšynje, ale akle łoni jo se mě­ raźiło raz do Chóśebuza woglědaś. Som była narska na kulturny program a teke na rejowanje pó rytmach serbskeje muziki. Cerwjena nitka Schadowanki su ga zmakanja ze sobuwuknikami, ceptarjami, wósobami zjawnego serbskego žywje­nja – stakim woplěwanje kontaktow. Jo rědnje, schadowaś se raz wob lěto, wuměnjaś nazgónjenja, spominaś na stare case a wózjawiś pśichodne plany­. Schadowanka jo teke wita­na góź­ba serbski powědaś za wšych, kótarež howa­cej wšednje nimski powědaju.

Dwójorěcna moderacija jo wjadła gósći do swětosneje atmo­sfery. Schadowanka jo se zachopiła z wjelgin dobrym wustupom chora Dolnoserbskego gymnaziuma, kótaryž jo wabił pśiglědowarjow do zgromadnego spiwanja pěsnicki »Every­body loves­ saturday night« w něko­tarych rěcach a ze spiwanim »Serbskeje jěš­ni­ce«. Pótom jo Serbski młodźinski ansambl z Budyšyna zagrał kuse tradicionalneje serbskeje muziki z dudami, małymi a wjelikimi serbskimi guslami. Na to su wuknice DSG prezentěrowali mo­do­wu pśeglědku: elementy dolnoserbskeje drastwy, nałožowane w nacasnej moźe. Projekt jo nastał­ pó wuměnje wuknikow Erasmus-programa, ako jo mło­źina z Chó­śebuza na woglěd do Norwegskeje dojěła. Młode designerki 12. rědownje su pśiznali, až jo nadawk­ był śěžki, pśeto njejsu do togo wěźeli, kak se šyjo ze šyjarneju mašinu. Tola kóńcny wuslědk proce jo pozitiw­nje za­ła­pił a zagórił wuknikow a pu­blikum. Studenty sorabistiki z Lipska su pósłali za Schadowanku jaden wideo, kenž jo se na płachśe pokazał. Wóni su skeč pśedstajili z nadpisom: »Daj mě jadno źowćo.« To jo była parodija telewiznego programa, źož muski wubjerjo žeń­sku z tśich kandidatkow pó stajanju pšašanjow. Skeč mó­žośo se woglědaś na YouTube. Wjerašk Schadowanki jo był wu­stup młodeje kupki The Good Soul Project, kótaraž jo zagóriła z pśedstajenim nacasneju dolnoserbskeju pop-titelowu, stwórjoneju w lěśe 2015. Last but not least jo teke duo LeDazzo publikum kradu wobguslował. Studentku a jazzowu spiwarku Lenu Hauptmannojc jo na koncertowej gitarje wirtuoznje pśewóźował Dan Baron. Wónej stej mjazy drugim pśed­stajiłej nowu jazzowu kom­poziciju na baseń Miny Witkojc. Se wě, teksty móžomy cesto lěbda rozměś. Ale organizatory (DSG a Załožba za serbski lud) by pśi kon­ci­pěrowanju programa mógali na to źiwaś. Kaž pśi spiwach chora DSG, pśi pśed­stajenju modoweje pśeglědki a pśi pokazanju skeča by technika se mógała wužywaś, aby se teke druge spiwane teksty šlagrow na płachtu projicěrowali a lěpše rozměśe serbskeje poezije by toś móžne było.

Město Sighişoara (hungorski Segesvár, nimski Schäßburg) we wutšobje Sedymgórskeje, kótaregož historiski centrum wót 1999 k swětowemu kulturnemu derbstwoju UNESCO słuša, jo pla turistow znate pśedewšym ako (pózdatne) rodne městno sławnego wjercha Vlada III. Drăculea. Cłonki kulturneje kupki »Serbska reja« z Lipska/Chóśebuza – Gregor Kliem, Fabian Jacobs, Beth Fogleman, Robin Brück a Clemens Isensee, ako su ze mnu dnja 20tego awgusta z najmjetym małym busom do Sighişoara jěli – pak njejsu byli na slědach togo kšejłacnego groby Dracula. W koferowem rumje smy sobu pśiwjadli kopicu muzikowych instrumentow a samo pór głažkow z błośańskimi górkami – ale žeden kobołk. Wjeliki event, kenž jo nas dotam pśiwabił, jo był interetniski festiwal »Proetnica«, kenž jo lětosa južo k 16temu razoju w Sighişoara etnokulturnu wjelerakosć swěśił. Kulturne kupki wšyknych 20 rumuńskich mjeńšynow (mjazy nimi na pś. Hungory, Roma, Grichy, Pólaki, Ruteny a Tatary) su tam wót 22. do 26. awgusta ze spiwanim a rejowanim wustupili. A lětosa jo tam k prědnemu razoju teke kupka ze serbskeju kulturneju slězynu wustupiła: Serbska reja. Ale kak jo se to wušykowało?

Na końc źo to stare lěto.

Slědny źeń jo pśišeł něto.

Do njebja raketa stupi.

Tak se nowe lěto dupi.

Jadne su pśewjele pili,

w kuchni z panweju se bili.

Wšaki tek jo zeger nulu

spozy blida lažał z kulu.

Jadnej jo se bluza pukła,

ak jo se za drugim dukła.

Drugi jo cigaru požrěł,

ak jo paleńc z flaški dožrěł.

My smy dobru pjaceń pjakli.

Za to smy tu kacku łapli.

Ako była wopjacona,

pśišła ku nam susedowa,

ažor jo ta pjaceń jejich.

Bźom-lic jěsć, ga pśiźo Ejich.

Ga smy jej tog ptaška dali

a smy suchu skibu žrali.

Pon jo jaden kjarl z kanonu

do jśpy stśělił nutś patronu.

My smy se tak wulěkali

a se pśi tom zajěkali,

až se zas ta w šyji skiba

naslědk wen do kuchnje giba.

Poglědnuł k nam sused hyšći,

guba se jom tucna błyšći.

Dajo nam tu swoju packu.

Až jo zjědł won našu kacku,

markował jo kradu pozdźi.

How su jan wot kacki kosći.

Daś se z togo wucha wzejo,

ažor gor tak lažko njejo,

z jadnym lětom roztyl hyśi,

gaž śi něcht tu fejtu chyśi.

JURIJ KOCH 

Muzeje su w prědnem rěźe institucije, źož se systematiski zběra na dobro cełeje ludnosći, dokulaž objekty, kótarež se do muzeja dawaju a se w njom wobchowaju, njejsu wěcej priwatne. Wóni su towarišnosći pśistupne, teke pón, gaž njejsu we wustajeńcach wiźeś.

Eksponaty pśidu pak pśez nakupi abo ako dar a pśepo­da­śe do muzealneje zběrki. My howko w chóśebuskem Serbskem muzeju mamy tu wjeliku glu­ku, až se pśecej zasej drogostki do muzeja darje, dokulaž wiźe swój dar eksplicitnje ako wo­bo­gaśenje dolnołužyskeje kultury. To smy nazgónili wósebnje pó wótwórjenju našogo muzeja w lěśe 1994 a wušej togo se to stanjo cesto pó wósebnych wustajeńcach, źož se wěsta kulturnohistoriska tema bližej pśedstajijo. Luźe pak teke mimo wósebneje góźby objekty do muzeja dawaju, dokulaž wěźe, až se porědnje wobchowaju a zjawnosći pśistupne wóstanu.

Tak běšo to tež pla źiśisyna Bogumiła Šwjele, kněza dr. Dietera Šwjele (lětnik1941) z Essena. Wón jo se rozsuźił, drogotne eksponaty z derbstwa Bogumiła Šwjele do Chóśebuza, do Serbskego muzeja dariś, dokulaž muzeje su žywe pśez to, až originale wobsejźe a pokazuju. W lěśe 2016 jo nam fyzi­­kaŕ dr. Šwjela pśepódał wólejowu mólbu wót Fryca Latka »Portret Bogumiła Šwjele«, (kenž som se pśed lětami za Latkowu wustajeńcu wupóžycyła). Nastaśe togo wobraza smy tencas hyšći na lěto 1936 wótšacowali. W rozgronje z nim jo se dopomnjeł, až ma we zawóstajonem derbstwje něźi hy­šći­­ to foto, pó kótaremž jo mólaŕ Latk portret mólował. Zajmowana nad originalnym fotom, jo dr. Šwjela naraźił, tež za dalšnymi fotami pytaś, ako by do chóśebuskego muzeja se góźeli. Tak jo drugi wjelicny dar do muzeja pśinjasł: fotowy album ze 60 originalnymi fotografijami ako na pś. wšake portrety Bogumiła Šwjele, familijowe fota, portrety rownikow ako wót Mata Kosyka z pósćenim, Arnošta Muki, Wylema Nowego, Oty Wićaza, ceptarja Fryca Knochy, dešańskich wejsanarjow a dalšnych serbskich wósobinow. Do albuma słušaju te­ke­ póglědnice, kenž jo B. Šwjela na źiśisyna pisał. Wjelgin wužytne su pśipiski k fotografijam, aby mógali je pšawje zarědowaś. Wurědna drogostka jo tež originalna jězdna dowólnosć B. Šwjele z lěta 1911.

Lěto 2018 se chyla z dwěma wažnyma serbskima jubilejoma: Pśed styrista lětami, běrtyllěto pó smjerśi hodźijskego fararja Wjacława Warichiusa (1564–1618) dnja 1. septembra 1618, jo na drugem gódownem swěźenju teke jogo pitśku staršy kolega Albin Moller w dolnołužyskej Starej Darbni wumrěł. Warichius jo 1595 prědne górnoserbske knigły wudał, Moller jo dwaźasća lět do togo prědne dolnoserbske knigły do śišća dał. Wobej, Warichius a Moller, stej byłej duchownej. Wobej stej pśełožyłej katechizm Luthera wót 1529: jaden do górnoserbskeje, drugi do dolnoserbskeje rěcy. Wobyma pśistoj z tym až do źinsajšnego cesne městno w serbskich kulturnych, duchnych a literarnych stawiznach. Njeglědajucy na wjele gromadnosćow dajo pak teke rozdźěle. Warichius jo pó studiumje w Hodźiju nejpjerwjej diakon a pózdźej tam faraŕ był. We wjelikej wósaźe Hodźij jo źe wjele źěła měł, ale zrownju se kradu derje zežywiś mógał. Glědajucy na spisowaśelske statkowanje jo katechizm wót 1595 jogo jadnučka twórba wóstała.

Napśeśiwo tomu njejo se Molleroju raźiło, trajne pśistajenje ako faraŕ dostaś. Tak njejo wón – wótglědajucy wót pór lět – ako duchowny statkowaś mógał, ale jo musał swójo pśichylenje k spisowaśelenju wužywaś, aby swóju familiju zežywił pśez publikacije, kótarež jo na pśedank pódał. Wón jo spisał pisma k astronomiskim problemam z astrologiskimi spekulacijami a wšakorake kalendarje. Pśedewšym te tencas woblubowane kalendarje su někotare nabranki pśinjasli. Moller jo je mógał, pśecej z drobnymi změnami, lětnje wudaś. Wóni su wopśimjeli pódla kalendariuma teke pśispomnjeśa k astronomiskim zjawjenjam togo lěta a – njewuzbytnje za rolnikarsko-małoměsćańsku ludnosć – pokaze k wuseśu a žnjam tak ako terminy markow blišeje a dalšeje wokolnosći. Z pjera Mollera jo wušej 100 pismow zdźaržanych. Změstymi su jogo kalendarje samo w drugich rěcach, na pśikład česki a pólski, wujšli. Naźeja na šćodru źěkownosć wónych wósobow, kótarymž jo Moller swóje pisma w pśedsłowach pósćił – wliwa połnym zemjanam, zastojnikam, zwětšego pak měsćańskim raźcam – njejo w někotarych padach była póprozna. Tak stej měsćańskej raźca wót Gubina a Kalawy Mollera pódpěrałej z pjenjezami, samo z Neuruppina su płaśenja znate. Ale teke z tym, až města su za swójich pśistajonych bejnu kopicu kalendarjow kupili,1 jo Moller dojśpił refinancěrowanje.