Na slědnej njeźeli awgusta jo město Žarow/Sorau/Żary w pódzajtšnej Dolnej Łužycy kazało na parkowy swěźeń. Z pódpěranim běrowowu Euroregiona Sprjewja-Nysa-Bobr w Gubinje pó wobyma bokoma Nyse jo se raźiło kradu wósebne kulturne pórucenje: Serbska drastwowa kupka z Mósta/Heinersbrück jo pśijěła a na jawišću srjejź parka pśedstajiła tradicionelnu dolnoserbsku swajźbu, kakaž jo se wóna něga swěśiła w casu mjazy swětowyma wójnoma, slědny raz w lěśe 1936. Dešća dla, ale źe teke dla njeprofesionelnego a njedosegajucego wabjenja w měsće a wokolinje, jo wšak bóžko lěbda sto a pěśźaset luźi to njewšedne tšojenje sobu dožywiło.

Mósćanarje su pólskim gósćowarjam pśedstajili serbske swajźbaŕske nałogi ako teke drastwy we wšakich wariantach. Derje organizěrowane jo było simultane pśestajowanje do pólskeje rěcy ned z jawišća dołoj pśiglědowarjam. Funkcije a wósebnosći póbratša, njewjesty, nawóženje, družkow, družbow a dalšnych swajźbarjow se pśedstajachu. Słyšaś jo była wótpšosba njewjesty w dolnoserbšćinje a nawóženje nimski. Kak a cogodla póbratš ze zablu magiski krejz dokoławokoło pórika śěgnjo a tśi kśicki pśikreslijo, kaki jo něga był pórěd pśi reji a dalšne nadrobnosći su pśedstajili. Žarojska měsćańska telewizija a fotografy su mógali wjele rědnych motiwow a scenow zapópadnuś.

Zakaz 1941 a wótchylenja pó 1945

Aby zamógli wóznam jubilejneje 300. namše nowšego casa pšawje gódnośiś, wupórajomy se skrotka do zachadnosći.

Serbski prjatkowaś bu wót ewangelskego konsistorstwa w Bramborskej dnja 19. maja 1941 zakazane. Tegdejšy dešański faraŕ Bogumił Šwjela (1873– 1948) jo zawóstajił w śišćanej cerkwinej agenźe »Agenda za tu evangelisku cerkwju w Pšuskej« rukopisny zapisk: »Letztes Mal amtlich benutzt Kantate 1941. Vor Pfingsten Donnerstag erhielt ich das Verbot, wendische Gottesdienste zu halten. Sch.« Agenda chowa se na farje w Dešnje.

Dnja 19. maja 1941 datěrowany list na Šwjelu z amtskeju listoweju głowku wšak wobznanijo, až cerkwja sama jo zakaz wugroniła, nic někaka druga fašistiska wušnosć togo casa: »Der Evangelische Oberkirchenrat hat uns angewiesen, Ihnen im Gebrauch der wendischen Sprache größte Zurückhaltung anzulegen. Insbesondere sollen keine öffentlichen Gottesdienste in wendischer Sprache mehr gehalten werden.«1

Gjarstka zwóstatych serbskich duchownych w Dolnej Łužycy wšak běšo južo do togo pód antiserbskim śišćom zrezigněrowała a do Prědneje swětoweje wójny abo nanejpózdźej z nastupom fašistiskego mócnaŕstwa wopśestała serbske Bóže słužby swěśiś. Ten slědny pak, dešański faraŕ Šwjela, jadnorje dalej serbski prjatkowašo. Jomu jo cerkwina wušnosć musała wuraznje zakaz wugroniś. Fašisty su z tym dali slědny dypk na južo dłujko trajucy antiserbski proces: Wót casa reformacije jo se z tym dolnoserbska rěc z něźi 200 cerkwjow Dolneje Łužyce wutłocyła.

Spomnjeśa pśi drogowanju pó pówóstankach zniconeje serbskeje jsy

Wótery raz ga som w 1990ych lětach k swěźenjam we Łakomej woglědał, swěźenje a zmužnosć młodych luźi wobźiwował, kótarež běchu žedne z dwórow teje spušćoneje, abo lěpjej gronjone njedobrowólnje wusedloneje jsy wobsajźili, aby ju žywu źaržali. Někotare z nowych sedlarjow njejsu jano kšasnu wokolnu pśirodu, ale teke serbske nałogi a serbsku rěc woplěwali. To som z wjaselim zawupytnuł. Na jadnom ze swěźenjow som za nich a gósći na dwórje pśed »kulturneju brožnju« prezentěrował toflowu wustajeńcu wó stawiznach Serbow.

Serb Renej Šuster, kenž jo słušał do aktiwistow, kótarež su wopytali wjas Łakomu a kśě zeleny biotop wokoło njeje wuchowaś. Foto: Werner Měškank

Pśi góźbje lětosnego Łakomskego swěźenja sobotu, dnja 11. junija, na kšomje nastawajucego »Chóśebuskego pódzajtšnego jazora« (oficialnje: Cottbuser Ostsee) jo Renej Šuster wót Zeleneje ligi kupku něźi 25 zajmcow wjadł pó pówóstankach zniconeje jsy Łakomeje. Wopor jamy ga njejsu jano dwóry, gumna, póla, łuki, kjarchob a za jsu lažece gaty. Ale tejerownosći stara z kamjenjami flastrowana postowa droga, kótaraž jo něga zwězała Łakomu a Nowu Wjas. Pó njej su pśed dwěma stolěśoma śěgnuli źěle pórazonego wójnstwa Napoleona. Kaž hynźi we Łužycy, jo teke tudy znata powěsć wó jogo zarywanej wójnskej kasy. Pśi wótbagrowanju jo se stawnje kněžyła naźeja, až by mógali pókład snaź něnto namakaś.

Duch časa wjedźe tuchwilu syły ludźi wšěch předrentnarskich starobow do tak mjenowanych tattoo-studijow, hdźež jim mjenje abo bóle wěcywustojny čłowjek wšelakobarbne juški pod kožu syka, zo krej jenož tak běži. Hdyž so koža nošerja podkóžneje wuměłskeje twórby poněčim změruje a rany zažija, wostanje wobrazk tam w najlěpšim padźe hač do kónca žiwjenja – jelizo jón njezlikwiduješ. To so čini wězo zaso z techniskej namocu.

Reporter rozblada je w Choćebuzu na Grodkowskej dróze zetkał tetowěrowaneho muža, kiž je so dał wot mustrow na serbskich jutrownych jejkach inspirěrować.

Prašenje: Z tutymi mustrami pisanja Serbja jutry swoje jejka. Čehodla sće sej Wy wjelče zuby dał na pažu tetowěrować? Muž: Tak móža je wšitcy wobdźiwować, a nic jenož moja žona …

Naše nałožki so potajkim njezhubja, ale stajnje dale wuwiwaja. Zajimawe zetkanje dožiwi reporter rozblada tež wóndano w Błótach při čołmikowanju, hdźež pyšeše wobraz Delnjoserbowki jakne bristwo młodeje žony.

Niski prestiž jo zadora spěšnemu wótnowjenju (3)

Znate ga jo ze zapiskow, až su Drjewjanarje rady a wjele spiwali. W lěśe 1672 jo na pśikład wušy promšt města Celle wobznanił, až Wendlandarje hyšći »wjele słowjańskich spiwow« spiwaju (w nimskem originalu: »viel wendische Lieder«). Na pśikład pśi woplěwanju nałoga stajanja kronowego boma na dnju swětego Jana su młode drjewjańske žeńske z Lüchowa spiwali »wjasołe pěsni w drjewjańskej rěcy«. Gaž wóni srjejź swójeje jsy ten kronowy bom (nimski: »Kronenbaum«) zwigaju, wóni »rejuju a skokaju wokoło kaž źiśi Israela wokoło swójogo złotego śeleśa; spiwaju w drjewjańskej rěcy wšakorake pśiwěrkojte spiwanja, myslece, až take jo jadna Bóža słužba, pśez kótarejež móc wóni a jich zbóžo derje se wuwijaju.«

Gaž pśi góźbje swajźby jědu pó njewjestu, tak jo zachowane ze jsy Clenze, wóni spiwaju »teke wjele drjewjańskich spiwow«. Z lěta 1640 jo wobznanjone, až drjewjańske młodostne su chójźili wót jsy ku jsy a su spiwali jatšowne kjarliže w swójej rěcy, a wóni su za to dostali jajka a jěšnice.1

Ako běšo ewangelski pastyŕ Nicolaus Rodewald (1647–1674) we Woltersdorfje swóju słužbu ako dušepastyŕ pśewzeł, jo zapisał pśi wizitaciji lěta 1671, až jo póznał jomu njeznatu wašnju pśi zakopowanju: Gaž su Drjewjanarje wumarlika na kjarchob dowjadli, sednuštej se »dwě žeńsce na wóz, jadna pó kuždem boce kašća, kenž jo zapowjesnjony z płachtu, a wrjašće a se źeru ga tšašnje pó drjewjańsku.«

Niski prestiž jo zadora spěšnego wótnowjenja (2)

Powšykne póniženje słowjańskeje ludnosći w Nimskej resp. we wót Nimcow pódejśpjonych krajach jo było zasadnje dane. Jadnotliwe pśikłady, až su tež žedne Słowjany dojśpili bergaŕske pšawa a wuše zastojnske funkcije, na tom nic njezměniju. Tak pomjenjony »Sachsenspiegel«, to su w 13. stolěśu wót nimskego ryśarja Eike von Repgow (mjazy 1180 a 1190 –pó 1233) spisane pšawniske knigły, jo był w pśisamem 500 wótpiskach rozšyrjony. Toś ten »Sachsenspiegel« jo tegdy towarišnosć rozdźělił do 24 stawow: Na wjerašku jo stojał Bog. Pó njom stej slědowałej bamž a kejžor, pótom zemjaństwo atd. Slědne styri, nejnižej stojece, pak su byli sakski njelichotny bur, Słowjan, Słowjanka a do pytow spórany Žyd.

Socialny póstup awtochtonych Słowjanow w Nimskej jo był zwězany ze spušćenim njenimskeje narodnosći a rěcy. Słowjańsko-nimska rěcna granica suwašo se spěšnje pó połobskich regionach na pódzajtšo až daloko za rěkoma Wódru a Nysu. Srjejź Nimskeje běchu mimo Serbow we Łužycy jano Drjewjanarje w tak pomjenjonem Wendlanźe w Dolnosakskej swójsku rěc a kulturu zachowali.

Foto: Werner MěškankŠtóž je prěnju stajnu wustajeńcu w muzeju »Slawenburg Raddusch« z lěta 2003 zeznał, wě, zo běše tuta bohužel jenož jednorěčna němska. Wona předstaješe delnjołužiske stawizny z wida tu zadomjenych němskich krajanow.

Wot lěta 2020 maja nowu stajnu wustajeńcu. Za čas korony njeje přistupna była, ale wotwonka a nutřka na dworje kaž tež horjeka na »nasypje« hrodźišća smědźachmy so njedźelu, na dnju maćerje wuchodźować. W darmotnje nam do kašćika tyknjenej němskej nowinje běchu na prěnjej stronje wšěm maćerjam na čestny dźeń slubili kusk burskeho tykanca a šalku kofeja: darmo. Předawarce pječwow, piwa, kofeja a limonady pak njeběštej tak zahe připołdnju nowinu hišće čitałoj.

Wujasnjenske stawizniske tafle we wonkownym dźělu muzeja su so dwurěčnje zešlachćiłe: mjenujcy němsce a jendźelsce. Serbšćinu dale wšudźe podarmo pytaš. Jeničce na pisanej chorhoji nad zachodom čitach samlutke słowo »WITAJ«. Ani minimum wočakowanjow, zo bychu so znajmjeńša mjena tudyšich městow a wsow dwurěčnje podali, njeje so spjelnił. Za nowe wuhotowanje, to dyrbi so připrajić, su so zjawne srědki wužiwali. Tež z dawkow serbskich dźěławych.

Zjawy historiskego pódtłocowanja rěcy a kultury Drjewjanarjow

Wustup drastwineje a rejowańskeje kupki »De Öwerpetters« na Drjewjańskem dnju w PrazeAž do źinsajšnego njejo se nimska wušnosć, cerkwina kaž tež swětna, póstarała wó pótrjeby Drjewjanarjow/Wendlandarjow a jo wobchadała skerjej macošnje z derbstwom drjewjańskeje rěcy a kultury. Pśi jadnom woglěźe, źož smej z českim pśijaśelom Milošom Malecom na jogo iniciatiwu pśigótowałej Drjewjański źeń za Pragu a smej woprowałej za to pór dowolowych dnjow, aby do Wendlanda se dojěłej, smej měłej zajmne dožywjenje: Drastwowa a rejowańska kupka »De Öwerpetters« jo swójich cłonkow pó cełem Wendlanźe gromadu tšubiła. Wóni běchu se jano dla naju na pśijazne wuwitanje pśewoblakli do swójich drogotnych drjewjańskich narodnych drastwow a wócakowachu naju pśed kulojcowym muzejom w Lübelnje. Ako naju wuglědachu, su se zestupili a nama zanjasli drjewjańsku pěseń »Katü mes ninka bayt?« (Chto ma njewjesta byś?) Až do źinsajšnego spomnjejom se kradu zgnuty dla wopokazaneje cesći a pśichylnosći. Ako smej pótom z ludowymi wuměłcami do rozgrona pśišłej, jo mě jadna žeńska pśedstajiła swóju drastwu. Wóna běšo ju zderbnuła wót swójeje stareje mamy, jo gjarda groniła. Som jej wótegronił, až ga njedejała w takej jadnoraznej drogotnej drastwje wustupiś, ale se daś pó njej nowu wušyś, staru originalnu pak derje wobchowaś, aby se dalej a dłujko zdźaržała. Lěc njamaju něźi šlodarja abo šlodaŕku za to? Take něco ga se dajo spěchowaś. Na to wóna jo měniła, až jich kultura se wósebnje njespěchujo. Wognjowa wobora a sportaŕske towaristwa se derje spěchuju. Lěbda pak rejowańske ludowe kupki. Wšo, což maju, naźěłaju sebje sami. – Pśez mójo wulicowanje, až wu nas we Łužycoma se ludowe kulturne źěło pśez zjawnu ruku spěchujo a derje pódpěrujo, su byli zaźiwane. Šołśe, abo kaž tudy gronje »Samtgemeindebürgermeisteroju« Hubertoju Schwedlandoju, kótaryž běšo tež na pśiwitanje do Lübelna pśichwatał, som pitśku pózdźej wósebnje chwalujucy gronił: »Wěsćo Wy, kake kulturne dejmanty Wy tudy maśo. Som kradu pśechwatany a zwjaselony. Mógu Wam spšawnje gratulěrowaś, až take něco wurědnego how maśo. To dejali pśecej derje spěchowaś.«

Ale zasej slědk k drjewjańšćinje: Lětźasetki pó tom, až su słowniki, gramatika, rěcywědne publikacije wujšli, njejo se we Wendlanźe wjele na tom pólu rěcy stało, to groni pśisamem zewšym nic. Jano w kulojcowem muzeju w Lübelnje jo ze jsy Süthen do muzejoweje jsy pśenjasony dom Jana Paruma Schultze, a we njom w jadnom rožku pitśku něco wó drjewjańskej rěcy zgónijoš. Głos profesora Reinholda Olescha recitěrujo z paska ten Wóścenaš w drjewjańšćinje. To jo wšo. Razka ten jadnučki zachowany ludowy spiw »Katü mes Ninka bayt?« njamóžoš tam słyšaś.

Rěc jo poměrnje derje wuslěźona, co něnto dalej?

Pśi mimo cwiblowanja wjelgin zasłužbnem wědomnostnem slěźenju a wobźěłanju rěcneje maśizny njejo se nejskerjej na to mysliło, až by mógała se na zakłaźe nagromaźoneje wědy wuwijaś wucba drjewjańšćiny za zajmowanych luźi. Woglědajo-li Słowjan do Wendlanda, ga co tež rady wěźeś, kaka jo drjewjańšćina była a lěc by ju sam rozměł abo nic, kake wósebnosći jo měła a co jo wót njeje snaź zwóstało. Tež praktiske wužywanje smějomy how a tam a pśichodnje wócakowaś. Za to su ze zajźonych tśich lětźasetkow žedne drobne pśikłady znate. Powšyknje póbrachuju wšak kontinuita a zaměrnjejše statkowanje a spěchowanje. Ale toś te pśikłady pokazuju, až wužywanje drjewjańskeje rěcy a zmysłapołna zaběra z njeju njejstej wótwisnej wót licby luźi, kótarež ju rozměju abo wuměju. Wó tom som pśeznanjony. Cu je howko raz nalicyś, dalokož mě znate su:

1994 wótwórjony Serbski muzej w Chóśebuzu jo w swójej prědnej stawnej, až do 31. decembra 2015 prezentěrowanej wustajeńcy měł mały wótrězk, kótaryž jo był pósćony Obodritam a Hannoverskemu Wendlandoju, we njom jo była mała pokazka teke na drjewjańsku rěc. Pśi tom jo šło wó to, woglědarjam znate cyniś, až to słowjańske w Nimskej njejo, abo něga njejo było, wobgranicowane na serbsku Łužycu, ale jo se wupśestrěło pśez nanejmjenjej tśeśinu teritorija źinsajšneje Zwězkoweje republiki Nimskeje. Spomnjejom se na woglěd kupki žeńskich z Wendlanda krotko pó wótwórjenju Serbskego muzeja, kenž su byli zaźiwane a zwjaselone, wu nas teke něco z dolnosakskeje domownje namakaś. Ako se jich wopšašach, lěc su drjewjańšćinu gdy raz sami słyšali, ga njeběchu. Su pak byli śim wěcej pśechwatane, až su to w Chóśebuzu mógali. Som jim ned z głowy nawuknjonu módlitwu »Wóścenaš« w drjewjańšćinje pśednjasł. Toś to bjatowanje słuša k pórědkim, w 17. stolěśu zapisanym a zachowanym drjewjańskim tekstam, źěkowano procowanjam wuconego G. W. Leibniza w lěśe 1691, wó tom buźo hyšći grono. Mjaztym eksistěrujo nacasna wudopołnjona wersija.

W juliju 2021 planujo se tśeśi raz jaden »Wendentag« w kuloj­cowem­ muzeju w Lübelnje, źož ma se na słowjaństwo we Wendlanźe spominaś. To jo witana góźba se w seriji bližej z drjewjańšćinu zaběraś.

 

Dajo se źinsa zwenka linguistiki hyšći něco zachopiś z rěcu, kótaraž jo pśisamem tśi stolěśa njaboga?

Pód titlom »Proces reaktywacji języka połabskiego oraz słowiańskich tradycji i folkloru w Wendlandzie. Wyzwania i perspektywy« jo se w decembrje 2020 na uniwersiśe w Lublinje pśednjasł referat we wobłuku mjazynarodneje wědomnostneje konference »Folk – Folklor – Folkloryzm«. We njom jo se wobtwarźił žywy zajm za drjewjańšćinu a za pśikłady wobgranicowanego, ale zmysłapołnego nałožowanja teje rěcy w zajźonych lětach.

Až do 18. stolěśa jo se we Wendlanźe w Dolnej Sakskej powědała awtochtona pódwjacornosłowjańska rěc. 1756 jo w měsće Wustrowje pśi rěce Jeetzel wumrěła 88-lětna wudowa, Emerentz Schultze (1668–1756) ze jsy Dolgen, ako slědna, kótaraž jo drjewjańšćinu ako maminu rěc wobkněžyła. Wó njej jo w zastojnskich aktach zapisane: »Toś ta stara wudowa jo slědna z tych, kótarež su perfektnje wuměli drjewjański wulicowaś a spiwaś, togodla jo derbjała tež pśiś pśed jogo kralojsku majestosć našogo nejgnadnjejšego krajnego kněza do Göhrde, aby wón toś tu rěc słyšał ze jeje wust.«1