Poetiske dokumenty

Znamjenity architekturny běrow spřihotowa wokoło lěta 2006 we Wienje za twarske předewzaće UNIVERSALE prezentaciju super-wustajenskeje hale za twarske wiki w USA. Planowane bě, hoberske fota třěšneje konstrukcije do hale wotwěšeć. Tak, zo wostanje halowa konstrukcija najwažniši dźěl předstajenja, potajkim žana fotowa wustajeńca.

Předwidźane temy fotow měli zajimawe mosty Europy być. Złožujo so drje na nowe eurowki 2002 ze symboliskimi mostami. Běch zamołwity za Europski móst blisko Brenneroweje awtodróhi do směra Italskeje a wiadukty historiskeje Semmeringoweje jězdnje do Granza.

W tutym zwisku bě so wudało, zo móžach stare a zajimawe železniske wiadukty Hornjeje Łužicy, kaž na přikład wiadukt blisko Wósporka nad Lubatu abo wiadukt blisko Póckowow naspomnić. Foto Póckowow so na městnje schwali.

Wo Wósporku běch wupowědał, kotre starosće a problemy z w tej kónčinje stejacym njewužitnym twarskim pomnikom maja. To snadź jara rozumne njebě. Měnjachu mjenujcy, zo by so za tutu twarsku problematiku wupłaćiło, fotografiske zwobraznjenje namakać.

Čeplske ideale

Eksistowachu časy, jako běše dźěławy lud we wuměłstwje, dźiwadle, literaturje a zdobom w fotografiji z woblubowanym motiwom. Potajkim ludźo, kotřiž karu jěducu dźeržachu. Wězo tehdy hižo napohlady hladajo na formu a wobsah daloko rózno dźěchu. Tež, hdyž něchtóžkuli to po 30 lětach hinak wukładować chce.

Tak běch za fotowu wustajeńcu «Naša Łužica dźensa» 1980 wulkoformatowu portretowu seriju wosobow z Łužicy spřihotował. Po wašnju wuhotowanych režijowych fotow. Hornčerja z Krynicy, dejerja z Hrańcy, kolijetwarca z Chóžyšćow atd.

Wobrazy buchu prawdźepodobnje wot jury połojčnate přiwzate, snano nochcychu mnje ani złoboćić! Wšako měnješe Erich Schutt jako juryjowy šef, zo so portrety tak prawje do dźensnišeho wočakowaneho čłowječeho wobraza njehodźachu. K festiwalej 1980 so wustajeńca w ćěsnej jědźerni na Hošic hasy natwari. To dyrbješe mi sobudźěłaćer Domowiny nažel zdźělić, zo njemóža so moje wulkoformatowe wobrazy městneho njedostatka dla pójsnyć.

Za wobrazowy zwjazk «Ducy po Błótach» LND 1990 chcych rady při swinjorězanju fotografować a wosebje derje by było, by-li to wonka było. To so zrědka nimoducy poradźi... To pomhaše mi Pśipšojc (Pschiepsch) swójba na Lědach a běch w prawym wokomiku na městnje. Dny pozdźišo dóńdźe pisomne naprašowanje pola swójby Pśipšojc wot weterinara – a hygienoweho zarjada Lubnjowa, hač běchu so při rězanju na dworje wšitke hygieniske předpisy dodźerželi a jeli bu fotografowane, měłe so tute fota zničić. Na, to by mi wutroba krawiła!

Měnjenja a reality

Wědźach 1982, zo zajimowaše so tehdyši awstriski zwjazkowy kancler dr. Rudolf Kirchschläger jara za fotografiju. A z nastawacymi galeristami a wobsedźerjemi »Bauhaus« z Klosterneuburga wón fotowu prezentaciju pod titulom »Nětčišosć« na nohi staji. Zadźiwa mje jara, trochu z njedowěru, přeprošenje prezidenta na rozmołwu, kotrež mi galerist sposrědkowa ... Tehdy běch nimale bjez rěče, kak so wobaj w fotografiji z NDR wuznawaštaj a zo pomjenowaštaj twórby wot P. Leske, U. Kohlsa, E. Schutta abo Th. Billhardta. Tež mje »do toho rjadu« zarjadowaštaj. A z fotami!

Při tajkich přiležnosćach rěči so wjele (bohužel so mało fotografuje). Pobjesadowach wo tym, zo njemóžeš w redakciskich stwičkach w socialistiskim Lipsku wěrić, zo słuša jedyn disident (awstrisce: Sandler) na schodach do zabawjenskeho parka Wienskeho Pratera do měšćanskeho wobraza idyliskeho swěta a zo nochce w zwjazku »Wien« Lipšćanskeho nakładnistwa VEB Blockhaus-Verlag 1983 wuńć. Mějach »připadnje« fotografiju w aktowce. Knjez Kirchschläger zapisa sej noticku do serwjety.

Riskantni podpěraćeljo

Za lěto 2002 přihotowaše město Budyšin swój 1000lětny jubilej. Jako hesło za wšitke mnohorěčne aktiwity wuzwoli so: »Budyšin swjeći«. K tutej přiležnosći wobrěčeštaj tuž tehdyši wyši měšćanosta Christian Schramm a nakładnik dr. Stübner wokoło 2000 ideju k wuhotowanju jednoho wobrazoweho zwjazka.

Zakładna myslička zwjazka mějachu swjedźenje a swjatočnosće města wot srjedźowěka hač do přitomnosće być. Nažel, jenož jedyn dźeń po rozmołwje zjewi so pozdatnje zastupjer města pola dr. Stübnera, a jemu wujasni, zo njewobdźěli so město na financowanju předewzaća. (Bjez toho to hižo tehdy njeńdźeše!)

Nakładnik pak běše wot ideje tak wobsydnjeny, zo wobstara financnych spěchowarjow (dźensa su to samozrozumliwje sponsorojo), započawši wot rybarstwoweho zawoda w Rakecach hač k piwarni w Jiwowje (Eibau). Připrajenja běchu ertne.

Běch trochu skeptiski, dokelž běch hižo nawuknył, zo chcedźa pjenjezydawarjo tučasnje k fotografijam sebjewědomje sobu rěčeć.

Smy so do dźěła dali a dźeržachmy poprawom skoku naćisk z wuslědkami w rukomaj, kotrež smy móhli pokazać. Tuž buchu sponsorojo na rozmołwu přeprošeni. Mjez druhim běchu jedyn kapitel za mnje fotografije k swjedźenjam wot 1966 do 1989 ze sydom wulkotnje radźenymi serbskimi festiwalemi. Wšěm wočakowanjam napřećo přihłosowaše so fotam, přetož wobdźělnicy w nich swoje dźěćatstwo abo młodźinski čas spóznachu. Za čas po 1990 běše moja fotografija tež zamołwita. To běše hižo komplikowanišo, jednorje formulowane. Powšitkownje běše financielne podpěrowanje pisanych swjedźenjow z wjesołymi fotografijemi a rjanymi ludźimi přate.

Poslednje słowo

Wokoło lěta 1990 iniciěrowaše dr. Pawoł Völkel z Ludoweho nakładnistwa Domowina wobrazowy zwjazk wo katolskej Łužicy wot Kulowa hač do Šěrachowa. Wudawaćel měješe farar Měrćin Salowski być. Wšitcy fotografojo, kotřiž so z temu zaběrachu, mějachu swoje fota na Chróšćanskej farje wotedać. Bohužel běch jenički, kohož tole zajimowaše. Bu rozsudźene, zo mam so w lěće 1992 temje »bližić«. Při tym mějach zbožo, zo smědźach na farje přenocować.

Počasu mějach prěnje wobrazy, a z fararjom Salowskim bu wšo dorěčane a organizowane. Bórze móžach tule wozjewjene foto knjeni C. z wnučkomaj z Chrósćic předpołožić. Farar Salowski zastupowaše energisce měnjenje, zo słuša tajke foto do swójbneho albuma, nic pak do wobrazoweho zwjazka. A ja mějach wobraz za zadnju wobalku předwidźany, dokelž sej myslach zo móžeš so z tak wot wowki wobstaranymaj wnučkomaj na wobchowanje Serbstwa na wsy nadźijeć.

Tež naše stawizny

W lětach wot 1984 do 1986 kiwaše mi zbožo a smědźach za publikaciju Srjedźoněmskeho nakładnistwa Halle-Lipsk Lipšćansku sukelnicu fotografować. Přewodny tekst napisa Bernd Weinkauf a kniha wuńdźe 1987. Při tym sym mnoho dožiwił, tež njefotografowanych wěcow.

Na kóncu fotowych dźěłow so sta, zo so hudźbnikaj po wustupje w zapadnym wukraju do NDR njenawróćištaj. Tole pohnu Srjedźoněmske nakładnistwo tule wotćišćany list napisać.

Mi bě napadnyło, zo měješe zarjadnistwo sukelnicy w dobje NDR dobry archiw z dokumentami a wobrazami. Tohodla so dźiwach, jako so moja próstwa wokoło 1992 wotpokaza, zakaz (hlej list a foto) zběhnyć. Mi so zda, zo je to njerjany časowy dokument, za tych, kotřiž su wotešli, a za towaršnosć.

GERALD GROSSE

přełožk: KATRIN ČORNAKEC

Wosobiny

Sym sej chětro wěsty, tute foto wuchodźowarja zpsom njemóžeš inscenować abo sej w stwě při laptopje sedźo wumyslić. Tutón duwo z piwowej blešu a transporterom sym njenadźicy při pólnej šćežce wot mosta nad Sprjewju k spjatemu jězorej w Załomju zetkał. Tam běše poprawom jenož trjeba spěšnje reagować.

Běše někak 1993. Dr. Frank Stübner, wudawaćel protyki »Oberlausitzer Hausbuch«, a Eberhard Kahle jako knižny wuhotowar diskutowaštaj wo přichodnym titulnym wuhotowanju knižneho kalendra a měnještaj, zo je Załomjan zpsom, tajke stajane foto Hornjołužičana pod režiju njezwučene rozrisanje. Sam njeběch z rozsudom zahorjeny, dokelž wědźach, kak ćežko jekóžde lěto na komando tajke foto předpołožić.

W konkretnym padźe pak bědźach so z druhim problemom, mjenujcy z wosobowymi prawami zwobraznjeneje wosoby, štož je wobstajna starosć fotografow. Prawniske połoženje k tomu dopušća wšelake wułožowanja. Njepotrjecheni měnja, zo měło so to hnydom na městnje z cedlu a podpismom rjadować. To je bohužel kał, dokelž zbudźa so takle wočakowanja. Jeli ma so fotowozjewić, spytam so ze zwobraznjenymi rozmołwjeć. To móže chětro napinace być, ale so zwjetša poradźi.

Wróćo zhladujcy

Pohlad wróćo je stajnje tež pohlad do fotografiskeje zańdźenosće. Při tym nimaja jenož wobrazy swoje wosudy, ale tež jich wobsah.

Mjezwoča so modlacych mužow njeběch ženje widźał. W 1960tych lětach w mošeji w srjedźnej Aziji fotografować, bě skoro njemóžne. Přirunowanja so prawje njehodźa, ale situacija bě podobna kaž fotografowanje ze šmóratkom w swójbnej sawnje.

Wosud našeje swójby bě wróćo zhladujo wjace hač tři lětdźesatki w nowym měsće w Halle spočatnje jara spokojace: w symboliskich wysokodomach z młu a wubiwacymi štomami prědku. Kóždy mólički róst w nowym měsće smy kedźbliwje a wobškitujo přewodźeli. Dźensa je bolostnje, hdyž so tute městna a jich wobydlerjo w zjawnosći a zdźěla w medijach na wothódnoćace wašnje pokazuja.

W lětomaj 1968/69 je mi centralna rada Swobodneje němskeje młodźiny dwě studijnej jězbje do Sowjetskeho zwjazka zmóžniła, štož běše darmotnje. Pućowanska agentura Intourist organizowaše lěty, přenocowanje a zastaranje. Wo fotografiski wšědny dźeń na městnje dyrbjach so sam starać. To njebě jenož kóždy dźeń, ale kóždu hodźinu wužadanje. Dorěčane bě, zo mam z kóždeje jězby 20 fotow w formaće 30 x 40 cm wobrazowej galeriji młodźinskeje organizacije wotedać. Bjez směrnicow, bjez dorěčenja.

Směr pokazowacy

Kóžde lěto 26. oktobra swjeći Awstriska jako narodny swjaty dźeń »statne zrěčenje«. Měnjene je z tym historisce wažne dojednanje, jako je so Awstriskej 1955 poradźiło ze Sowjetskim zwjazkom jako dobyćerskej mocu Druheje swětoweje wójny něšto podobne kaž měrowe zrěčenje zwěčnej neutralitu wujednać. To je wulki podawk za Awstrisku, kiž je so 1995 składnostnje 40. róčnicy wujednanja wosebje swjećił.

»Österreich-Werbung« je wliwapołne statne předewzaće a je ze mnu k 40. róčnicy wo ideji rěčało, hač móhli wo plakaće z poćišćanej zadnjej stronu k temje »neutralna Awstriska« rozmyslować. Nic zwjeršnje – přećelnosć a rjanosć měještej so zapřijeć. Njeje jednorje za tajku temu wobrazliwje sćěhujomnu formu (z fantaziju) nańć.

Z awstriskimi narodnymi barbami čerwjene-běłe-čerwjenje je mi tutón »do wšěch směrow wotewrjeny« wobraz do mysli přišoł. Jón mějach tehdy we wobstatku. Tajkele něšto njefotografuješ na skazanku! Wšitcy na plakaće wobdźěleni su symboliku za Awstrisku zrozumili. Zastupnicy knježerstwa bohužel nic: »Awstriska njeje republika w dźunglu štomow.« Kćějate krajiny mějachu w pozadku widźeć być – cituja tam rady hrónčko Helmuta Kohla wo němskej jednoće!

»Křinja« 1976 do 2005 (11/11)

Njezadźiwa, zo su tute lěta moje dźěło jako fotograf wobwliwowali. Najrjeńšo pak běše, zo mějach začuće, moje dźěło je trěbne a so waži. To njebě a njeje w našej branši samozrozumliwe.

Muzeje, priwatnicy, archiwy, hrody abo pokładownje zmóžnichu mi přistup do swojich magacinow a schowanych zběrkow, zdźěla bjez dowolnosće, dokelž chcychu rady ze swojimi eksponatami w nasćěnowej protyce »Křinja« zastupjeni być. Někotre wěcy, kiž smědźach z ćmowych regalow wzać, běchu pozdźišo tón »hit« we wustajeńcach a so wědomostnje wobdźěłachu.

Tu zwobraznjena postawa swjateje Hany samotřećeje słuša do stareje cyrkwički w Radworju a je jedyn z pokładow, kotrež buchu w 1960tych lětach z wěstotnych přičin přeměstnjene a zdźěla w njedosahacej měrje dokumentowane. W fundusu tachantskeje pokładownje pod dohladom dr. Siegfrieda Seiferta smědźach postawu 1989 fotografować. Šćěpan Delan, pozdźišo farar w Radworju, je na zakładźe přirunanja čornoběłych fotow a mojich fotow za dokumentaciju wo starej cyrkwičce w lěće 2000 postawu spóznał a swjata Hana so do Radworja nawróći.

W běhu časa sym wjele wo swojej łužiskej domiznje a jeje pokładach nawuknył. Při tym dyrbju přiznać, zo naby někotryžkuliž eksponat přez moje wašnje fotografowanja wuznam »drohoćinki«, byrnjež poprawom žana njebě. Přiwobroćich so na přikład narodnym drastam, kotrež so wjace njenoša. Na to je mje dr. Lotar Balke storčił a mi wotpowědne eksponaty z křinjow spřistupnił resp. wobstarał.