Lětne pućowanje k pjeć městnosćam ze serbskim pozadkom na Židowje
Přińdźeš-li jako putnik z Budyšina na směr Židow, kročiš hnydom po dwěmaj sławnymaj pućomaj: to stej historiska wikowanska dróha Via Regia a sakski dźěl Jakuboweho puća. Nalěpk ze znatej značku žołteje zakłapnicy na módrym pozadku je na latarni widźeć a pokazuje na to, zo wjedźetej pućej přez móst dale na Židow. Kóždy, kiž w tutym dźělu Budyšina bydli, praji: »Bydlu na Židowje«.
Kaž E. Eichler a H. Walther w swojej knize »Obersorbisches Ortsnamenbuch» (Berlin, 1975) wujasnitaj, so pomjenowanje na topografiju blisko Sprjewje a Jordanskeje rěčki poćahuje. Widźitaj filologiski pozadk mjena »Židow« ze starosłowjanskim »žid« za židke a bahnojte. Tohodla bydla wobydlerjo Židowa pozdatnje radšo »na žumpadłowej łučnej nižinje« hač w njej.
W 19. lětstotku běše Židow zwjetša hišće serbski. Nimo toho narodźichu so a bydlachu tu wuznamne serbske wótčincy. Wot lěta 2019 pokazuja na to informaciske tafle w serbskej rěči z němskim a jendźelskim přełožkom, kiž su na historiskich městnosćach ze serbskim pozadkom podłu Židowskeje dróhi připrawjene.
W Małym Wjelkowje wuhladaš na pohrjebnišću skromny row Jana Awgusta Měrćinka (1817-1875), Serba z njewšědnej a fascinowacej žiwjenskej stawiznu. Nimo naspomnjenja w »Nowym biografiskim słowniku« (1984) kaž tež w přiručce »Serbske pomniki« (2022) z pjera Trudle Malinkoweje, napisa tež Lubina Malinkowa pod titulom «Spominamy: Jan Awgust Měrćink. Serb. Misionar. Tołmačer.» (Rozhlad čo. 7/8, 2017) krótke zjimanje wo jeho žiwjenju a skutkowanju. Dalše wobšěrne dźěła wo tutym wuznamnym čłowjeku so pak hač dotal njewozjewi a móhł rjec, zo so w Serbach nimale na njeho pozaby.
Cistercienski klóšter Marijina Hwězda, zaměstnjeny na kromje serbskeje wjeski Pančicy-Kukow, eksistuje njepřestawajcy wot swojeho załoženja w lěće 1248 hač do dźensnišeho. Najpozdźišo z prěnjej sakskej krajnej wustajeńcu »Čas a wěčnosć« w lěće 1998 bu wysoka hódnota klóštra we wuměłstwje a woznamje klóštrow srjedźneje Europy šěrokej ludnosći sposrědkowana.
Wosebita pućowanska wustajeńca składnostnje stotych narodnin serbskeho molerja Jana Buka
Budyski Serbski muzej móže hižo na wjacore pućowanske wustajeńcy wróćo zhladować. Wosebity wjeršk pak je so poradźił z aktualnej přehladku pod titulom »Wšo je krajina« z twórbami serbskeho molerja Jana Buka, pod nawodom a hłownej kuratorku Christiny Boguszowej.
Składnostnje stoćin z Njebjelčic pochadźaceho wuměłca česćuje Serbski muzej Jana Buka z wobšěrnej retrospektiwu, kiž předstaja wšitke fazy jeho wuměłskeho tworjenja. Wustajene wobrazy wobswětla jeho tworjenje wot lěta 1947 z wobrazom »Kropačk« a skónči z wobrazomaj »Čerwjene ćišno« a »Krajina při jězorje« z lěta 2004.
Bukowy wobšěrny kompendij twórbow a jeho čas žiwjenja trajacy wuski poćah k Pólskej špihelujetej so tež w dołhej lisćinje wupožčowarjow, spěchowarjow, projektowych partnerow za wustajeńcu kaž tež we wusahowacym katalogu k wustajeńcy. Nimo regionalnych partnerow z Choćebuza, Drježdźan a Złeho Komorowa su Měšćanski muzej Wrócław, Muzej Kraja Lubuskie, uniwersita Zielona Gόra a zwjazowacy běrow Swobodneho stata Sakskeje we Wrócławju do zhromadneho projekta zapřijate byli.
Pućowanska fotowa wustajeńca »5 x Němska po cyłym swěće« pohnuwa perspektiwu změnić a zwaži sej wid wotwonka
W fotowej přehladce Hamburgskeho fotografa Jörga Müllera widźi wopytowar w prěnim wokomiku wosoby a motiwy we wšědnej wokolinje. Někotři direktnje do kamery hladaja, někotři su zanurjeni do wuknjenja abo dźěła. A tola tworja protagonisća fotow wizuelny móst k wobhladowarjej, dokelž wuhlada často něšto znate. Što to je a štó su tući ludźo?
Hromadźe z Goethowym institutom wustaja Serbski muzej w Budyšinje cyłkownje 99 fotow, kotrež portretuja wšědne žiwjenje potomnikow něhdyšich němskich wupućowarjow, a to nimale jónu wokoło globusa. Započinajo w Litkowce (Ruska) slěduja wobrazy z Wartburga (Južna Afrika), mennonitiskeje wosady Blumenauwa (Mexiko), Pomerody (Brazilska) a Oberwischauwa (Rumunska).
Ze swojej kameru zapopadny Jörg Müller mjez lětami 2014 a 2018 wosoby a motiwy tutych němskorěčnych mjeńšinow we wukraju. Jeho motiwy zdadźa so być we wokomiku zapopadnjene a tak ma wobhladowar móžnosć, koncentrowanych šulerjow wučby němčiny w Litkowskej šuli při wuknjenju wobkedźbować abo so do němskeje Božeje słužby w mennonitiskej wosadźe Blumenau w Mexiku zanurić. Nimo šule a cyrkwje dokumentuja wobrazy tež kulturu jako móžnosć wobchowanja němskich korjenjow. W Pomerodźe, hdźež rěči starša generacija hišće nižoněmsku rěč plat, zetkawaja so wobydlerjo k němskim swjedźenjam z tradicionalnej ludowej hudźbu z bayerskim charakterom a noša při tym dirndl abo kožane cholowy.
Jako cyłkownu wustajeńcu widźach, mi bě, kaž zo bych Serbow a narodnu drastu hišće raz znowa zeznała, ale z wida zašłosće a z wočemi słowjenskeho molerja Ante Trstenjaka (1894–1970). Runočasnje zeznach tež molerja jako wosobu a myslach sebi, wón je jedyn z nas – Słowjan.
W aktualnej wustajeńcy Serbskeho muzeja z titulom »Barby daliny – Moler Ante Trstenjak a Łužiscy Serbja« je akribiske předdźěło mjezynarodneho prócowanja jasnje spóznajomne. Hłownaj iniciatoraj wustajeńcy Igor Pirc ze Słowjenskeje a serbski kulturnik Jurij Łušćanski zmóžništaj hromadźe ze Serbskim muzejom pod projektowym nawodom Christiny Boguszoweje přewjedźenje mjezynarodneho kooperaciskeho projekta z Narodnym muzejom Praha a Wuměłskej galeriju Maribor. Dalšej podpěrarjej a wupožčowarjej eksponatow stej Muzej za nowše stawizny Słowjenskeje w Ljubljanje a Galerija Ante Trstenjaka w Ljutomerje. Tež Serbski muzej Choćebuz, Serbski kulturny archiw při Serbskim instituće a Załožba za serbski lud su material k dispoziciji stajili, kotryž wobswětli Trstenjaka jako přećela Serbow w dokumentarnym wotdźělu na kóncu wustajeńcy. Kuratorce stej direktorka Serbskeho muzeja Christina Boguszowa a Rebecca Wöppelowa, kotrejuž koncept zestajenja eksponatow derje přez wustajeńcu wjedźe, tak zo so wot rumnosće k rumnosći zajim Trstenjaka za Łužicu wotkryje.
Wuměłc-architekt Arnold von Westfalen jako inowatiwny gotiski twarski mišter hroda Albrechtsburg a jeho architektoniske herbstwo
Za architekturu je 15. lětstotk wosebity čas, dokelž hodźi so jara zajimawe wuwiće wobkedźbować, kotrež wustupuje po cyłej Europje, wosebje tež w Sakskej a we Łužicy. Jako w Italskej dawno hižo renesansowy stil z cyle hinašimi konceptami a strukturami knježeše a swójba Medici Florenz k wuměłskemu centrumej wutwari, jako Leonardo da Vinci swoju Mona Lisu molowaše a Michelangelo jasne klasiske formy w architekturje naćisny, wuwi so w krajach sewjernje Alpow wosebje wirtuozna forma pózdnjeje gotiki.
Tuta wirtuozna formowa rěč gotiskich strukturow a ornamentow je so wosebje we wuchodnych regionach hač do dźensnišeho zdźeržała. Najjasniši přikład za to namaka so w njedaloko wot Drježdźan na skale ležacym hrodźe Albrechtsburg. Hižo zdaloka wuhladaš wysoko nad Łobjom trónowacy hród w Mišnu. Horjeka na hrodowej horje wita će jako prěnje gotiska katedrala, kotruž mnozy ze swjatym Benom zwjazuja, kiž je tam pohrjebany.
Wid na dwórsku fasadu hroda w Mišnu z wonkownym schodźišćom, kiž so tež »Wendelstein« mjenuje. Schodowa wěža twori wertikalny akcent k zbytnej fasadźe.Na lěwym boku cyrkwje, směr sewjer, přizamknje so hród z jeho sławnym a charakteristiskim witym schodom. Twarski mišter Arnold von Westfalen započa 1471 z twarom hroda, kotryž běše prěnjotnje jako rezidenca za Wettinskeju bratrow kurwjercha Ernsta a wójwody Albrechta mysleny.
W přirodźe woznamjenjeja kaskady schodźenki we wodopadźe, přez kotrež woda bjez přestaća prudźi. Bjez přestaća prudźa tež wuměłske twórby Maje Nageloweje w běhu wjace hač štyrceći lět wuměłskeho skutkowanja. Tworićelske etapy – časowe kaskady – rjaduja wobšěrnu wobrazowu přehladku. Dohromady wobsahuje kniha šěsć kaskadow a w kóždej su mjez štyrceći do pjećdźesat twórbow wotćišćane, kotrež časowje na so slěduja. Započiwši z prěnjej kaskadu a twórbu »Zwei Vögel« z lěta 1983, slěduja wšě dalše, zakónčiwši ze šestej kaskadu a twórbu »hinfort, na kromje 12« z lěta 2018.
Z wustajeńcu pokazuje w Halle rodźena fotografowka Yvonne Most, wnučka Sudetoněmki, foto-esejej ze serijow »Łužica« (2014) a »Dopomnjenja druhich« (2018). Twórby wobjednawaja koncept »domizna« a zhubjenje domizny přez brunicowu industriju abo jako dóńt Sudetskich Němcow.
Čeje dopomnjenja chceće we wašej seriji »Dopomnjenja druhich« z kameru zapopadnyć?Spočatna ideja bě ta, w mojej swójbje wo tehdyšim dóńće a z nim zwisowacymi sćěhami wućěrjenja slědźić. Po někotrych rozmołwach pak pytnych, zo sćěhuju dopomnjenja druhich a zo je z wěstym wotstawkom wobhladuju. Dokelž njejsym tute ćělne a psychiske dožiwjenja sama na sebi nazhoniła, někotražkuli błuzna pak so přez generacije dale dawa, rěču wo dopomnjenjach druhich a spytam z wobrazami na nje pokazać.
Běše to takrjec wosobinski motiw, kiž je was k seriji pohnuł. Hdy sće začuwała, zo chceće tutu temu intensiwnišo wobdźěłać?Njemějach tón znaty »wěsty wokomik«. Běše to lěpje prajene žadosć, wjele lět po smjerći mojeje wowki chcyć wědźeć, kak a hdźe je wona žiwa była. Tak dojědźech sej prěni raz do jeje ródneje wsy. Jako před jeje tehdyšej chěžku stejach, so kruh začini. Jako loni 2019 moja fotowa kniha »Dopomnjenja druhich« wuńdźe, by wona swoje stote narodniny měła. Tutón připad njebě planowany, ale začuwam to jako magiski čas.
Znaty Budyski fotograf Jürgen Maćij móžeše w poslednich měsacach na dwě přewšo wuspěšnej wustajeńcy zhladować. W Kamjenskej słodarni wotmě so wot 26. julija do 29. septembra fotowustajeńca »Městnosće pisanja. Łužiscy spisowaćeljo« a wot 7. septembra do 3. nowembra pokaza so we Wuchodosakskej wuměłstwowej hali w Połčnicy fotowustajeńca »Wuměłcy Hornjeje Łužicy 2«, kotraž je pokročowanje jeho w lěće 2009 wudateho prěnjeho zwjazka. Nětko, dźesać lět pozdźišo, móžemy so nad dalšej wobšěrnej knihu z cyłkownje 70 fotowymi portretami wuměłcow wjeselić, kotrež maja swoje korjenje abo srjedźišćo žiwjenja a tworjenja w Hornjej Łužicy. Projekt bě zhromadne dźěło mjez fotografom a towarstwom Kulturne koło Ernsta Rietschela, kotrež wobaj zwjazkaj tež wuda.
Wuměłc zetkawa wuměłcow: Wustajeńca Künstler der Oberlausitz Jürgena Maćija we Wuchodosakskej wuměłstwowej hali w Połčnicy, 07.09.–03.11.2019W swětłej a wulkej wuměłstwowej hali witachu wopytowarja najprjedy wuměłske twórby dźesać wuzwolenych wuměłcow. Eksponaty sahachu wot zwuzdźeneje ekspresiwity Manfreda Schuberta, rodźeneho Budyšana, přez kubistiske krajiny Martena Kirbacha, rodźeneho w Zhorjelcu, hač k sensibelnosurealnym wobrazam Carly Weckeßer, rodźeneje w Jonsdorfje. Pola twórbow Ansgara Skiby, rodźeneho w Drježdźanach, napadnje, zo rysuje wuměłc hišće ze slěbornym pisakom, kaž je jón tež Otto Dix nałožował. Dalše twórby a plastiki přewodźachu wopytowarja do zadnjeho wotdźěla, hdźež móžeše so do portretow zanurić. Mólby, rysowanki, plastiki, keramiki abo rězbarjene dźěła pak na Maćijowych fotach hłownu rólu njehraja, skerje decentnje wobraz wudospołnjeja. Fokus leži na wuměłcu jako wosoba a čłowjek, čehoždla nastachu portrety pola wuměłcow doma abo w ateljeju. Tući sedźa, steja, su přilehnjeni k blidu abo k jednomu ze swojich dźěłow, hladaja jasnje a direktnje abo so lochce do kamery směja.Po starobje wot 28 do 97 lět je paleta portretowanych wuměłcow šěroka a kóždy jednotliwy wobraz skići šansu, hłubšo do jedneje wuměłskeje duše hladać, dokelž nawjazuje portretowany ze swojim pohladom zwisk k wobhladowarjej. Při tym pomha tež, zo su wobrazy čorno-běłe, tak zo žana pisanosć abo barba wot bytostneho njewotwjedźe. A tak wuhladaš we wustajeńcy a w knize mjez wjetšinu němskich wuměłcow tež serbske wobliča kaž na přikład molerku Měrku Pawlikowu, rodźenu w Lipsku, Maria Ošiku z Worklec abo Marcela Noacka, rodźeneho w Mužakowje, kotryž dokumentowaše intensiwnje a na dlěši čas pozhubjenje srjedźołužiskich wjeskow přez brunicu. Dale zastupjenaj staj we Wojerecach rodźeny moler a fotograf Michael Kruscha a filmowča Frauke Rahr, kotrejež dokumentariski film »Wopyt w domiznje« wšědny dźeń serbskeje žony z Rownoho dokumentuje.
