Wot nadawka k wobskóržbje (10/11)

Wšědny dźeń w fotografiji njeje jenož lute tworićelstwo, ale ma wjele z organizaciju, jězdźenjom, wadźenjom, wězo z dobrymi idejemi a podpěraćelemi činić.

K mojim najlěpšim pomocnicam we wobłuku łužiskeje fotografije słušeše wjednica muzeja »Alte Pfefferküchlerei« we Wósporku, Irmgard Wenzelowa. Wona je mje při patentnym sudnistwje NDR wobskoržiła. Sudnistwo je skóržbu přećiwo priwatnej wosobje wotpokazało a na LND přepodało. Njewěm, kak je to tehdom wušło. Nimale zmužiće sym skóržbu jako nastork wzał, zo bych so k njej na puć podał. To je so wupłaćiło, wona je mje pozdźišo husto podpěrała. Běše z wašnjom, zo na dnju załoženja NDR wokrjesy a organizacije zbožopřeća a małe dary do Berlina sposrědkowachu. Za Budyski wokrjes abo Domowinu je knjeni Wenzelowa wuměłsce napodobnjene nowolětki zhotowiła, kotrež sym jako kalendrowy wobraz wužiwał.

Ćeže pak mějach z načolnikom Budyskeho Měšćanskeho muzeja w lěće 1987, kiž nochcyše mi eksponaty wupožčić. Nochcyše wěrić, zo so wone jednorje přez škleńcu witriny fotografować njehodźa. Hakle po wobšěrnym listowanju z ministrom za kulturu so hara skónči.

Bjez prócy – žane foto (9/11)

W zwisku z festiwalom 1972 měješe LND wotpohlad, portret Měrćina Nowaka-Njechorńskeho we wulkim formaće wozjewić. To běše za mnje dobra přiležnosć so ze zajimawej wosobu do zwiska stajić. Nochcyše so w swojim ateljeju fotografować dać, ale radšo na zahrodźe w Njechornju, štož njebě žadyn problem. Krótko po tym je so moler na Domowinu abo nakładnistwo hóršił a wozjewjenje fota najprjedy zakazał.

Při swojim wopyće běchu mi tehdom durje do ateljeja napadnyli. Běše to wulkotny drjewjany wudźěłk a srjedźa běše znamjo Nowaka-Njechorńskeho: rězbarjene lipowe łopješko. Dokelž lubuju detaile w fotografiji, chcych »něšto z toho činić«. Ale wón měješe něšto přećiwo tomu.

Pozdźišo, jako dźěłachmy na Křini dopomnichmoj so z Geratom Hendrichom zaso na wone durje. Hendrich je so ze sotru Nowaka-Njechorńskeho rozmołwjał, kotraž při nim přebywaše. Wona měješe zakaz za přehnaty. Přeradźi nam dźeń, na kotrymž so jeje bratr do Budyšina poda a so hakle z poslednim busom nawróći. To smój sej tam dojěłoj, techniku natwariłoj a durje fotografowałoj. Cyle derje mi při tym njebě.

Znamjenja časa (8/11)

Poprawom by derje było, titul rjada wo zhladowanju na wobrazy raz wobroćić. Potajkim by rěkał: Wobrazy mojeho puća. Wjace hač połsta lět sym časy a podawki ze swojimi wobrazami přewodźał. Wosebje napadnje, zo maja wěcy, kotrež njejsym w 1960tych a 1970tych lětach jako hłowne temy fotografował (prajachmy tež: »To njeje zwobraznjenja hódne.«), dźensa jako dokumenty a napohlady swoju woprawnjenu hódnotu a kedźbnosć zbudźeja.

Znamjenja časa, Wernarjecy, 1990 Foto: G. Große

1950 je znaty łužiski fotograf Kurt Hajna prezidenta Wilhelma Piecka z holcu w katolskej narodnej drasće na rukomaj fotografował. Holca bě dźowka hibićiweho redaktora Noweje doby a woblubowaneho braški při programach Serbskeho ludoweho ansambla Bena Šołty. W lěće 1980 wopyta prěni němski kosmonawt Sigmund Jähn Budyšin a Beno Šołta běše měnjenja, zo měła so nětko jeho wnučka w samsnej drasće a w samsnej pozy z wysokim hosćom fotografować dać. Tole je woprawdźe přikładnje organizował. Fotografojo su poprawom jara dźakowni za tajke »organizaciske wukony«.

Dóńty (7/11)

Jürgen Maćij pisa jako wudawaćel knihi »Wobrazy z Łužicy« (LND, 2016) k mojim wobrazam: »Wón chce swoje wobrazy ćišćane widźeć.« Tole trjechi a je mi pohon.

1978 sym foto kanony z běłym hołbjom (jako symbol měra po Pable Picassu) na twjerdźiznje Wartburg pola Eisenacha fotografował, štož so ći takle wšědnje njeporadźi. Wo wobrazu so diskutowaše a wobhladowaše so jako symbolowy wobraz, ale njebu ženje wozjewjeny. Wulke wobrazowe agentury njemějachu žadyn zajim na nim.

We wěstych wotstawkach organizowaše DEWAG (wabjenska agentura NDR) wubědźowanje za fotografiju. Mytowane fotografije wužiwachu so za ćišć plakatow a dobre fotowe mapy abo tež za statne wuměłske wikowanje. K tomu přeprosychu někotrych fotografow a kóždy měješe tři dźěła zapodać. Za to sy sto hriwnow dźěłoweho honorara dóstał a 500 hriwnow při přiwzaću wobraza, štož běše za swobodnje tworjacych tehdom cyle šwarny pjenjez. Wone wubědźowanje wotmě so 1983, w času, hdyž rozsudźi NATO wo dalšim brónjenju a hdyž zaměstnichu so sowjetske rakety w lěsu blisko Hornjeho Wujězda. Z mojej fotografiju »Wójna a měr« chcych trochu na tajke zjawy skedźbnić. Jury pak njeje foto přiwzała, za to pak wone wo ptačim kwasu we Wotrowje 1979. Snano k změrowanju mojeje łužiskeje duše. Motiw bu ćišćany a přez wuměłske wikowanje rozšěrjeny. Lěta po tym sym jón pola nowinskeho swjedźenja w Florenzu wuhladał. Hesło »ptači kwas« přełožowar po zdaću w italskim słowniku našoł njeje. Tam steješe »Póstniski přećah w Sakskej pola Budyšina«.

Zmylki (6/11)

Něhdźe kónc 1970tych lět dósta so swět pisanych wobrazow tež do wuchoda, do telewizije abo jako barbna fotografija do wobrazowych zwjazkow, štož bě tehdom za nas komplikowane a drohe.

Tak nasta ideja, mapu z barbnymi plakatami serbskeje Łužicy nadźěłać. Měnjachu, zo njetrjeba wšo tak »šikwane« a ludowe być. A ja mějach tež swoje naroki na tute wašnje fotografowanja.

Tak nastachu ideje a so fotografowachu. K tomu słušeše zerzawjene lipowe łopješko z rozpušćeneho železa, kotrež bu we wuměłskej kowarni w Židźinom ekstra za foto zhotowjene. Chcych ze symboliku lipoweho łopješka, z kotrehož staroba a žiwjenje hladatej, k přemyslowanju pohnuć.

Zerzawjene lipowe łopješko z rozpušćeneho železa Foto: Gerald Große Přiwšěm měješe wobraz nahladny być. Z tutym wašnjom fotografowanja smy spěšnje zwrěšćili a wo mapje z plakatami so hižo njerěčeše.

A tak móžeš jako »naškarak« tež zmylki worać. Dokelž běch wot zerzawjeneho lipoweho łopješka tak zahorjeny, sym je na spodobne kalendrowe łopjeno přeměnił, štož bu w nakładźe wjacorych dźesać tysac eksemplarach ćišćane a mój poprawny wotmysł dospołnje na hłowu staji. Tak so nětko nadźijam, zo to w 30 wudaćach »Křinje« nichtó njenańdźe. Ale to je wosud abo tež zbožo tajkich wudaćow, zo so će po lětdźesatkach prašeja: »Čehodla sy to tehdom takle fotografował?« Tomu přeco hišće tak je.

Zajimy (5/11)

Hana Tilichowa we Wojerecach Foto: Gerald GroßeMi bě tehdy napadnyło, zo škraba knjeni Hana Tilichowa z Nydeje pola Wojerec jutrowne jejka z małym kapsnym nožom. Cyle wšědne to njebě. Ale fotografojo lubuja dźiwne situacije. Podach so tuž z ćežkej fotografiskej techniku do Nydeje. Najprjedy předa mi knjeni Tilichowa za 30 hriwnow škrabane jutrowne jejko, kotrež je na wobrazu deleka widźeć. Wšako by so při fotografowanju móhło wobškodźić! Knjeni Tilichowa měješe zawěsće swoje nazhonjenja z fotografami. Wosebje tunje to njebě – naše bydlenje w Halle-Nowym měsće płaćeše ćopłe 76 hriwnow wob měsac.

Za 1981 přihotowaše Institut Goetheho w Parisu wustajeńcu wo ludowym wuměłstwje w Němskej. Za to mějachu so šěsć fotografijow z dotal wušłych Křinje-kalendrow jako přikład serbskeho ludoweho wuměłstwa wužiwać, mjez nimi foto knjeni Tilichoweje. Wot originalnych diasow dyrbjachu so papjerjane kopije 80 × 80 cm zhotowić. Šwarna wěc! Při tej składnosći zhonich, zo kupuje Institut Goetheho kóždolětnje cyły retomas Křinjow ze sortimenta tworow němskeho knihikupstwa a je po cyłym swěće rozdźěluje.

Skeptiske optimisty (4/11)

Se wě, až smy wuźěłali za naš kalendaŕ koncepciju a plany. Chylu smy pśi tom woplěwali wěstu směšnu strategiju: W LND ga su měli (a snaź maju tam źinsa hyšći) tak pomjenjonu »radu słoda«. Gremijoju som musał eksponaty pśedstajiś, aby cłonki je mógali pógódnośiś ako gódne za fotografěrowanje. To njejo nic za mnjo było.

Z Geratom Hendrichom smej wjelgin malsnje wupytnułej, až buźomej pśez lěta trjebaś zwězkarjow w muzejach, archiwach abo priwatnych zběrkach, kótarež pokazuju nam wobstatk łužyskich drogotkow a wupóžycuju nam eksponaty za fotografěrowanje. To pak jo rowno na zachopjeńku śěžko było, wótergi su to wótpokazali. Pśicyna: Prědny kalendaŕ njejo hyšći pśedlažał a njejsu se našo pśedewześe mógali pśedstajiś. Pó 1976 jo to bywało wjele lěpjej. Tegdy njejsmy ale žeden cas měli, dokulaž jo se śišćaŕnja pśedłogi z pśedběgom pśisamem tśich lět pominała.

Arnošt Kowar, nawjedowaŕ Wórjejskego Serbskego muzeja, lěta 1971 w Židźinom Foto: Gerald GroßeArnošt Kowar wót Serbskego muzeja jo mě ned z radu pó boku był a pomagał. Teke ceptaŕ a awtor Alfons Frencl z Róžanta jo pomagał a mě do kloštarja Marijina gwězda pósłał a tam teke pśipowěźeł, až pśidu. Som měł póglědaś, lěc by mógał z bogaśe wupyšnjoneje pratyjownje, zgótowana wokoło lěta 1200, kalenderowe łopjeno wugótowaś. Abatisa jo to pśijaśelnje wótpokazała. Lěta pózdźej jo mě pomagał Pawoł Kmjeć z Chrósćic a jo w kloštarju pšosył wó wupóžycenje wósebneje šabraki za jatšownych rejtarjow. Dokulaž njejo měł žedno awto, som musał transport pśewześ. Ja pak, nic wó tej małej łdžy njewěźecy, som za abatisu spšawne dogrono wó wupóžycenju pśigótował. Wóna jo to z wjelikomyslneju gestu akceptěrowała. A katolik Kmjeć?

Pódobnje njejsom w 1970tych lětach měł žednu gluku z tachańskeju pókładownju sw. Pětša w Budyšynje. Njejsu mě kśěli tam fotografěrowaś daś a teke njejsu kśěli nic wupóžycaś – z wěstotnych pśicynow, ako su gronili. Tegdejšy tachański faraŕ dr. Rudolf Kilank jo rad kśěł, aby w Křini wujšeł pśinosk wó biskupje Wóskem (1692–1771). Ale wuměłski kalendaŕ bźez fota njejo móžny! Stakim jo Kilank ako priwatna wósoba w pókładowni drogotne wopismo wót 1744 wupóžycył a do swójogo bydlenja pśinjasł. Tam som natwarił swóju techniku. Wobraz jo musał nastaś w dopołnje śamnem rumje, dokulaž su błyskowe aparaty jano mału kapacitu měli. Daś to źinsa hyšći něchten rozmějo! Myslim se, až jo se dr. Kilank cuł ako w krimiju, źož njeknicomniki we jśmě originalne wuměłstwo wuměniju.

Rozsud (3/11)

Hižo w adwentnym času 1973 mějachmy zaso zetkanje w zwisku z »Łužiskej fotografiju« w Budyšinje. Ja běch spěchowanske pjenjezy we wysokosći 1.500 hriwnow do techniki a njesměrnje drohich wulkoformatowych ORWO-filmow inwestował. Wo mojej lubosći za ORWO napisam hišće pozdźišo. Za swoje snadź wosom probowych fotografijow běch sej znate eksponaty kaž wušiwanki, Róžeńčansku architekturu, wězo jutrowne jejka a nowolětki wupytał. Wšako chcych přewšo łužisku dušu šefow narěčeć. Z dźensnišeho wida sej myslu, zo běchu z mojim fotografiskim wašnjom wěcneje fotografije dosć spokojom a snano samo překwapjeni. Tež pódla wotćišćanu fotografiju starych myšacych paslow z měšćanskeho muzeja w Lubiju (tule znowa fotografowane) mějach při sebi. Ale z nim nochcychu so spřećelić. W foće zbasnichu sej na Łužicu poćahowanu symboliku »pasle, połć a zabiće«, štož njewostaji mi a wobrazej žanu šansu. Přiwšěm namaka foto swój puć a bu 2002 samo kalendrowy wobraz w nakładnistwje Lusatia.

Dopominam so hišće dokładnje na naše zetkanje. Šeflektor dr. Pawoł Völkel jimaše so – nimale kaž w referaće – słowa a rozkładźe, zo wuda LND wuměłski kalendar z łužiskimi fotografijemi. Změje titul »Meine Heimat – Moja domizna« a podtitul »Křinja – Drohoćinki z Łužicy«. Z titulom »Moja domizna« móžachu zakaz ministerstwa za kulturu za nowe kalendrowe titule hač do 1976 a 1977 wobeńć. Hnydom jewješe so prašenje, hač drje »drohoćinki« za pjeć lětnikow dosahaja? Beno Kućank sonješe wo nakładźe 5.000 eksemplarow. Wšitcy běchu wćipni, što drje budu knižne wiki wo nowej serbskej ediciji rjec. Za mnje bě to naraz wulke wužadanje a wjeselo.

Budyšyńske iniciatiwy (2/11)

Ako su mě w ranej nazymje 1973 do Ludowego nakładnistwa Domowina kazali, som był narski: Za blidom na Sukelnskej su sejźeli Beno Kućank z rozšyrjenja nakładnistwa, dr. Pawoł Völkel ako šeflektor a wjednik nakładnistwa Měrćin Benada.

Mimo komuźenja jo šef wózjawił, až co LND naźěłaś kwalitatiwnu publikaciju wó serbsko-­łu­žyskich temach a až smějom a mam wugótowaś wobraze za nju. Pópšawem jo to gwězdna góźina za fotografa. Ale ned jo se zachopiło za nas styrjoch wjelike gódańkowanje wó tom, kak by deja­ła ta publikacija wuglědaś. Jo to měł byś wo­brazowy zwězk, fotowa mapa abo snaź kalendaŕ? Smy pak wšykne wěźeli, až jo tegdy ministaŕstwo za kulturu (Ministerium für Kultur HV Verlage) z pśicyn žarjabnosći zakazało, nowe kalendarjowe title na wiki daś. Ja sam som był cele nje­pśigótowany a som wopytał naraźiś wudawanje mapy­ z carnoběłymi originalnymi fotografijami. Z tym njejsom scełego wuspěšny był. Beno Kućank jo ako pśikład měł sobu wabjeński kalendaŕ ansambla SLUK z Bratislavy z rědnymi Słowa­ckami w słowakskich drastwach. Mě su se pó­pšawem jano te źowća spódobali, taki kalendaŕ njejsom kśěł fotografěrowaś.

Putace lěta (1/11)

Derje ćišćana fotografija nazhoni w 1960tych a 1970tych lětach prawy rozkćěw. Běše to čas hoberskich fotowych posterow, dobrych wobrazowych zwjazkow a mnohich nowych kalendrow. Tež zběraćelske mapy z originalnymi fotami buchu znowa wunamakane.

1972 wuńdźe prěnje němskorěčne wudaće »Playboyja«. Karol Kallay z Bratisławy zamó z publikaciju »Pieseň o Slovensku« přeswědčić. Swět fotografije steješe znak, hdyž wuńdźechu hižo w 1960tych lětach nimale poetiskej fotowej knize »Five Girls« a »Cowboy Kate« Južnoafričana Sama Haskinsa. Ameriscy fotografojo zawostajichu hłuboki zaćišć z jimacymi fotami wójny USA we Vietnamje, kotrež maja dźensa hišće wšitcy před wočemi.

W tutym euforiskim času fotografije poradźi so nam w Ludowym nakładnistwje Domowina wobrazowy zwjazk »Łužiske impresije« wuwić. Teksty k tomu napisa Jurij Brězan. Jako młody fotograf a awtor sym spěšnje nawuknył, zo nimaš sej ani wot wuznamneho zwjazkarja přejara do fotografiskich naležnosćow zasahnyć dać.

Wobalka mytowaneho zwjazka »Łužiske impresije« z lěta 1972 Reprodukcija: SNMějachmy zbožo z »Łužiskimi impresijemi«, hačrunjež njeběch z ćišćerskej techniku spokojom, přirunawši ju z tehdyšimi mjezynarodnymi móžnosćemi. Ale tuta tema je mje čas žiwjenja přewodźała a budźe tež w dalšich přinoškach wěstu rólu hrać. Zwjazk bu jako »Najrjeńša kniha 1972« wuznamjenjeny a na Mjezynarodnej knižnej wustajeńcy 1973 (Internationale Buchausstellung IBA) w Lipsku pokazany. To bě mjez druhim zasłužba rjaneho knižneho wuhotowanja Sonje a Gerta Wunderlicha. Najwažniše pak bě, zo bě »žołma derje ćišćaneho fota« tež do Budyšina dóšła.

W zažnej nazymje 1973 mějach zaso do nakładnistwa přińć. Myslach sej, zo chce wjednistwo ze mnu wo honorarje za runje wušły zwjazk »BUDYSSIN – Budyšin« jednać. Přeprošeny běch na Sukelnsku. Tuž špatnje wupadaše! Hdyž měješe něšto dobreho wobrěčeć, zetkawaše so nawoda nakładnistwa Měrćin Benada z ludźimi přeco w kofejowni Lehmann, dźensa Marxec kofejownja. Wćipny pak běch: Za blidom sedźachu Beno Kućank z rozšěrjenja, dr. Pawoł Völkel jako šeflektor a Měrćin Benada.