W lěće 2021 wuda LND w rjedźe »Spisow Serbskeho instituta« dwuzwjazkowe wědomostne přepytowanje dr. Michaela Richtera, kotrež je stawiznam Hornjeje Łužicy za čas Druheje swětoweje wójny wěnowane. Awtor tutoho njewšědnje wobšěrneho dźěła přesahuje podaty časowy wobłuk, wón předstaja połoženje w Hornjej Łužicy po přewzaću mocy přez nacionalsocialistow a wopisuje wuskutki wójny na potrjecheny teritorij hač do kónca štyrcetych lět. Hornja Łužica słušeše w nacistiskej dobje k dwěmaj zwjazkowymaj krajomaj, k Sakskej a Pruskej. W druhim kapitlu prěnjeho zwjazka wobrysuje Richter strukturu knježerstwoweho wobwoda Drježdźany-Budyšin kaž tež jemu přirjadowane krajne wokrjesy Budyšin, Kamjenc a Lubij, k tomu zarjadniskej wobłukaj Wojerecy a Rózbork, kotrejž přisłušeštej tehdom delnjošleskemu knježerstwowemu wobwodej Lěhnica (Liegnitz). Namakamy tam mjez druhim biografiske informacije nawjedowacych zastojnikow (prezidentow), tajkich kaž Max Engelbrecht (1936‒1939), Friedrich Bachmann (1939‒1942) a Alfred Bochalla (1942‒1945), nimo toho Wilhelm Behr (1942‒1944) a Hans-Joachim Tesmer (1944/45). W totalitarnym staće běchu statne struktury přez wodźacu stronu podwojene. Tohodla analyzuje awtor tež organizaciske wuwiće Nacionalsocialistiskeje němskeje dźěłaćerskeje strony (NSDAP) w Budyšinje, Kamjencu, Lubiju, Žitawje, we Wojerecach, w Rózborku a Zhorjelcu a dodawa portrety zamołwitych nacijow; su to Karl Martin, Ernst Zitzmann, Hans Reiter, Richard Hänsch a Max Wockatz. Wopisane su dale w Hornjej Łužicy skutkowace wobrónjene formacije nacistiskeje strony: Škitne stafle (SS) podstajene wjednistwomaj w Drježdźanach a we Wrócławju, Wěstotna słužba pod nawodom sekcije we Wrócławju a podsekcije w Lěhnicy kaž tež Wojerske wotrjady (SA), přisłušne k skupinomaj Sakska a Šleska. Namócny aparat wudospołnjachu z Drježdźan, Wrócławja a Lěhnicy nawjedowana Tajna statna policija, žandarmerija a porjadniske słužby. Nje­pobrachuja tež druhe podwotrjady NSDAP w podobje Nacionalsocialistiskeho ludoweho spomóženja (NSV), Nacionalsocialistiskeho žónskeho zwjaz­­ka (NSF), Němskeje dźěłaćerskeje fronty (DAF), Mocy přez radosć (KdF), Nacionalsocialistiskeho zwjazka wučerjow (NSLB) abo Mócnarstwoweje dźěłoweje słužby (RAD).

Co su wuměnjenja a wuslědki serbskego stawiznopisa w drugej połojcy 20. sto­lě­śa? Mały rěd pśinoskow zaběra se z nastawanim »Stawiznow Serbow« a ze stawiznopisom w šyršem zmysle. Comy no­we­ slěźeńske wuslědki pśedstajaś a zra­zom pśepšosujomy ku kritiskej debaśe wó zakładach nacasnejeserbskeje kultury.

Pólske zajmy za stawizny nejdalej na pódwjacor segajucego słowjańskego lu­da­ su na pólu slěźenjow wó Łužycy nejwěcej frekwentěrowane. Pólska wědomnosć móžo pak teke pokazaś na wu­znamne wuspěchy na pólu slěźenjow, kótarež se pśiwobrośuju jano stawiznam Serbow. Wupłaśijo se źe sebje wuwědobniś, až z tśich doněntejšnych syntezow stawiznow togo luda, mimo w sedymźasetych lětach slědnego stolěśa wudanych Stawiznow Serbow w styrich zwězkach stej byłej dwě wuškownej statk pólskich slěźarjow.

Prědne źěło, kótarež wobjadna stawizny słowjańskich wobydlarjow Łu­žy­ce, jo wujšło 1861 w Petersburgu: Pśeglěd serbskich stawiznow, kótarychž awtor, Wilhelm Bogusławski, jo z Wołynja póchadał. By mógali se pšašaś, zwótkul jo pla wobydlarja Wołynja zajm za geografiski tak zdalonu krajinu. Zacho­pjeńki zajmow Bogusławskego za serbske pšašanja segaju do zachopka studiuma, za tym ako jo starcył na pśinoski Aleksandra Maciejowskego1 wó Łužycy. 1858 jo prědny raz do Łužyce woglědał. Tam jo wuznał, až wušej drobnych nastawkow Korle Awgusta Jenča a snad­­neje licby nimskich pójadnanjow njejo dało žedno źěło, kótarež by se w šyršej měrje ze stawiznami Serbow zaběrało. Tak jo se rozsuźił, se studiumoju teje problematiki pśiwobrośiś. W Budyšynje jo nawězał zwiski z Janom Arnoštom Smolerom, Michałom Hórnikom a Korlu Awgustom Jenčom, kótarež su jogo ze stawiznami Łužyce wopóznali. Njeglědajucy na jogo rozpalonosć a sprocniwosć by se Bogusławski cesćej raz w swójom źěle zakopnuł, njeby jomu wót junija 1859 do apryla 1860 w Petersburgu pśebywajucy Jan Arnošt Smoler wjeliku pomoc wopokazał. Z po­mo­cu jogo pokazkow a radow jo se mógał­ rukopis źěła južo 7. septembra 1871 w petersburgskej śišćaŕni Józefata Ohryz­ki wó­tedaś. Źěło na knigłach jo było 11. nowembera 1861 dokóńcone. Bogusławski jo publikaciji pód titelom Pśeglěd serbskich stawiznow dał chro­nolo­gi­sko-problemowu strukturu a jo ju źělił do wósym kapitelow: Case nje­wótwis­no­­sći; Case nimskego rubjenja a plundrowanja (927–1002); Pólske case (1002– 1033); Case njepśestawnych a zmu­śo­nych zwadow­ wó kněženje nad Łužycu (1033–1319 a 1373); Wó změnje towarišnostnych poměrow a zgubjenju serbskeje narodnosći pód wliwom nimske­go pódtłocowanja (927–1319 a 1373); Česke case (1319–1636); Sakske a pšuske case; Case wózroźenja. W lěśe 1877 jo Bogusławski zachopił pśigótowanja za wóspjetne wudaśe swójogo źěła. Wón sam a jogo pśijaśele su zachopili zběraś knigły a za aktualizaciju twóŕby njewu­zbytne notice. Ten zaměr su pak zasej zachyśili, dokulaž w tom samem lěśe jo Po­znańske towaristwo pśijaśelow wědomnosćow wupisało wuběźowanje za źěło: Póglědanje na stawizny pódwjacorno-połnocnych Słowjanow mjazy Łobjom a granicami něgajšneje Pólskeje, wót casa jich stupjenja na historisku scenu až do zgubjenja politiskego byśa a narodnych znamjenjow, na kótaremž jo se Bogusławski rozsuźił se wobźěliś. Napóslědku jo nastała wobšyrna twóŕba, wopśimjejuca 2.800 bokow, kótaraž jo se pśipóznała ako nejlěpše źěło wuběźowanja. Awtor jo se mytował, a styri zwězki Stawiznow połnocno-pódwjacornych Słowjanow do XIII. stolěśa su se publicěrowali 1887–1900. Něźi w tom samem casu jo se Hórnik dał do pśełožka Pśeglěda serbskich stawiznow. Na dwójaki part zwjaselece jo se lěto 1884 wopokazało. Wušej naspomnjonego myta Poznańskego towaristwa pśijaśelow wědomnosćow jo se mógał tejerownosći wjaseliś pśez publikaciju w Budyšynje dłujko wócakowaneje Historije Serbskeho Na­roda. Pódobnje kaž Pśeglěd stawiznow, źěło­ signě­rowane wót Bogusławskiego a Hórnika, jo wóna wopśimjeła wósym kapitelow: Stare case; Rěd žywjenja; Case­ njewótwisnosći (531–929); Wójowanje wó njewótwisnosć; Serby a Łu­­žycanarje pód kněženim cuzokrajnikow wót XI. do XIV. lětstotka; Łužycy w zwězku z Čechami (1319–1635); Kněženje Sakske a Pšuske w 17., 18. a 19. stolěśu; Cas narod­nego wózroźenja. W lěśe 1884 jo Bogusławski wótnowotki do Łužyce woglědał. 1885 jo se ako źasety cesny cłonk do Maćice Serbskeje pśi­wzeł. Z tym su se pśipóznali rowno tak jogo wědomnostne statko­wanje ako teke zasłuž­by w pśigódnem zwónoźenju z petersburgskeju hypoteku Bašmakowa zwězanych financielnych pro­blemow Maćice Serbskeje. Slědny raz jo pśijěł do Łužyce w l. 1886, źož jo měł góźbu se­ z Adolfom Černym2 zmakaś.