Gaž nimske diskusijne krejze se zaběraju ze serbskeju rěcu, móžomy z wěstosću na to cakaś, až pśiźo pšašanje, lěc se hyšći wupłaśijo, do spěchowanja wuměrajuceje rěcy inwestěrowaś. Něgajšny chóśebuski wušy promšt Reinhardt Richter jo se pšašał, kak dłujko musymy hyšći serbske namše póbitowaś. Pśecej su take zranjece słowa zwězane ze słowkom hyšći. Kak dłujko se hyšći serbski powěda. Slědny maminorěcny pótom serbske swětło wugasnjo? Drogujuca wustajeńca »Co ga how groni mjeńšyna«, kenž jo była wiźeś do kóńca apryla w Zwězkowem sejmje a jo něnto ducy pó cełej Nimskej, pśewobrośijo pšašanja na wětšynowu ludnosć, aby zwurazniła głuposć takego pśistupa: Wjelich was jo, su scełego filmy w nimskej rěcy, cogodla hyšći nimski powědaśo a nic engelski abo chinski, dla cogo trjebaśo wucbu w nimšćinje, maśo namše w nimskej rěcy, atd. Spisowaśel Eugen Ruge jo gano we swójom drježdźańskem nagronje analyzěrował nimsku rěc. Móžomy se pśedstajiś, až wóna wótemrějo? Móžo to byś, až se pśibližujomy kóńcoju nowowusokonimšćiny, ako jo źinsa znata? Jogo wuslědk jo pśechwatajucy – jo, na kuždy pad móžo se to pśedstajiś. Awtor namakajo wšake indice, w casach dominěrujuceje engelskeje popularneje muziki, lichego wikowanja, digitalizacije a pšawopisnych abo »gender« reformow, gromaźe z powšyknym spadom rěcy.

A co jo z našeju bogeju serbskeju rěcu? Smy my napšawdu na droze do Texasa, ako jo było dawjeto cytaś w ewangelskem casopisu Pomhaj Bóh? Měnjone jo było, až naša rěc buźo graś jano symbolisku rolu ako na swěźenjach Serbow w Texasu – na toflach w měsće, w dwójorěcnych nadpismach, abo gaž se gjarźe prezentěruju stare serbske knigły z pśispomnjeśim, až (se wě) cytaś je južo nicht njamóžo.

Žołta dalokosć rapsowišćow jo spalona

Dowuměrajucy horicont pokazujo złosnosćiwe frace

Warcanje brjucha warnujo dla na nic se njemyslecych grajucych źiśi

Łdzy se wěcej kaž diamanty njebłyskotaju

Wótgłos wójnskich spiwanjow zalěga wušy

Njeskóńcnosć swětnišća rozpadujo do wjele milionow bombowych škórbinow

Jadnonogate wójaki gramuju skokotanju

Zymnicowe fantazije zadušuju dodychnjenje

Bijuca, derkotata wutšoba swójogo zakśika dla dowuměrajo

Bajki wó lažkosći njejsu wěrne

W Ó J N A wupłoźijo tšachotne wuźěsenje

W naźeji na M Ě R pókšajźu sobu dunjo wugnata lažkosć

INGRID HUSTETOWA

Prof. Dr. Neyooxet Greymorning źěła na uniwersiśe w Montanje, w USA (engelski University of Montana) a jo profesor za antropologiju a ludowe ameriske studije (engelski Anthropology and Native American Studies). Wón słuša do luda Arapaho, kótaryž jo indigeny lud Pódpołnocneje Ameriki a jo žywy w źinsajšnyma zwězkowyma krajoma Colorado a Wyoming. Prof. dr. Neyooxet Greymorning jo wuwił nowu metodu nawuknjenja drugeje rěcy, kótarejž se groni ASLA©™. Skrotconka wóznamjenijo »póspěšone pśiswójenje drugeje rěcy« (engelski Accelerated Second Language Acquisition). Metoda wuknjenja rozmějo se ako cełkowna imersija (nimski Totalimmersion). Metoda ASLA©™ jo se prědny raz wužywała za nawuknjenje rěcy Arapaho, a źinsa jo znata teke w drugich stronach a ludach.

Arapaho póchada z familije rěcow Algonquian, do kótarejež słušaju tśi rěcy: rěc Nawathinehena, kótaraž jo južo wótemrěła, a rěcy Arapaho a Gros Ventre, kótarejž stej wobgrozonej.1 Arapaho ma dwa dialekta: pódpołnocny Arapaho a pódpołudnjowy Arapaho. Dokradna licba powědarjow Arapaho njejo bóžko znata. Źinsa se groni, až jo jich 250 do 1.000 aktiwnych powědarjow.2 Interwiew z profesorom N. Greymorningom z USA jo wjadła Justyna Michniuk.

Zakładna ideja tych knigłow »Was wir in uns tragen. Sorbische Lebenswege« jo, žywjeńske drogi Serbow wšakorakich ge­neracijow zezběraś, wót luźi, ako se z tym serbskim wusko zwě­zane cuju a se – na ceło wšako­raku wašnju – za to angažěruju. Su drje to w prědnem rěźe knigły za nimskich cytarjow – pśeto w Serbach jo nejwětšy źěl tych wósobow derje znaty. Procowarje by jich něga­ pomjenili, wótere ceptarje a ceptaŕki su mjazy nimi, ale teke serbski skótny gójc, zegeraŕ, student medi­ciny a wótkubłaŕka powědaju. Wšykne maju wjelgin wuski poměr k serbskej rěcy a kulturje a wopytuju jej w swójom žywjeń­skem wobswěśe pśi žywjenju zdźaržaś.

Křesćan Krawc jo pśewjadł interviewy a jo je wobźěłał, pśi comž jo wopy­tał, tu typisku wašnju powědanja zdźaržaś – teke z nimskego teksta jo wusłyšaś (a na někotarych městnach jo teke wucytaś) ta serbšćina, kótaruž nejwětšy źěl interviewowanych – nanejmjenjej z Górneje Łužyce – na swójom wšednem dnju a w swójej familiji powěda. Su to knigły z nutśikownego serbskeje kultury, ze wšyknych regionow a wšyknych generacijow. Pśedstajonych jo dogromady 13 wósobow, pśi comž jo w dwěma interviewoma hyšći wjele pśidatnych głosow, 14. tekst se pśiwobrośijo Chróšćańskemu šulskemu zběžkoju – wón twóri šarněr a klucowe wulicowańko tych knigłow.

Knigły wó narodnych drastwach wudaju se z rozdźělnymi wótmyslenjami a intencijami. Zwětšego su to wědomnostne dokumentacije, kenž zepěraju se na archiwalije. To groni awtor/ka wobźěłajo a wugódnośijo wobstatk originalnych drastwinych źělow a fotow, pisne žrědła ludowědnikow a/abo wustnu dalejdawanu wědu nosaŕkow narodnych drastwow. Pórědko wudaju se drastwine knigły, kenž dokumentěruju aktualnu situaciju jadnogo regiona narodnych drastwow, na pśikład teke wobrazowe zwězki a pśerědko wózjawiju se pśirucne knigły, kenž nosaŕkam a gótowaŕkam a gótowarjam drastwow daju rozpokazanje pśi zgótowanju a woblekanju narodnych drastwow.

Lětźasetki dłujko póceramy wědu wó serbskich narodnych drastwach ze starych drastwinych atlasow zasłužbnych serbskich ludowědnikow, kaž Měrćin Nowak-Njechorński, dr. Lotaŕ Balko a Albrecht Lange. Což dolnoserbsku narodnu drastwu wokoło Chóśebuza nastupa, su wósebnje knigły »Die Tracht der Sorben um Cottbus / Drastwa wokoło Chośebuza«, 4. zwězk drastwinego atlasa »Serbske narodne drastwy / Sorbische Volkstrachten« za wšyknych zajmcow, tak teke za mnjo a mójo źěło w Serbskem muzeju ako teke priwatnje, až do źinsajšnego głowny a wažny zakład. Institut za serbski ludospyt w Budyšynje jo toś te knigły w lěśe 1991 wudał, to groni pśed 30 lětami. Głowny awtor a redaktor knigłow jo był wědomnostny sobuźěłaśeŕ Serbskego instituta, dr. Lotaŕ Balko. Slědne drastwine knigły, kenž jo Ludowe nakładnistwo Domowina za Dolnu Lužycu wudał, su knigły »Lübbenauer Trachtenbuch« Uty Hentšeloweje, wudane w lěśe 1999, pótakem pśed wěcej ako 20 lětami. W lěśe 2003 wudane knigły awtorki Brunhilde Miehe »Der Tracht treu geblieben – Studien zum regionalen Kleidungsverhalten in der Lausitz« njezepěraju se jano na Dolnu Łužycu, ale teke na druge regiony serbskich narodnych drastwow a pśedstajiju skerjej subjektiwne zaźaržanje woblekanja na pśikłaźe jadnotliwych nosaŕkow serbskeje narodneje drastwy.

(za Kamila Thorquindt-Stumpfa)

1.

»Měj se! Wjele gluki, wšo dobre na drogu!«

Na jězd lube słowa za nami wołaju.

Naš cołn milny wětšyk pózlažka kólebjo

a list starych wólšow nad nami šepoco:

Co ga was wabi wen do cuzego kraja?

Doma ga jo nejrědnjej, tak pěseń baja.

Z lažkeju myslu do cuzby śěgnjo syłoj,

z wutšobu stysknej’ wrośijo se zas’ domoj.

Mały syłojk, toś leś,

wustrěj kśidle, se zwigaj!

Z Błotow pytaj se swóju drogu

pśez naš kraj šyroki!

2.

»Ahoj! Wjele gluki, wšo dobre na drogu!«

Na jězd do njeznateg’ swěta nam kiwaju.

Naš cołn gónje štormy na mórjo šyroke,

zmil Bog se a wjeź nas na brjogi daloke.

Do swěta comy, aby se cuzych płodow

najědli a se napili cuzych wódow.

Aby pó dyrdakojstwach zas’ najšli pokoj,

wrośijomy se, co-li Bog, zasej domoj.

Běły gołub, toś leś,

wustrěj kśidle, se zwigaj!

Z kraja pytaj se swóju drogu

ku brjogam dalokim!

3.

»Hatchej! Wjele gluki, wšo dobre na drogu!«

Na jězd pó njeskóńcnem njebju nas žognuju.

Naš cołn swětnišćowy jěźo wšen samotny,

kaž klek slobrowity byza do daliny.

Gwězdate njebjo woła do nimjernosći,

na zemi tudy byli smy jano gósći.

Daśi tek’ młogi cowa wó nawrośenju,

Šwarkajucy naglěd

Literarne teksty k twórbam Jana Buka

how šwarkaju barwy

how šwarkatej naźeja a póžedanje

pśichod a wótgłos zachadnosći

160 tonow brunice

šwarkaju njewiźone

naša energija

dawny wuglowy proch, něnt jasna wóda

pśidobytk, pśiwabjecy brjog, kamjenjate

abo wódnite póžedanje

mójej wócy cotej

źaržaś ten brjog

njewuglěda tak, až sam co wóstaś

kamjenje se rozběgnu, njamógu

swóje barwy źaržaś

te barwy šwarkaju

z fryšneju wódu, ako pśitšurajo

z Carnego Halštera

te kamjenje šwarkaju

jano njebjo se zda kšute

horicont jo śichy

abo wšykno tori?

wšykno co se rozběgnuś?

ten naglěd ga

jo rědny

našo wjelike wódychanišćo

za něnto a za

šwarkajucy pśichod

pśi wědobnosći kamjenjow

a z wótegronom wódy

a ja mam pšašanja

naźeje kśě zběžaś, něco

kšutego twóriś

krajina pó wudobywanju

brunice – raz UNESCO-swětowe derbstwo?

derbstwo ma

gódnotu, ma se

zdźaržaś, dej wjele

wulicowaś – w kótarej rěcy? –

dej wužytne byś

dej pokazaś do

pśichoda, teke do zachadnosći

pśi wědobnosći kamjenjow

a z wótegronom wódy

a mysli rozběgnu

bźez brjoga

Wót pětka, 12. až do njeźele, 14. nowembra 2021 jo se wótměło w Chóśebuzu zwězkowe zmakanje Lichego nimskego awtorskego zwězka (Freier Deutscher Autorenverband, dalej FDA), jadnogo z awtorskich zwězkow w Nimskej. Jo to pó někotarych lětach prědny raz było. Organizator a gósćowaŕ jo było wótźělenje Bramborskeje. W jogo mjenju jo žurnalistka a awtorka Hannelore Schmidt-Hoffmann měła głownu organizaciju na starosći a jo se pytała za toś to zarědowanje zwězkarjow a pódpěrarjow ako bramborske Ministaŕstwo za wědomnosć, slěźenje a kulturu, Nimski literarny fonds, Město Chóśebuz, Žarjabnicu Sprjewja-Nysa a Zwězk serbskich wuměłcow (ZSW). Program jo stojał pód motom HEIMAT. FREMDE. SPRACHE. »Vom Limes Sorabicus zur Schwarzen Mühle, zu Krabat, den Lutkis bis zu Fürst Pückler – Slawische Sprachinseln in Deutschland« Eine literarische Sprach-Zeit-Reise der anderen Art. Tak opulentny ako jo se titel raźił, tak wobšyrny a wšakoraki jo był program zmakanja za něźi 40 cłonkow FDA ze wšakorakich zwězkowych krajow a za dalšnych akterow. Pětk a sobotu jo teke Serbska kulturna informacija LODKA, a jeje wjednica Milena Stockowa, ze stojnicu była na zmakanju prezentna.

Na 192 bokach pósćijo Ludowe nakładnistwo Domowina Pratyju 2022 serbskej jsy spóromje Sprjewje mjazy měsćańskima běrtyloma (Nowy) Chmjelow a Depsk – Škódow. Škódow jo jaden ze zagmejnowanych chóśebuskich běrtylow, kótaryž jo wobchował swój wejsański charakter. Pratyja k Škódowoju jo ta prědna Serbska pratyja nowego šefredaktora Gregora Wieczoreka, za tym ak jo se dłujkolětny šefredaktor Horst Adam w Běłej Wóźe kóńc 2019 rozžognował z pisanim wóneje tradicionelneje serbskeje lětneje publikacije. Na rozdźěl wót Běłeje Góry, źož jo Pratyja 2020 była na woglěźe a źož jo serbska rěc pśisamem womjelknuła, ma Škódow źaseśinu powědajucych a rozmějucych serbskeje rěcy.

Ku głownemu śěžyšću teje Pratyje słušaju lokalne temy ako rybaŕstwo na Sprjewi w Škódowje, kuriozumy ako kónjecy indianaŕski teater, stare casnikaŕske powěsći ze Škódowa, rědke serbskorěcne narowne kamjenje a škódojska architektura. Teke wulicujo se w mjasecowych knigłach 2022 wót teje cynitosći, až su se škódojske Serby we Weimarskej republice jadnogo serbskego ceptarja na šuli pla zastojnstwow pominali. Pódla jsy w srjejźišću namakajoš tenraz drogowańske pokazki, źiśecu pratyju (tšojeńka, basni, žorśiki a słowne graśe), ewangelsku kśesćijańsku pratyju a wóswěśijotej se jubileje – 150 lět wót naroźenja serbskeje spisowaśelki Marjana Domaškojc, 200. burstak komponista Korla Awgust Kócor, 70. jubilej Serbskego ludowego ansambla a jubilejnej spomnjeśi na Mata Riza a Kita Šwjelu. Dalšne ekskurse su woglědy do wukraja (Kreta, Thailandska) a temy, kótarež pak se póśěguju na druge jsy (Janšojce, Móst), na stawizniske tšojenja abo wósoby ako Wilhelm Brasse, kótaryž jo statkował ako fotograf w Auschwitzu.

K wósaźe Slepo/Slěpe słuša sedym jsow: Dźěwin, Brězowka, Mułkecy, Miłoraz, Rowno, Slepo, Trjebin a wótergi pomjenjujo se ako wósyma wjas bramborski Lěsk. Region jo znaty za wósebnu slěpjańsku narěc, a teke dla rědnych narodnych drastwow. Slěpe jo jadnučki serbski region, kótaryž jo wuwił a zachował do źinsajšnego swójsku źiśecu drastwu za gólcow a za źowća. W drugich regionach źiśi su nosyli cesto samske drastwy kaž dorosćone, jano w mjeńšej wjelikosći. Togodla jo Slěpe wuwześe a naźejam se, až rědna źiśeca drastwa buźo dalej a zasej wěcej widobna w zjawnosći. To wšak njejźo bźez problemow. To jo mě groniła Elwira Hantšo, cłonk towaristwa Kólesko e. V., šlodaŕka drastwow a awtorka knigłow wó slěpjańskej narodnej drastwje za dorosćonych a źiśi. Wjele nanow njoco, až jich syny nose »suknju«. Hyšći pśed někak 50–60 lětami pak njejo to było nic wósebnego.

Za mójo slěźenje zajmny jo dalšny fakt, až w Slěpem su źiśi teke nosyli žałowańsku drastwu. To wšak do źinsajšnego njejo derje wuslěźone. Powšyknje móžo se groniś, až njejo była drastwa za kuždy cerkwiny swěźeń za źiśi, dokulaž wóni njejsu na namšu chójźili až do końca Drugeje swětoweje wójny, gaž su zawjadli specielne namše za źiśi. Wažnje jo teke, až góle jo było połnogódny cłonk wósady akle pó górjejbranju (konfirmaciji). Weto groni se, až ga w Slěpem su źiśi se wobźělili na zakopowanjach swójźbnych prědnego stopnja (to groni nana a maśerje), a jo teke móžno, až pśi zakopowanjach swójźbnych drugego stopnja (to groni na pśikład bratšow a sotšow). Dla togo su eksistěrowali za te źiśi žałowańske drastwy. W knigłach kněni Hantšo z decembra 2020 móžomy wobźiwowaś pór žałowańskich drastwow za źiśi, za cas lěśa a zymy, za zakopowanje a cas pótom, a teke wšednu žałowańsku drastwu.1 Prezentěrowane drastwy su samorozmějucy drastwy za źowća (wót 6 lět až do konfirmacije). Zazdaśim njejo wěcej žednych informacijow, bildkow abo mólbow ze žałowańskeju drastwu za gólcow. Ale źiśi wobeju rodowu su nosyli wšednu źiśecu drastwu, njejadnaku za gólcow a źowća (sic!). Ta drastwa jo nadrobnje wopisowana w brošurce, wudanej teke w lěśe 2020.2