Ja mam tšach
A ja mam cas
Dokulaž njejsom dosć
Weto njewěm
Chto?
Źo?
Ga?
Co?
Ja trjebam
Ja trjebam
Ja trjebam
Ja som wjelike źowćo
Som wjelike źowćo
Som wjelike
Wokno
Mój dom
Njejo mój dom
Pśeto tam tšach bydli
Tam pšašanja cakaju
Ně!
Ja se póram!
Jano nic domoj
Ja pytam
Ja pytam
Ja pytam
Ja som wjelike źowćo
Som wjelike źowćo
Som wjelike
Cwiblowanje
Mój tšach jo mimo casa
Mój tšach njama žedne wokna
Mój tšach njeznajo žedno cwiblowanje
A ja?
Njamam nic.
Ja som ducy
Ducy do –
SUSANN VOGEL
Dosć wobšěrna kniha da nam dohlad do žiwjenja Eberharda Dučmana, twarskeho inženjera, kiž je wot zakładneho dźěła w twarstwje hač k powołanju profesora na techniskej uniwersiće w Drježdźanach swój žiwjenski puć kročił.
Narodźił je so wón 22. měrca 1926 w Cokowje, serbskej wjesce Husčanskeje wosady. Wopyta zakładnu šulu w Husce a pozdźišo, wot lěta 1936 sem, wyšu krajnostawsku šulu w Budyšinje. Lěta 1944 su jeho do wójska sćahnyli a dyrbješe słužbu we wójnskej marinje wukonjeć. Po druhej swětowej wójnje nawuknje wón powołanje mulerja. Z nowym duchom poda so po tym na studij do Prahi na tamnišu technisku wysoku šulu, hdźež zakónči studij jako twarski inženjer za konstruktiwny inženjerski twar.
Wobšěrnu dokumentaciju z wobjimom dwěsćě stron je jeho dźowka Betina Kaun zestajiła. Byrnjež jón dźowka napisała, twori stajnje dosć distancy, zo by njewotwisnosć wobchowała. Kniha je hłownje w němskej rěči napisana a kóždy wotrězk so z jednym połstronskim rezimejom w serbskej rěči zakónči.
Čitar dóstanje dohlad do swójbno-biografiskeje płoniny ale hłowny dźěl wěnuje so wězo specielnemu twarskemu wobsahej. Za to wužiwachu so wjele žórłow z priwatneho archiwa Dučmana/Kaun, ale tež z literatury a archiwa Drježdźanskeje techniskeje uniwersity, SLUB, kaž tež serbskeho kulturneho archiwa. Tak předleži mnohostronska kniha za fachowcow ale tež zajimowanych na tutym času.
... Haj, tak to je: Naša najwjetša
česć je, naš serbski narod ma žiwy
być – to rěka, cyły Serb być wot
hłowy hač do stopy! Cyłe naše
skutkowanje, zdychowanje a
myslenje słuša našemu serbskemu
narodej. Naš narod je nam swjaty.
Bóh je nam rěč, wašnja a krej
dał. Bóh pak sebi tež žada, zo tu
jeho dary k jeho česći a překrasnjenju
na zemi trjebamy!
ALOJS ANDRICKI
[Narodna česć a česć Serba, Serbski student, lětnik 18, čo. 1 (15. Oktobra 1936)]
Rewitalizacija jako strategija
W lětomaj 2018/19 přewjedźechmoj z dr. Cordulu Ratajczakowej slědźenja wo stawje rewitalizacije serbskeju rěčow we wobłuku projekta SMiLE (Sustaining Minoritized Languages in Europe1).
Wobraz aktiwitow na dobro hornjoserbšćiny, kajkiž pokazowaše so na zakładźe dokładnych, hłubšo sahacych interviewow z ludźimi, kotřiž chcedźa serbskej wěcy słužić, bě njespokojacy. Wužiwanje a zdźerženje hornjoserbskeje rěče woznamjenješe so jako »hygiena wšědneho dnja«, rěčna politika pak měješe so wjesć na »intuitiwne« wašnje, zepěrace so na »nadźiju«, zo tak abo znak »wšitko derje póńdźe«. Tuta strategija – abo skerje přibliženje rěčnym prašenjam – poćahowaše so předewšěm na zhromadźenstwo katolskich Serbow. Kónčiny, w kotrychž bě so hornjoserbšćina hižo zhubiła, kaž tež wosoby, kotrež njesłušachu ke katolskim wěriwym, wostachu na kromje tak zrozumjeneje rěčneje politiki.
Na w Budyšinje zorganizowanej konferency k zakónčenju projekta SMiLE žadachmoj z Cordulu Ratajczakowej trěbnosć rewitalizacije serbšćiny, wudźěłanje jednanskeho programa na zakładźe sociolinguistiskich slědźenjow kaž tež załoženje agentury za rěčnu politiku. Tuta trěbnosć bu připóznata. Wuslědk toho je projekt ZARI pola Domowiny, kotryž ma so wjacestronsce rewitalizaciji hornjoserbšćiny wěnować – kaž wot strony kultury a identity tak tež ze zapřijećom potencielnych wužiwarjow serbšćiny w rěčnje asimilowanych kónčinach.2
wjeselu so, zo móžu Wam tutón měsac swoje mysle sposrědkować.
Mamy februar – mały róžk. A rozhladuješ-li so po přirodźe, spóznaješ snano hižo někotrehožkuli nalětnjeho posoła. Pupki sadowcow drje su hišće njerozwěrane, tola njetraje dołho a wša stwórba rozkćěje w hrějacym swětle słónca. Z tajkimi myslemi so rady nošu, wone zbudźeju radosć we wutrobje. Tež ptačokwasny program, kotryž bu ducy po Łužicy předstajeny, nakuzła přihladowarjam posměwk mjezwoči. Program přinjese někoho snadź na hinaše mysle, změni pohlad na wšědny dźeń, kiž je dźensa wobdaty wot njeměra. Štóž so wonka wuchodźujo ptački a rostliny wobkedźbuje, tón so tež zaso do wšědneho dnja wróći.
Zwěsću, zo je dźeń połny dźěła, hektiki, stresa, zwadow, starosćow ... lisćina hodźała so wěčnje dale wjesć. Město wotpočinka kopja so snano njedodźěłane akty. Strach wo přichod přewodźa tele dny wosebje ratarske a rjemjeslniske zawody. Starosće pletu so hač do domjaceje bydlenskeje. Přičina toho je inflacija a z njej zwisowace stupace kóšty za milinu, wodu a zežiwidła. Prašenje, kak ma dale hić, je ze stajnym přewodnikom.
Poskića-li so wječor chwilka telewizor abo radijo zapinać, zo by nowosće dnja zhonił*a, zwěsćiš, zo njeměr cyły swět trapi. Ludźo w Ukrainje a w Israelu zemrěja po tysacach a kónca njeje wotwidźeć. Ći, kotřiž su so tutomu chaosej wuwinyli, trěja sylzy we cuzym kraju.
Maria Seipelt – Skórnikowe slědy
▶ Hodowna nowela z Prahi
»Weihnachten in Prag« rěka nowa kniha spisowaćela Jaroslava Rudiša, kotraž běše lětsa w juliju hižo w třećim nakładźe wušła. Awtor předstaji knihu njedźelu, 10. decembra na wulkej žurli Budyskeho dźiwadła na hrodźe we wobłuku rjadu Němsko-Serbskeho ludoweho dźiwadła »Literatur vorMittag« a poda jako přidawk dohlad do swojeje pućowanskeje knihi »Zug um Zug durch Europa«.
▶ Adwentny koncert brigady
W Budyskej Cyrkwi Marje a Marty wuhotowachu spěwarki a spěwarjo pod nawodom Judith Kubicec sobotu, 16. decembra swój tradicionalny adwentny koncert. Chór, instrumentalisća a spěwni solisća wuhotowachu něhdźe hodźinu trajacy program.
▶ Beneficny koncert w Jaseńcy posledni raz
Na předwječoru 3. adwenta, 16. decembra, wuhotowaše spěwna skupina PoŠtyrjoch posledni raz swój beneficny koncert w Rynčec bróžni w Jaseńcy. Nahromadźene pjenjezy zasadźichu so za pomocnu akciju »Kruwa za Marx« biskopa Pikela, kotryž skutkuje jako Saksa w ruskim měsće Marx. Jako dalši hosćo wobrubjachu Wólbernosće, Přezpólni a dujerska skupina Tutn und blasn wječork.
▶ Hodowny són dorostoweju cyłkow
Prědny raz doceła w filmje wustupuju Serby w carno-běłem nimem filmje »Der fremde Vogel – Eine Liebestragödie im Spreewald« z lěta 1911. Głownu rolu grajo tegdy sławna dańska grajaŕka Asta Nielsen (1881 – 1972). W knigłach »Asta Nielsen. Ihr Leben in Fotodokumenten, Selbstzeugnissen und zeitgenössischen Betrachtungen« (Universitas Verlag München, 1981, S. 58–60) wótmóluju se k tomu žedne dokumenty a fota. Tśi běrtyle góźiny trajucy film, kenž jo dožywił swóju prapremjeru dnja 03. nowembra 1911, jo nastał pód režiju dańskego filmarja Urbana Gada. W se pógibujucych wobrazach wustupuju teke žedne serbske muske, źowća a žeńske z Błotow. Nadrobnjej pišo wó tom Daniel Kubik w Nowem Casniku co. 52 z dnja 27.12.2017. W pśinosku cytamy teke zajmnu pokazku ze 37. wudaśa Bramborskego Casnika lěta 1910, až bu tegdy jaden film ze serbskeju swajźbu w Bórkowach wjerśony. Ten pak njejo se za zdaśim wuchował.
Na pšašanje, ga su Serby prědny raz zwótmólowane w barwojtem filmje, móžo se dotychměst wótegroniś, až to jo se nejskerjej stało dnja 03. oktobra lěta 1937. Telewizny sćelak ntv jo w nocnem casu dnja 05. januara 2024 pód titlom »Das Dritte Reich in Farbe« wusćełał wšake barwojte filmy z casa do 1945, mjazy drugim teke z lěta 1937. Tegdy jo jaden filmowy team propagandowego ministaŕstwa fašistiskeje Nimskeje měł wósebny nadawk, sfilmowaś sedymy žnjowny źěkowański swěźeń na górje Bückeberg pla Hamelna. Kamerateama buštej zasajźonej, aby to tšojenje na filmowe paski spórałej za prědny wjeliki barwojty propagandowy film Nimskego mócnaŕstwa. Ako tegdejšy režiser se pomjenjujo Kurt Waschnig, wó kótaremž se pak dalšne informacije njepódawaju. Z cełego kraja buchu tencas na ten swěźeń až do 1,3 miliony luźi pśiwózone. Mjazy nimi su byli žedne kupki w pyšnych burskich drastwach z cełeje Nimskeje a toś teke jadna z Dolneje Łužyce. Dwě krotkej scenje pokazujotej raz pěś a raz wósym žeńskich a źowćow w dolnoserbskej swěźeńskej drastwje, nejskerjej z Bórkow abo Wjerbna, ale bźez na nje se póśěgujucego słownego komentara. Filmowa kwalita jo spokojeca, nadrobnosći daju se lěbda póznaś. Scenje trajotej w filmje jano pěś resp. šesć sekundow. Nagrali su filmarje 1937 snaź něco wěcej. W seśi namakajomy: Michael Kloft »Das Dritte Reich in Farbe. 1937 – 1945« a »Das Dritte Reich in Farbe. Der Diktator.« Tam stej scenje ze Serbowkami wót 2:44 do 2:48 resp. 3:00 do 3:06 wiźeś.
Bosćij Šěn – Bjerwałdski jězor pola Delnjeho Wujězda. Změrowacy napohlad z njezměrowacym pozadkom.
