W diskusijach wo »rjanej«, »dobrej« abo »přikładnej« serbšćinje wotkazuje so rady na tworjenje Handrija Zejlerja (*1804, †1872). Jeho rěč předstaja so potom jako ideal, na kotrymž měli so při pisanju orientować. Bjezdwěla móhł sej kóždy z nas skibku z tykanca Zejlerjoweje rěče wotkrać. Njeje pak jasne, na čo so zapřijeće »rěč Zejlerja« poćahuje. Prawdźepodobnje pyta so wony ideal w jeho wuměłskich tekstach, wosebje w znatych spěwach a basnjach. Tutón přistup njeje njeproblematiski. Sprěnja njehodźa so kajkosće poetiskich tekstow na druhe žanry kaž na přikład publicistiku přenjesć. Zdruha nasta wulki dźěl Zejlerjowych tekstow hižo w prěnjej połojcy 19. lětstotka, tójšto jeho hrónčkow ma nimale dwěsćě lět na chribjeće. Bjez dźiwa tuž, zo namaka so w jeho twórbach cyły rjad zestarjenych abo mjeztym na kromje rěčneho systema stejacych słowow a formow. Wězo móhli dźensa tu a tam archaizm wožiwić, sej pozabyte zapřijeće zaso do pomjatka zwołać. Jako generelny princip wuwiwanja rěče pak móhło tajke postupowanje do slepeje hasy wjesć. Střeća ma drje kóždy z nas »swojeho Zejlerja« we hłowje, swójski wuběrk spěwow, basnjow a snano fabulow. Wona wosobinska zestajenka je wobwliwowana wot žórłow, přez kotrež smy je direktnje abo posrědnje zeznali: Zwjetša jedna so wo spěwniki abo wučbnicy. Kaž je Franc Šěn w mejskim čisle lońšeho Rozhlada na přikładźe serbskeje hymny pokazał, pak su so w tajkich publikacijach wozjewjene teksty zdźěla na wjacorych runinach, zdźěla we wjacorych etapach a ze wšelakimi intencijemi wot wudawaćelow změnili. Kajku rěč je Zejler porno tomu w swojej rěčnicy Kurzgefaßte Grammatik der Sorben-Wendiſchen Sprache nach dem Budiſſiner Dialekte (Budiſſin 1830, dale KG) wopisał a kodifikował, drje nimo něšto mało rěčespytnikow lědma štó woprawdźe wě. Tež wo jeho publicistiskej rěči – Zejler bě wot 1842 do 1848 zamołwity redaktor Tydżeńskeje Nowiny a wot 1844 do 1849 Misionskich Powěsćow – je pobrachowacych slědźenjow dla mało znate.

1. Zaběra z genderowymi poćahami na přikładźe tekstow z 19. lětstotka je, kaž so zda, anachronistiski přistup. Wo runoprawosći splahow a widźomnosći žonow w towaršnosći njeje so tehdy hišće diskutowało, konflikt mjez biologiskimaj splahomaj a socialnymi genderami njebě dawno hišće wubuchnył, a dekonstrukcija biologiskeju splahow njeje jako cil towaršnostneho skutkowanja sformulowana była. Z linguistiskeho stejišća wšak je prašenje, kak su splahowe poćahi w rěčnym systemje předstajene, na kóždy pad zmysłapołne. Scyła woprawnjeny je tež zaměr, wuslědźić genderowe stereotypy w starych serbskich tekstach. Na runinje tekstologije tajke postupowanje snano wjele nowych dopóznaćow njepřinjese, ale za genderlinguistisku teoriju skići zajimawe a hódnotne pokazki. Přetož tema genderowych stereotypow je tuchwilu hišće njedospołnje wuslědźeny wobłuk genderoweje linguistiki.

2. Po swojej definiciji su genderowe stereotypy jara rozšěrjene předstawy wo typiskim zachowanju žonow abo mužow, holcow abo hólcow.1 Přez tajke stereotypiske jednanja abo zachowanja zwuraznjeja so tradicionelne čłowjeske genderowe róle. Genderowe stereotypy w rěči móža wopak abo samo křiwdźace być – tohodla wojuja genderowi aktiwisća z nimi. Ale najebać toho wustupuja wone jara často we wuprajenjach a najrozšěrjeniše stereotypy namakaja so samo w gramatiskim systemje rěče. Husćišo hač w gramatice wustupuja stereotypy w słowoskładźe a frazeologiji. Dokelž je za semantiske skrućenje rěčneje formy jako frazeologizm, za leksikalizaciju abo gramatikalizaciju jara wjele časa trěbne, zwuraznjeja genderowe stereotypy zwjetša dawne předstawy wo gender-typiskim zadźerženju čłowjekow.

Literatura bě kruty wobstatk duchowno-kulturneho žiwjenja w dobje serbskeho narodneho wozrodźenja – z ćežišćom w 40tych lětach 19. lětstotka. Wozrodźenje abo wotućenje započa so tak prawje na spočatku woneho lětstotka, po rewoluciji 1848/49 namaka wono swój kónc. (Po załoženju Němskeho reicha 1871 sćěhowaše tak mjenowane młodoserbske hibanje.) W času narodneho wuwědomjenja měješe rjana literatura wažny podźěl na přesadźenju socialneho, politiskeho a kulturelneho postupa w Serbach. Wona zepěraše so na ideje rozswětlerstwa, steješe pak zdobom pod wliwom romantiki. Jedna z hłownych naležnosćow romantiki běše – po měnjenju Herdera –, bytosć kóždeho naroda w ludowym basnistwje wotkrywać. Tute nachilenje k ludowemu tworjenju zašłosće dósta tež pola Serbow swój specifiski, originelny wuraz. Wuměnjenje za to bě zwisk inteligency z ludom.

Lyriska abo episka baseń, bajka, balada, fabula abo powědančko běchu žanry, w kotrychž móžachu serbscy fararjo a wučerjo tehdom mysle a začuća luda najlěpje zwuraznić. Tradicije, wašnja a nałožki jednorych ludźi wustupowachu bórze jako předmjety noweje, wuměłskeje literatury, najprjedy lyriki, ale tež hižo krótkeje prozy. Při tym nałožowachu awtorojo rady ludowu rěč. Na prěnim městnje reprezentuje pismowstwo narodneho wozrodźenja »wótc serbskeje poezije«, kaž čěski literarny stawiznar a přećel Serbow Adolf Černý Handrija Zejlerja w lěće 1910 mjenowaše.1

Srjedu, dnja 7. hodownika 2022, dožiwich wuběrnje radźenu prezentaciju noweje knihi »Ho zachopjonku jo było to słowo. Slěpjański rozprajak. Schleifer Sprachführer«.

Po słowach iniciatorow rěčneho projekta měješe spočatnje nastać skromny zešiwk, jednora Slepjanska rěčnica. Nětkole předleži nahladna kniha z 343 stronami: wujasnjenja k Slepjanskej narěči, wurjekowanje, wobšěrny dźěl za konwersaciju, někotre spěwy, gramatika, słownik a žórła. Za telko dobreho dźěła słuša dźak wšitkim na projekće wobdźělenym. Gratu přimachu so organizatorisce a financielnje towarstwo Kólesko z. t., Serbski institut z .t. a sakski fonds Čiń sobu 2020. Nic mjenje wězo připóznajmy prócu wšěch, kotřiž jako maćernorěčni informanća, rěčespytnicy, poradźowacy a druzy pomocnicy k poradźenju projekta přinošowachu. Wšitko je w knize, kotraž so předewšěm na němsce rěčacych wobroća, derje dokumentowane. Dr. Fabian Kaulfürst (SI), Juliana Kaulfürstowa (tow. Kólesko), Simon Blum (SI), Hanzo Mrózk (89lětny je jedyn z poslednich maćernorěčnych Serbow z Trjebina), dr. Hync Rychtaŕ (rěčespytnik n. w.) a Hartmut Hantšo (předsyda tow. Kólesko) njech su tule ze skupiny hłownych akterow mjenowani.

Feliks Haza – »Chór diwersnych« pod nawodom Michała Cyža składnostnje 25. Jolki 21. januara w Nuknicy

▶ Awtorske myto za politologa Rémija

Carbonneauwa

J. Rémi Carbonneau, politolog na Serbskem instituśe, jo w septemberje wót kanadiskeje institucije Social Science and Humanities Research Council (SSHRC) dostał awtorske myto za wědomnostne wózjawjenja. Z mytom jo zwězana financielna pódpěra za wudaśe jogo disertacije »Minderheitensprachen in föderalen Systemen«. Federalna institucija SSHRC spěchujo slěźenje a wucenje na pólu duchnych a socialnych wědomnosćow w Kanaźe.

Ta śišćana publikacija wujźo nejskerjej w aprylu 2023

w nakładnistwje Presses de l’Université du Québec we rědu politeia.

▶ Bernd Pittkunings Myto Miny Witkojc dostał

Pětk, 8. decembra, jo se pócesćił pěsnjaŕ, basnikaŕ a kabaretist Bernd Pittkunings

z Chóśebuza z Mytom Miny Witkojc. Pśepódał jo myto krajny zagronity za nastupnosći Serbow kraja Bramborska, statny sekretaŕ za wědomnosć a kulturu Tobias Dünow. Jo to nejwuše wuznamjenjenje kraja Bramborska za procowanja wó dolnoserbsku rěc. Swětosne zarědowanje, muzikaliski wobrubjone pśez žeńskecy Błośański chor Lubin, jo było we woponowem zalu lubinskego groda.

»Tu mataj přeprošeni za wotewrjenje wustajeńcy. Ekstra za waju.«

»Što wustajeja? Swinje? Konje? Nukle?«

»Papa, prošu, njeměj so kaž někajki bur.«

»Ale Weronika, papa a ja smój přeco buraj byłoj. Njehańbujemoj so, zo smój buraj.«

»To njejsym měniła. Je to wuměłska wustajeńca. Molerstwo. W galeriji, w kotrejž wot njedawna dźěłam.«

»Ach, wuměłstwo! Galerija! My njejsmy hłupi, Weronika! Mama a ja hižo dawno wěmoj, zo je wuměłstwo doskónčnje mortwe. Wotbyte do wšeje wěčnosće. Što ma nam wuměłstwo hišće rjec? Dźensa móže kóždy roboter lěpje rysować hač čłowjek. Samo wopicy hižo moluja. Drje bjez zmysła, ale to tehdy tež žanu wulku rólu hrało njeje. Jako je wuměłstwo hišće něšto woznamjenjało.«

»Handrijo, njejsym scyła wědźała, zo je wuměłstwo wotemrěło. Hdy da to bě? Je wo tym něšto w nowinje stało?«

»Regina, swětło mojeju woči, tajke něšto njesteji w našej nowinje. Naši ludźo­ dyrbja přeco hišće do wuměłstwa wěrić. A nic jenož do njeho.«

»Wostaju wam kartce tu a wój čińtaj, kaž chcetaj.«

»Ja wěrju přeco hišće do wuměłstwa, to je něšto rjane, něšto tróštne. Njemóžeš jenož warić, žehlić a nakupować. Druhdy dyrbiš so tež wočerstwić. Ja tam zawěsće póńdu. To sej twoja mać raz popřeje.«

»Dokonianj Bratzjo«1, »bratřa jenakeho ducha«2, »heilige Brüder«3, »Secte der Frommen«4, »Gesellschaft sogenannter Evainnen«5, »die Friedfertigen im Lande auch geistliche Brüder in Christi«6 – z tajkimi pomjenowanjemi zetkach so při swojich slědźenjach wo nabožnych hibanjach na serbskich wsach. Wone poćahuja so wšitke na zwonkacyrkwinske nabožne skupiny. Wosebje w Bukečanskej wosadźe, tak žórła w archiwach a bibliotekach potwjerdźa, knježeše jara čiłe nabožne žiwjenje zwonka cyrkwinych murjow. Tute chcu w slědowacym nastawku bliže předstajić. Přez lětstotki wone wosadne žiwjenje w Bukecach wobohaćeše, zdobom pak tež poćežowaše.7

Wobsedźimy lědma dokumenty z tutych kruhow samych. Wjetšina žórłow je při hamtskich přepytowanjach a přesłyšowanjach nastała, hdyž wjedźeše skutkowanje lajskich prědarjow a jich přiwisnikow k njeměrej w towaršnosći. Što tući pobožni, prědarjo a profetojo woprawdźe wěrjachu a wozjewjachu a z kim so hdźe zetkachu, njeda so tuž husto do kónca rekonstruować runje tak kaž wobsahowe rozdźěle mjez jednotliwymi skupinami. Zhruba prajene zwjazowaše jich wurazna nabožna identita. Pobožni kritizowachu husto hdy wobstejacu cyrkej a jeje zastojnikow a wumjetowachu přerěznemu wosadnemu nabožnu liwkosć. Zdźěla přeńdźechu wobstejace nabožne normy abo je prějachu. W někotrych skupinach hrajachu apokalyptiske motiwy wažnu rólu. Zwonkacyrkwinske nabožne žiwjenje bě jara dynamiske a heterogene, přeco zaso nastawachu, tež přez wotpačenja, nowe skupiny. Dokelž njeje móžno wšě tute wšelake skupiny pod jednym hesłom zjednoćić, wužiwaja so w stawiznopisu za tajke fenomeny wurazy kaž »nabožna swojowólnosć«, »nabožny nonkonformizm« abo »nabožna dewianca« – nabožne wotchilenje. Nowše slědźenja pokazuja, zo hrajachu tute zwonka připóznatych cyrkwinskich strukturow stejace skupiny při wutworjenju moderneje towaršnosće wažnu rólu.