▶ Texasko-serbski časopis z nowym mjenom

Po tym zo rěkaše w texaskim Serbinje wuchadźacy časopis dotal »Texas Wendish Heritage Society­ Newsletter«, pytaše jeho redaktor Jeremy Clifton za na serbsku tradiciju nawjazowacym mjenom. Časopis, kotryž wuchadźa štyri króć wob lěto, rěka tuž wotnětka »Texasko­-serbski Nowinkar«. Wobsahowje je wusměrjeny na texasko-serbske temy, předstaji dźěławosć tamnišeho serbskeho towarstwa a Serbinskeho muzeja kaž tež wuslědki slědźenjow swójbnych stawiznow.

▶ Najrjeńše jutrowne jejka mytowane

Spěchowanski kruh za serbsku ludowu kulturu je 3. měrca na žurli Budyskeho Serbskeho muzeja lětušich dobyćerjow 70. wubědźowanja wo najrjeńše jutrowne jejko mytował. Dohromady je 33 jednotliwcow cyłkownje 61 kolekcijow we wšelakich technikach debjenja zapo­dało.

▶ Mićo Cvijetić njeboh

3. měrca zemrě serbiski basnik, publicist, docent, přełožowar a wudawaćel tež serbskeje literatury dr. Mićo Cvijetić­ (1946–2023). Jako hóstny lektor na Lipšćanskej uniwersiće (1978 do 1982) zezna so ze Serbami a započa sej serbšćinu přiswojić. Cvijetić­ přełožowaše a wu­dawaše serbsku poeziju w Serbiskej a wobdźěli so 2015 na 37. swjedźenju serbskeje poezije. Dohlad do jeho tworjenja skići mjez druhim jeho zběrka »Donjebjesspěće/Himmelfahrt«, kotraž je 2019 w Pop nakładnistwje wušła.

Rozgrono z Margit Alexander, ceptaŕku z dańskeje mjeńšyny w Sydslevig

Margit Alexander wó sebje:

Som 52 lět stara a bydlim w Husumje a nawjedujom dańsku źiśownju we Wester Ohrstedt.

Som w dańskej mjeńšynje how w krajnem źělu Sydslevig wótrosła. Mój nan njejo spócetnje źěl dańskeje mjeńšyny był, ale mója maś jo chójźiła teke na dańsku šulu a jo była aktiwna, a tak som pśišła ned do dańskeje źiśownje. Som pózdźej na dańskem gymnaziumje w Flensburgu abituru cyniła a pó tom socialnu pedagogiku w Kolding / Dańskej studěrowała. Wjele młodych luźi z dańskeje mjeńšyny wužywa móžnosć, studij abo wukubłanje w Dańskej zachopiś. Som pótom pó studiumje do Sydslevig slědk šła a som zachopiła, za dańske šulske towaristwo źěłaś.

Cogodla sy se za to pówołanje rozsuźiła? Co śi pśi twójom źěle wósebne wjasele gótujo?

Som južo była ako młodostna babysitter za wšykne źiśi we wokolinje, togodla jo było lažko se za pówołanje ako ceptaŕka rozsuźiś a ze źiśimi źěłaś. Mě wósebnje zwjaselijo sobu dožywiś, kak se źiśi wuwijaju a se k wósobinam wótrostu­. To mě cyni gjardu a glucnu, gaž mógu k tomu pśinosowaś, až maju dobre dopomnjeśa na swój cas w źi­śowni.

Měrćin Wjenk dźěła za Serbski rozhłós a pisa literarne a druhe teksty za dźěći a dorosćenych. Rozmołwa z awtorom, kiž lubuje rěčne wužadanje.

Byšće so prošu čitarjam Rozhlada skrótka předstajił?

Sym so 1987 narodźił a w Chrósćicach wotrostł. Po abiturje w lěće 2006 nastupich ciwilnu słužbu w Budyšinje w dźěłarni za zbrašenych čłowjekow na Edisonowej. Po tym dźěch do Halle na studij geologije. Spočatk lěta 2013 sym studij zakónčił a na to dwě lěće w Lipsku dźěłał na zarjedźe za přirodoškit. Spočatk lěta 2015 sym ze swójbu do Drježdźan ćahnył a pola Serbskeho rozhłosa započał.

Po času w Lipsku sće potajkim swój směr skutkowanja změnił?

Samo na sebi hižo moje dźěło w Lipsku wjace telko ze studijom činić njeměješe. To bě drje dźěło z přirodu, hłownje pak sym kubłanske zarjadowanja, přednoški a informacije sposrědkował a organizował. We wobswětowym informaciskim centrumje móžeše sej kóždy brošurki a material wotewzać. Dźěše wo lutowanje wody a miliny a wo přirodoškit w měsće.

Měrćin Wjenk a lektor Pětr Thiemann na dźěłarničce w Hornim Hajnku   Foto: archiw LND

Smy we wójnje. Chto »grajo« sobu? A chto nic? Co cyniś?

Ja gronim »Ně!«. Cu spomnjeś na jadnu baseń nimskego basnikarja Ferdinanda Freiligratha z lěta 1848. Ow, kak wón pšawje ma!

Ow lubuj, lubuj, tak dłujko ak´ móžoš!

Ow lubuj, lubuj, tak dłujko ak´ coš!

Raz pśiźo cas, raz pśiźo cas –

pśi rowach stojš a jěrosć cujoš.

FERDINAND FREILIGRATH

    serbski: INGRID HUSTETOWA

wurězk z basni »O lieb, solang du lieben kannst« ze zběrki »Zwischen den Garben«, 1848

▶ Publikacija Šatavy wušła

Loni wuńdźe w Praskim nakładnistwje Epocha wobšěrna monografija prof. Leoša Šatavy »Etnika bez statu a regionalni jazyky v Evropě« (Etnikumy bjez stata a regionalne rěče w Europje). W publikaciji předstaji so dohromady 56 mjeńšinow a regionalnych skupinow, a to pod kulturnymi, politiskimi a rěčnymi aspektami. Kniha je bohaće ilustrowana a wobsahuje nimo toho wšelake karty. Zajimcy móža sej ju w Budyskej Smolerjec kniharni skazać.

▶ Nimcowa nowa

wjednica ABC

Wót februara jo dr. Emilia-Anna Nimcowa nowa wjednica Źěłanišća za serbske kubłańske wuwijanje Chóśebuz (ABC). Wóna běšo w slědnych lětach ceptaŕka na zakładnych šulach Górneje a Dolneje Łužyce a Dolnoserbskem gymnaziumje a źěła južo pěś lět pla ABC. Doněntejšna wjednica dr. Christiana Piniekowa jo něnto w sabbaticalu a póda se potom na wuměńk.

▶ Premjera ptaškoweje swajźby w Dolnej Łužycy

Lětosny program ptaškoweje swajźby Serbskego ludoweho ansambla, komiska opera Korle Awgusta Kocora a Handrija Zejlerja »Jakub a Kata«, jo měła 12. januara na Komornem jawišću w Chóśebuzu swóju premjeru. Pó dalšnem dolnoserbskem pśedstajenju 13. januara w Hochozy su inscenaciju wót 21. januara w Górnej Łužycy pokazali.

Poetiski titul »Zernička« wuzwolištej sej Serbske ewangelske towarstwo a Serbski wosadny zwjazk za swoju dosć atraktiwnu ediciju z kěrlušemi a modlitwami. Wusměrjena je předewšěm na wosadne dźěło z dźěćinu a młodźinu. 164stronska kniha ma spodobnu pisanu wobalku ze schowanej spiralnej wjazbu a je wot Jutty Mirtschin bohaće ilustrowana. Nimale na kóždej stronje nadeńdźe so nowa krjeslenka z hinašim motiwom, štož stwori za dźěći powabk, so z wobsahom bliže zeznać. Nimo toho su k notam wotpowědne akordy za gitarowy přewod podate. Kóždemu spěwej, hač tradicionalnemu kěrlušej, nowemu duchownemu spěwej, spiritualej, songej, kanonej abo ludowemu spěwej, je korektnje žórło teksta a hłosa podate a pola přełožkow tež originalny titul a mjeno přełožowarki abo přełožowarja. Tutón princip dokładneho ediciskeho postupowanja jewi wšak so hižo we wudaću »Spěwarskich za ewangelskich Serbow«, wušłe w lěće 2010 w Ludowym nakładnistwje Domowina w Budyšinje. Spěwny dźěl »Zernički« wopřija 112 čisłow. Tute su wobsahowje rozrjadowane. Alfabetiski register němskich a dalšich cuzorěčnych spěwnych twórbow wolóža wužiwanje knihi.

Pětk wjacor, dnja 25. nowembra 2022, jo se wótměło w Serbskem muzeju w Chóśebuzu wótwórjenje noweje wósebneje wustajeńce »Zymske wjasela«. Mjaztym až pór metrow dalej, na Starych wikach, mamy južo gódowny mark, na muzejowem dwórje, w małem krejzu, su zajmce pili góruce wino a jědli słodke paprjeńce. Wšykne su teke dostali teksty adwentskich spiwow w dolnoserbskej a nimskej rěcy, kótarež su pótom na dwórje muzeja pód rědnym, wjelikim bomom zgromadnje spiwali. Wótwórjenje jo namakało pla luźi z města a regiona wjeliki wótgłos. Wěcej ako 50 wósobow jo woglědało do wustajeńce prědny wjacor, což jo wjadło k zajmnym zmakanjam a wósobinskim rozgronam w małych kupkach.

Zymski cas jo cas měra a cas swěśenja pśed spótnym casom, z kótarymž se zachopijo pśedwjaselenje na jatšy. Historiski wiźone jo to był cas wót kóńca nowembra až do kóńca februara. Na jadnom boce jo to był cas bźez pólnego źěła, cogoždla pada wjele swěźenjow a zajmnych ludowych nałogow do teje doby. Ale na drugem boce njejo to žeden někak prozny cas. Tradicionelnje su se swajźby w zymje wótměwali, a cesto jo k nim pśišło zarězowanje swinjow. Łatyńske pśisłowo samo groni: December necat suem, což jo pó słowje pśełožone, až se zarězowanje swinjow w decembru wótmějo. Njedejało se teke zabyś, až njejo na pś. pśěza, kótaraž se tejerownosći we wustajeńcy pokazujo, jano towarišnostna zgromadnosć źowćow, ale jo teke domacnosći słužyła a jo była pśigótowanje na pśiduce nalěśe.

W diskusijach wo »rjanej«, »dobrej« abo »přikładnej« serbšćinje wotkazuje so rady na tworjenje Handrija Zejlerja (*1804, †1872). Jeho rěč předstaja so potom jako ideal, na kotrymž měli so při pisanju orientować. Bjezdwěla móhł sej kóždy z nas skibku z tykanca Zejlerjoweje rěče wotkrać. Njeje pak jasne, na čo so zapřijeće »rěč Zejlerja« poćahuje. Prawdźepodobnje pyta so wony ideal w jeho wuměłskich tekstach, wosebje w znatych spěwach a basnjach. Tutón přistup njeje njeproblematiski. Sprěnja njehodźa so kajkosće poetiskich tekstow na druhe žanry kaž na přikład publicistiku přenjesć. Zdruha nasta wulki dźěl Zejlerjowych tekstow hižo w prěnjej połojcy 19. lětstotka, tójšto jeho hrónčkow ma nimale dwěsćě lět na chribjeće. Bjez dźiwa tuž, zo namaka so w jeho twórbach cyły rjad zestarjenych abo mjeztym na kromje rěčneho systema stejacych słowow a formow. Wězo móhli dźensa tu a tam archaizm wožiwić, sej pozabyte zapřijeće zaso do pomjatka zwołać. Jako generelny princip wuwiwanja rěče pak móhło tajke postupowanje do slepeje hasy wjesć. Střeća ma drje kóždy z nas »swojeho Zejlerja« we hłowje, swójski wuběrk spěwow, basnjow a snano fabulow. Wona wosobinska zestajenka je wobwliwowana wot žórłow, přez kotrež smy je direktnje abo posrědnje zeznali: Zwjetša jedna so wo spěwniki abo wučbnicy. Kaž je Franc Šěn w mejskim čisle lońšeho Rozhlada na přikładźe serbskeje hymny pokazał, pak su so w tajkich publikacijach wozjewjene teksty zdźěla na wjacorych runinach, zdźěla we wjacorych etapach a ze wšelakimi intencijemi wot wudawaćelow změnili. Kajku rěč je Zejler porno tomu w swojej rěčnicy Kurzgefaßte Grammatik der Sorben-Wendiſchen Sprache nach dem Budiſſiner Dialekte (Budiſſin 1830, dale KG) wopisał a kodifikował, drje nimo něšto mało rěčespytnikow lědma štó woprawdźe wě. Tež wo jeho publicistiskej rěči – Zejler bě wot 1842 do 1848 zamołwity redaktor Tydżeńskeje Nowiny a wot 1844 do 1849 Misionskich Powěsćow – je pobrachowacych slědźenjow dla mało znate.

1. Zaběra z genderowymi poćahami na přikładźe tekstow z 19. lětstotka je, kaž so zda, anachronistiski přistup. Wo runoprawosći splahow a widźomnosći žonow w towaršnosći njeje so tehdy hišće diskutowało, konflikt mjez biologiskimaj splahomaj a socialnymi genderami njebě dawno hišće wubuchnył, a dekonstrukcija biologiskeju splahow njeje jako cil towaršnostneho skutkowanja sformulowana była. Z linguistiskeho stejišća wšak je prašenje, kak su splahowe poćahi w rěčnym systemje předstajene, na kóždy pad zmysłapołne. Scyła woprawnjeny je tež zaměr, wuslědźić genderowe stereotypy w starych serbskich tekstach. Na runinje tekstologije tajke postupowanje snano wjele nowych dopóznaćow njepřinjese, ale za genderlinguistisku teoriju skići zajimawe a hódnotne pokazki. Přetož tema genderowych stereotypow je tuchwilu hišće njedospołnje wuslědźeny wobłuk genderoweje linguistiki.

2. Po swojej definiciji su genderowe stereotypy jara rozšěrjene předstawy wo typiskim zachowanju žonow abo mužow, holcow abo hólcow.1 Přez tajke stereotypiske jednanja abo zachowanja zwuraznjeja so tradicionelne čłowjeske genderowe róle. Genderowe stereotypy w rěči móža wopak abo samo křiwdźace być – tohodla wojuja genderowi aktiwisća z nimi. Ale najebać toho wustupuja wone jara často we wuprajenjach a najrozšěrjeniše stereotypy namakaja so samo w gramatiskim systemje rěče. Husćišo hač w gramatice wustupuja stereotypy w słowoskładźe a frazeologiji. Dokelž je za semantiske skrućenje rěčneje formy jako frazeologizm, za leksikalizaciju abo gramatikalizaciju jara wjele časa trěbne, zwuraznjeja genderowe stereotypy zwjetša dawne předstawy wo gender-typiskim zadźerženju čłowjekow.

Literatura bě kruty wobstatk duchowno-kulturneho žiwjenja w dobje serbskeho narodneho wozrodźenja – z ćežišćom w 40tych lětach 19. lětstotka. Wozrodźenje abo wotućenje započa so tak prawje na spočatku woneho lětstotka, po rewoluciji 1848/49 namaka wono swój kónc. (Po załoženju Němskeho reicha 1871 sćěhowaše tak mjenowane młodoserbske hibanje.) W času narodneho wuwědomjenja měješe rjana literatura wažny podźěl na přesadźenju socialneho, politiskeho a kulturelneho postupa w Serbach. Wona zepěraše so na ideje rozswětlerstwa, steješe pak zdobom pod wliwom romantiki. Jedna z hłownych naležnosćow romantiki běše – po měnjenju Herdera –, bytosć kóždeho naroda w ludowym basnistwje wotkrywać. Tute nachilenje k ludowemu tworjenju zašłosće dósta tež pola Serbow swój specifiski, originelny wuraz. Wuměnjenje za to bě zwisk inteligency z ludom.

Lyriska abo episka baseń, bajka, balada, fabula abo powědančko běchu žanry, w kotrychž móžachu serbscy fararjo a wučerjo tehdom mysle a začuća luda najlěpje zwuraznić. Tradicije, wašnja a nałožki jednorych ludźi wustupowachu bórze jako předmjety noweje, wuměłskeje literatury, najprjedy lyriki, ale tež hižo krótkeje prozy. Při tym nałožowachu awtorojo rady ludowu rěč. Na prěnim městnje reprezentuje pismowstwo narodneho wozrodźenja »wótc serbskeje poezije«, kaž čěski literarny stawiznar a přećel Serbow Adolf Černý Handrija Zejlerja w lěće 1910 mjenowaše.1