K 75. posmjertnym narodninam tworjaceje wuměłče Boženy Nawka-Kunysz (1946–2000)
Jubileje su dobra składnosć spominać na wusahowace wosobiny, kotrež njejsu hižo mjez nami. Přez swoje žiwjenske dźěło su zawostajili kedźbyhódne slědy, kiž njeměli so z našeho wědomja pozhubić a so tež młódšim generacijam spřistupnić. K nim słuša bjezdwěla serbsko-pólska tworjaca wuměłča Božena Nawka-Kunysz.
Božena Nawkec narodźi so 20. junija 1946 w Radworju jako prěnje dźěćo Antona Nawki (1913–1998) a jeho mandźelskeje Heleny Nawcyneje (1917–2010) rodźeneje Juraszek. Jeje mać běše po pochadźe Pólka. Staršej běštaj so srjedź 1930tych lět w Berlinje zeznałoj, hdźež studowaše Anton Nawka wot 1933 žurnalizm, stawizny a ekonomiju. Prěnje tři lěta swojeho žiwjenja wotrosće Božena w Poznanju, dokal běše so młoda swójba dalšeho studija nana dla mjez 1946 a 1949 přesydliła. W tutym času přidružichu so swójbje dalšej dźěsći Milena (1947–2008) a Tomasz (*1949). Někotre lěta pozdźišo narodźi so hišće syn Stefan (*1953). Po nawróće do Łužicy a zasydlenju w Budyšinje, hdźež skutkowaše Anton Nawka spočatnje jako wučer na Serbskej wyšej šuli a jako docent na Serbskim wučerskim wustawje – prjedy hač so politiskich přičin dla z wučerskeje słužby njewuwjaza –, nastupi Božena Nawka-Kunysz šulske wukubłanje na serbskich kubłanišćach. Hižo za šulski čas horješe so za wuměłstwo, molowaše a skicěrowaše, hdźežkuli bě jej to móžno, a wopytowaše wšelake molerske kružki. Hižo zahe pokazowaše so jeje wulka nadarjenosć. W pozdźišim interviewje naspomni, zo je hižo srjedź šulskeje wučby husto na swoje zešiwki rysowała1. Jeje nachilnosć k tworjacemu wuměłstwu njezadźiwa, wšako skićeše jej jeje staršiski dom wonu muzisku atmosferu, kotraž polěkowaše wuwiću jeje talenta a pozbudźowaše Boženu Nawka-Kunysz tež powołansce do tutoho směra kročić. Wobaj, nan a mać, staj w swojim wólnym času přewšo rady rysowałoj. Hižo jeje mać je so z myslu nosyła so z wuměłču stać, štož jej pak wšelakich přičin dla móžno njebě. W lěće 1965 złoži Božena Nawka-Kunysz maturu na Serbskej rozšěrjenej wyšej šuli w Małym Wjelkowje. Po maturje požada so wona na Lipšćanskej Wysokej šuli za grafiku a knižne wuměłstwo, hdźež chcyše so na polu grafiki, ilustracije a knižneho wuhotowanja wukubłać dać. K tomu pak politiskich přičin dla njedóńdźe. Tak nastupi w samsnym lěće 1965 studij na Krakowskej Akademiji tworjaceho wuměłstwa (Akademia Sztuk Piȩknych im. Jana Matejki w Krakowie). Sta so ze studentku na jeje wotnožce w Katowicach, na kotrejž wuwučowaše so grafika a nałožowana grafika. Wróćo zhladujo praji Božena Nawka-Kunysz: »... mějach zbožo, smědźach so do Pólskeje na studij podać.«2 Hižo přez staršiski dom zezna so wona z aktualnej politiskej a kulturnej situaciju w susodnym kraju, tak tež přez pólske časopisy, kaž běchu to »Panorama« a »Przekrój« (Přehlad).3 Wone běchu swojim čitarjam kaž wokno přez železny zawěšk do zapadneho swěta a wozjewichu přinoški wo načasnych wuměłcach a wuměłskich prudach na zapadźe, wo čimž so w tehdomnišej NDR lědma něšto wozjewješe. Prawdźepodobnje je so přiwzaće młodeje Serbowki na ASP z pomocu přećela Serbow, spisowaćela, publicista, literarneho wědomostnika a wuběrneho znajerja němskeje a serbskeje literatury Wilhelma Szewczyka (1916–1991) poradźiło. Szcewczyk haješe wuske zwiski k serbskim spisowaćelam a publicistam a přebywaše často tež w duchownje liberalnym a wuměłstwu přichilenym Nawkec domje w Budyšinje. Nimo toho měješe Szewczyk jako čłon Pólskeje zjednoćeneje dźěłaćerskeje strony PZPR a zapósłanc sejma Ludoweje republiki Pólskeje wotpowědny politiski wliw. Na Katowickim kubłanišću absolwowaše Božena Nawka-Kunysz najprjedy wukubłanje w zakładnym studiju w molerstwje, grafice, w rysowanju a w pismje kaž tež na polu rězbarstwa. W běhu studija specializowaše so na swobodnu a nałožowanu grafiku. Jeje wučerjej běštaj tu prof. Andrzej Pietsch (1932–2010) na polu grafiki a litografije a prof. Gerard Labus (1934–1988) we wobłuku nałožowaneje grafiki. Wobaj běštaj tohorunja absolwentaj Krakowskeje ASP. Wosebje twórby Andrzeja Pietscha, kotryž wěnowaše so primarnje raděrowance a křidowemu ćišćej, zawostajichu widźomny stilistiski wliw na tworjenje Boženy Nawka-Kunysz. Předewšěm pak wotbłyšćuja so w jeje pozdźišim tworjenju elementy rukopisa Jaceka Gaja (1938–2021), wuznamneho Krakowskeho ilustratora a grafikarja, kotryž nawjedowaše na kubłanišću tehdom dźěłarnju za rysowanje. Diplom złoži Božena Nawka-Kunysz 1972 na polu swobodneje grafiki z rjadom litografijow. We wobłuku nałožowaneje grafiki je za swoje zakónčace dźěło kompletnu seriju produktow za kosmetisku firmu wuwiła. Mjeztym bě so 1971 na architekta Janusza Kunysza (*1942) wudała a jimaj narodźi so jeju syn Marek (*1971). Wotnětka bydleše ze swójbu w Katowicach, hdźež skićachu so wuměłči mnoho kulturnych móžnosćow we wokolinje ideologisce a kulturnopolitisce wotewrjenišeje atmosfery hač znaješe to ze swojeje domizny kaž tež kontakty do awantgardistisce zmysleneje wuměłskeje sceny Katowic a Krakowa. K swětowotewrjenosći a k zaznaću načasneho wuměłstwa přinošowachu bjezdwěla tež Mjezynarodne bienale grafiki – z lěta 1992 wuhotowane jako trienale –, kotrež so wot 1966 w Krakowje organizowachu. Tam wustajowachu wusahowacy grafikarjo z cyłeho swěta. Móžnosće njewobmjezowaneho pućowanja poboku swojeho mandźelskeho do njesocialistiskich krajow kaž do Italskeje, Šwicarskeje, Rakuskeje, Francoskeje abo do Zapadneho Berlina wužiwaštaj mandźelskaj zaměrnje za zeznaće muzejow a galerijow kaž tež swětoweho kulturneho herbstwa.
K smjerći serbskeho molerja Jana Buka (1922–2019)
Dnja 4. jutrownika 2019 so na Njebjelčanskim wosadnym kěrchowje swójbni, wjesnjenjo, wuměłcy, přećeljo a zastupjerjo zjawneho žiwjenja ze serbskim molerjom Janom Bukom rozžohnowachu, kotryž bě 1. jutrownika we wysokej starobje 96 lět w Chróšćanskej starowni zemrěł. Zo pochowa so najwuznamniši serbski moler přitomnosće, kotrehož tworjenje je daloko za mjezami kraja znate, bě drje wšěm wědome, kotřiž jeho na swojim poslednim zemskim puću přewodźachu a jemu poslednju česć wopokazachu. Symbolisce steješe při marach njeboho jeho wobraz »Rozžohnowanje«, temperowa wersija wolijoweje mólby z lěta 1981, kiž předstaja žarowace žony w serbskej katolskej drasće. Wobraz skutkowaše kaž poslednje wotkazanje molerja, kotryž bě čas žiwjenja w nabožnosći a narodnosći kruće zakótwjeny, nam žiwym.
Foto: Maćij BulankJan Buk narodźi so 2. awgusta 1922 w Njebjelčicach jako syn dźěłaćerja. Jako starc, mjeztym 75lětny, nawróći so do wsy, zo by w swojim ródnym domje wuměnk wužił a dale tworił. Wjac hač štyrceći lět bě ze swojej swójbu w Budyšinje bydlił a tam skutkował. Hižo w šulskim času zaběraše so často z rysowanjom a molowanjom. Ze zahoritosću přihladowaše, kak fachowcy pomolowanja w Njebjelčanskej cyrkwi w bjezposrědnim susodstwje staršiskeho domu wobnowichu. Pochadźejo z jednorych socialnych poměrow njemóžeše sej předstajić, zo móhł něhdy jónu wuměłstwo studować. Nawukny tuž powołanje dekoraciskeho molerja, štož jemu žiwjenski zakład zaruči. Za čas Druheje swětoweje wójny bu do wojerskeje słužby powołany, kotruž wukonješe pola mariny. Wobšudźeny wo swoju młodosć – kaž miliony jeho rowjenkow – nawróći so domoj, na zbožo njezranjeny na ćěle a duši. Lubosć k wuměłstwu njebě zhubił. Kaž wotbłyšćuje slědowaca epizoda, bě zbožowne wjedźenje na spočatku jeho puća do směra wuměłstwa. Jako swjećeše tehdomniši Njebjelčan farar Jurij Handrik nalěto 1947 swoje 50. narodniny, dósta Buk wot fararjoweje hospozy Cecilije Nawkec nadawk, jemu wobraz namolować. Běše to małe ćišno z kwětku. Jubilarej gratulowaštaj tež předsyda Domowiny Pawoł Nedo a krajny rada dr. Jan Cyž. Jako wuhladaštaj wobraz a zhoništaj, štó bě jón namolował, běštaj sej wěstaj: »Trjebamy młodych wuměłcow. Tón ma na studij hić!« Dźakowano spěchowanju předewšěm dr. Jana Cyža dósta so Buk na studij wuměłstwa na Wyšu šulu tworjaceho wuměłstwa do Wrócławja, hdźež najprjedy na Statnej wyšej šuli za tworjace wuměłstwo swoju maturu złoži. Cyle wědomje sćelechu so po wójnje nadarjeni serbscy młodostni do susodnych słowjanskich krajow na studije, z wotpohladom zaměrneho kubłanja přichodneje serbskeje inteligency. Skutkowanje kulturnych prócowarjow wokoło Cyža a Neda měješe takrjec dwójne dno: Nimo spěchowanja nadarjenych serbskich młodostnych běše jich zaměr, młodym Serbam a Serbowkam po času nacionalsocialistiskeje demagogije swójsku identitu wuwědomić, ju w słowjanskim wobswěće zesylnić. Jan Buk słušeše k najlěpšim studentam wuměłstwoweje akademije. Studijny čas w Pólskej měješe za jeho wosobinske a wuměłske wuwiće signifikantny wuznam. Profesorojo wotewrichu młodemu łužiskemu studentej wuměłstwa swět klasiskeje moderny a pozbudźowachu jeho k stilistiskim eksperimentam a doslědźenju molerskich dimensijow. Wosebje mištrojo klasiskeje moderny kaž Pablo Picasso, Paul Cezanne, Henry Matisse abo Marc Chagall, z kotrychž tworjenjom so za čas studija intensiwnje rozestaješe a kotrychž pozdźišo husto jich wuměłskich nahladow dla citowaše, běchu jemu z wulkim přikładom. Runje tak zajimowachu Buka pólscy kolorisća mjezywójnskeje doby. Najbóle rozestaješe so z dźěłom Jana Cybisa, kotrehož nahlady nastupajo wuměłstwo Buk zasadnje dźěleše. Runja jemu njewidźeše w mólbje dokument podobnosće přirody, ale hru wuměłskich poćahow a jednanjow, kotrež přiroda hakle zmóžnja zrozumić a dodnić.Znowa a znowa nawróći so wón w swojim pozdźišim tworjenju k wuměłskim principam wonych wuměłcow. Ryzy »molerske rozrisanje« wobraza bjez dominowaceho a nadiktowaneho politiskeho, towaršnostneho abo nabožneho konteksta sta so z wuměłskej maksimu Jana Buka. Bě přeswědčeny wo tym, zo eksistuja na płatnje kóždeje mólby barby jeničce w zwisku z druhimi barbami, zo tworja mjez sobu kontrasty abo zo spletu so do wuwaženosće a harmonije. Barbu wobhladowaše Buk jako nošny, wšo rjadowacy element molerstwa, kotryž podleži cyle swójskim zakonitosćam. Kruće wěrješe do bjezčasnosće wuměłstwa. Ćim bolostnišo začuwaše wón w lěće 1950 přikaz k nawrótej wšitkich serbskich studentow ze słowjanskeho wukraja. Dyrbjachu ze swojim studijom na znowawotewrjenych uniwersitach a wysokich šulach mjeztym załoženeje Němskeje demokratiskeje republiki pokročować. Poprawom měješe Buk wotpohlad, so podać na dalši studij grafiki do Krakowa. W lěće 1950 přeńdźe tuž na Drježdźansku Wysoku šulu za tworjace wuměłstwo, hdźež 1953 swój studij z diplomom zakónči. Tu pak začuwaše Buk lědma něšto wot woneje fascinacije a swětawotewrjenosće, kotruž bě za čas přebywanja we Wrócławju dožiwił. Přišedši do Drježdźan běše jeho dalše wukubłanje w molerstwje na tworjenje swojeho profesora Rudolfa Bergandera wusměrjene. Přiběraca ideologiska wuskosć doby formalizma a socialistiskeho realizma, kotraž Bukej po swojim přesydlenju z Drježdźan do Budyšina tež w formje prowincielneje a narodneje małomyslnosće napřećo biješe, woznamjenješe za młodeho wuměłca tež stajnje zaso wusprawnjenje swojich wuměłskich nahladow dla. Kaž wón pozdźišo husćišo wuzběhny, namaka hižo tehdy zakład za duchowne rozestajenja a přistup k nabožno-filozofiskim prašenjam w přirodźe. To njerěkaše pak, zo widźeše swoje twórby jako bjezposrědni wotsćin přirody, jako ilustraciju, špihelowanje abo episke wopisowanje, ale ćim bóle jako duchownje zhustnjenu přirodu. Wón zamó woprawdźitosć z wuměłskimi srědkami tak forměrować, zo skutkuje kaž realna materija, byrnjež žana njebyła. Tuta zamóžnosć transformacije realneje materije do abstraktnosće běše za Buka wuraz najwyšeho schodźenka zdokonjanosće we wuměłstwje. Swojemu widej na wuměłstwo wosta čas žiwjenja swěrny – přeco pak znowa pytacy, dwělowacy, pruwowacy, zapopadnjeny w tworićelskej njespokojnosći. W interviewje zwurazni tole raz takle: »Wuměłstwo ma wotewrjene być. Jako wuměłc maš so stajnje sam měnjeć, zo by móhł tež swoje wobrazy měnjeć. Cil nihdy njedocpěješ. Kóždy wobraz je nowy započatk.«
