K smjerći serbskeho molerja Jana Buka (1922–2019)

Dnja 4. jutrownika 2019 so na Njebjelčanskim wosadnym kěrchowje swójbni, wjesnjenjo, wuměłcy, přećeljo a zastupjerjo zjawneho žiwjenja ze serbskim molerjom Janom Bukom rozžohnowachu, kotryž bě 1. jutrownika we wysokej starobje 96 lět w Chróšćanskej starowni zemrěł. Zo pochowa so najwuznamniši serbski moler přitomnosće, kotrehož tworjenje je daloko za mjezami kraja znate, bě drje wšěm wědome, kotřiž jeho na swojim poslednim zemskim puću přewodźachu a jemu poslednju česć wopokazachu. Symbolisce steješe při marach njeboho jeho wobraz »Rozžohnowanje«, temperowa wersija wolijoweje mólby z lěta 1981, kiž předstaja žarowace žony w serbskej katolskej drasće. Wobraz skutkowaše kaž poslednje wotkazanje molerja, kotryž bě čas žiwjenja w nabožnosći a narodnosći kruće zakótwjeny, nam žiwym.

Jan Buk narodźi so 2. awgusta 1922 w Njebjelčicach jako syn dźěłaćerja. Jako starc, mjeztym 75lětny, nawróći so do wsy, zo by w swojim ródnym domje wuměnk wužił a dale tworił. Wjac hač štyrceći lět bě ze swojej swójbu w Budyšinje bydlił a tam skutkował. Hižo w šulskim času zaběraše so často z rysowanjom a molowanjom. Ze zahoritosću přihladowaše, kak fachowcy pomolowanja w Njebjelčanskej cyrkwi w bjezposrědnim susodstwje staršiskeho domu wobnowichu. Pochadźejo z jednorych socialnych poměrow njemóžeše sej předstajić, zo móhł něhdy jónu wuměłstwo studować. Nawukny tuž powołanje dekoraciskeho molerja, štož jemu žiwjenski zakład zaruči. Za čas Druheje swětoweje wójny bu do wojerskeje słužby powołany, kotruž wukonješe pola mariny. Wobšudźeny wo swoju młodosć – kaž miliony jeho rowjenkow – nawróći so domoj, na zbožo njezranjeny na ćěle a duši. Lubosć k wuměłstwu njebě zhubił. Kaž wotbłyšćuje slědowaca epizoda, bě zbožowne wjedźenje na spočatku jeho puća do směra wuměłstwa. Jako swjećeše tehdomniši Njebjelčan farar Jurij Handrik nalěto 1947 swoje 50. narodniny, dósta Buk wot fararjoweje hospozy Cecilije Nawkec nadawk, jemu wobraz namolować. Běše to małe ćišno z kwětku. Jubilarej gratulowaštaj tež předsyda Domowiny Pawoł Nedo a krajny rada dr. Jan Cyž. Jako wuhladaštaj wobraz a zhoništaj, štó bě jón namolował, běštaj sej wěstaj: »Trjebamy młodych wuměłcow. Tón ma na studij hić!« Dźakowano spěchowanju předewšěm dr. Jana Cyža dósta so Buk na studij wuměłstwa na Wyšu šulu tworjaceho wuměłstwa do Wrócławja, hdźež najprjedy na Statnej wyšej šuli za tworjace wuměłstwo swoju maturu złoži. Cyle wědomje sćelechu so po wójnje nadarjeni serbscy młodostni do susodnych słowjanskich krajow na studije, z wotpohladom zaměrneho kubłanja přichodneje serbskeje inteligency. Skutkowanje kulturnych prócowarjow wokoło Cyža a Neda měješe takrjec dwójne dno: Nimo spěchowanja nadarjenych serbskich młodostnych běše jich zaměr, młodym Serbam a Serbowkam po času nacionalsocialistiskeje demagogije swójsku identitu wuwědomić, ju w słowjanskim wobswěće zesylnić. Jan Buk słušeše k najlěpšim studentam wuměłstwoweje akademije. Studijny čas w Pólskej měješe za jeho wosobinske a wuměłske wuwiće signifikantny wuznam. Profesorojo wotewrichu młodemu łužiskemu studentej wuměłstwa swět klasiskeje moderny a pozbudźowachu jeho k stilistiskim eksperimentam a doslědźenju molerskich dimensijow. Wosebje mištrojo klasiskeje moderny kaž Pablo Picasso, Paul Cezanne, Henry Matisse abo Marc Chagall, z kotrychž tworjenjom so za čas studija intensiwnje rozestaješe a kotrychž pozdźišo husto jich wuměłskich nahladow dla citowaše, běchu jemu z wulkim přikładom. Runje tak zajimowachu Buka pólscy kolorisća mjezywójnskeje doby. Najbóle rozestaješe so z dźěłom Jana Cybisa, kotrehož nahlady nastupajo wuměłstwo Buk zasadnje dźěleše. Runja jemu njewidźeše w mólbje dokument podobnosće přirody, ale hru wuměłskich poćahow a jednanjow, kotrež přiroda hakle zmóžnja zrozumić a dodnić.

Znowa a znowa nawróći so wón w swojim pozdźišim tworjenju k wuměłskim principam wonych wuměłcow. Ryzy »molerske rozrisanje« wobraza bjez dominowaceho a nadiktowaneho politiskeho, towaršnostneho abo nabožneho konteksta sta so z wuměłskej maksimu Jana Buka. Bě přeswědčeny wo tym, zo eksistuja na płatnje kóždeje mólby barby jeničce w zwisku z druhimi barbami, zo tworja mjez sobu kontrasty abo zo spletu so do wuwaženosće a harmonije. Barbu wobhladowaše Buk jako nošny, wšo rjadowacy element molerstwa, kotryž podleži cyle swójskim zakonitosćam. Kruće wěrješe do bjezčasnosće wuměłstwa. Ćim bolostnišo začuwaše wón w lěće 1950 přikaz k nawrótej wšitkich serbskich studentow ze słowjanskeho wukraja. Dyrbjachu ze swojim studijom na znowawotewrjenych uniwersitach a wysokich šulach mjeztym załoženeje Němskeje demokratiskeje republiki pokročować. Poprawom měješe Buk wotpohlad, so podać na dalši studij grafiki do Krakowa. W lěće 1950 přeńdźe tuž na Drježdźansku Wysoku šulu za tworjace wuměłstwo, hdźež 1953 swój studij z diplomom zakónči. Tu pak začuwaše Buk lědma něšto wot woneje fascinacije a swětawotewrjenosće, kotruž bě za čas přebywanja we Wrócławju dožiwił. Přišedši do Drježdźan běše jeho dalše wukubłanje w molerstwje na tworjenje swojeho profesora Rudolfa Bergandera wusměrjene. Přiběraca ideologiska wuskosć doby formalizma a socialistiskeho realizma, kotraž Bukej po swojim přesydlenju z Drježdźan do Budyšina tež w formje prowincielneje a narodneje małomyslnosće napřećo biješe, woznamjenješe za młodeho wuměłca tež stajnje zaso wusprawnjenje swojich wuměłskich nahladow dla. Kaž wón pozdźišo husćišo wuzběhny, namaka hižo tehdy zakład za duchowne rozestajenja a přistup k nabožno-filozofiskim prašenjam w přirodźe. To njerěkaše pak, zo widźeše swoje twórby jako bjezposrědni wotsćin přirody, jako ilustraciju, špihelowanje abo episke wopisowanje, ale ćim bóle jako duchownje zhustnjenu přirodu. Wón zamó woprawdźitosć z wuměłskimi srědkami tak forměrować, zo skutkuje kaž realna materija, byrnjež žana njebyła. Tuta zamóžnosć transformacije realneje materije do abstraktnosće běše za Buka wuraz najwyšeho schodźenka zdokonjanosće we wuměłstwje. Swojemu widej na wuměłstwo wosta čas žiwjenja swěrny – přeco pak znowa pytacy, dwělowacy, pruwowacy, zapopadnjeny w tworićelskej njespokojnosći. W interviewje zwurazni tole raz takle: »Wuměłstwo ma wotewrjene być. Jako wuměłc maš so stajnje sam měnjeć, zo by móhł tež swoje wobrazy měnjeć. Cil nihdy njedocpěješ. Kóždy wobraz je nowy započatk.«