Interview z Lyall Kupke, předsydu towarstwa Wend/Sorb Society of South Australia

 

W zamórskich krajach skutkuja tři serbske towarstwa: Texas Wendish Heritage Society (Texaske towarstwo serbskeho herbstwa) w USA kaž tež Wendish Heritage Society Australia (Towarstwo serbskeho herbstwa w Awstralskej) a Wend/Sorb Society of South Australia (Serbske towarstwo w Južnej Awstralskej) w Awstralskej. Trudla Malinkowa je so předsydkow Jan Slack a Betty Huf kaž tež předsydu Lyall Kupke za skutkowanjom towarstwow prašała.

 

W zwjazkowym staće South Australia wobsteji serbske towarstwo Wend/Sorb Society of South Australia. Hdy je so załožiło, štó bě załožer a kajki bě zaměr?

Towarstwo staj załožiłoj Bev Hall a Paul Noack w lěće 1986 w Adelaide. Bev bě wučerka a Paul zastupjer dźěłarnistwa. Wonaj wutworištaj serbski podkomitej w towarstwje GDR Friendship Society (Towarstwo přećelstwa z NDR). Tutón komitej njebě jenož zajimowany na lokalnych serbskich stawiznach, ale tež na serbskej kulturje a na wuwiwanju poćahow ze serbskej domiznu a z Domowinu. Dźensa wobhladujemy jako swój nadawk, podpěrać Awstralčanow nastupajo serbske herbstwo, zo bychu wjace zhonili wo swojej kulturje, swojich korjenjach a swojich stawiznach w Europje a w Awstralskej.

Prócowanja Jana Bjedricha Tešnarja wo zjawnu prezencu delnjo­serbšćiny

 

Njedźelu, 28. oktobra 1860, poswjećichu w Chmjelowje pola Choćebuza nowe šulske twarjenje. Jeho wosebitosć bě, zo bě nad zachodom připrawjeny serbski napis, wuwjedźeny w tehdyšim frakturnym pismje: »Dajſcho tym Żiſchetkam ku Mn˙o pſchiſch a n˙ehoborajſcho˙ jim, pſchėto takich jo to Kralejſtwo Boże. Markus 10,14.« Wo natwarje noweje šule a wo poswjećenskim zarjadowanju Bramborski Serski Casnik 21. nowembra nadrobnje rozprawješe:

Dokelž bě jich dotalna šula přemała a dodźeržana, běchu Chmjelowčenjo w lěće 1857 twar noweho šulskeho doma wobzamknyli. Na to kupi gmejna kóžde lěto něšto drjewa a kamjenjow, zo by financielnu ćežu rozdźěliła. Nalěto 1860 stary šulski dom srjedź wsy wottorhachu a nowy murjowany twarić započachu. Hdyž bě nazymu »nowa, rědna, pyšna šula« dotwarjena, ju na 21. njedźeli po swjatej Trojicy, potajkim 28. oktobra, poswjećichu. Na swjatočnosć zeńdźechu so wjesnjenjo we wupyšenej šuli. Po zhromadnym kěrlušu měješe niši farar Choćebuskeje serbskeje wosady Jan Bjedrich Tešnaŕ prědowanje wo 103. psalmje, w kotrymž so Bohu za dokónčeny twar dźakowaše a wo žohnowanje za dźěło wučerja prošeše. Staršich napominaše, dźěći nic wot wučby wotdźeržować, ale je swěru do šule słać. Tež měli sej wučerja wažić a jeho podpěrować, dokelž je jeho dźěło »na roli tych hutšobow« hišće ćeše a sprócniwiše hač dźěło bura na polu. Napominanje indirektnje pokaza, z kotrymi ćežemi mějachu so wučerjo na serbskich wsach tehdy bědźić. Po požohnowanju twara přepoda Tešnaŕ najlěpšim šulerjam – třom hólcam a třom holcam – serbske knihi. Najlěpšej dóstaštaj Nowy testament, tamni štyrjo pak knižku »Pojż k’Jeſußu!«. Po tym zo běchu šulske dźěći pod nawodom wučerja Hänicke kěrluš zanjesli, so swjatočnosć ze zhromadnym kěrlušom skónči.

Jeničke serbske wopomnišćo bitwy pola Sedana před 150 lětami

 

Na zapadnej kromje stareho kěrchowa, kiž so wokoło Slepjanskeje cyrkwje wupřestrěwa, stejitej pomnikaj, kiž dopominatej na Němsko-francosku wójnu w lětomaj 1870/71. Napohlad dominuje na štyri metry wysoki obelisk z pěskowca, kotryž bě zhotowił kamjenjećesar Bruno Modrack ze Słomjenja pola Grodka. Pomnik je z třomi mjedźanymi wudźěłkami wozdobjeny: deleka z medaljonom z podobiznu kejžora Wilhelma I., srjedźa ze Železnym křižom a horjeka je krónowany z worjołom. We wulkim złotym pismje steji na obelisku w němskej rěči, zo je poswjećeny dopomnjeću gloriozneju lět 1870/1871 a zo bu postajeny składnostnje 25. jubileja załoženja Slepjanskeho wojerskeho towarstwa 14. julija 1912. Z nowinskeje rozprawy wo tutym podawku wěmy, zo běštaj hrabja Arnim z Mužakowa a kejžorstwosejmski zapósłanc dr. Hegenscheidt twar pomnika spěchowałoj a zo bě jón Slepjanski farar Matej Handrik we wobłuku schadźowanja zapósłancow delnjošlesko-łužiskeho wokrjesneho wojerskeho zwjazka w přitomnosći 40 wojerskich towarstwow a mnohich wysokich hosći poswjećił.1 Zda so, zo bě runja pomnikowemu napisej tež poswjećenska swjatočnosć přezcyłnje němska.

Prěni nam dotal znaty serbski napis na materielnym objekće steji na wazy Jana Gelanskeho z Hodźija a pochadźa z lěta 1735. W dalšich lětdźesatkach sćěhowachu serbske napisy předewšěm na narownych pomnikach, ale tež na zjawnych twarjenjach a w priwatnym wobłuku.1 W běhu 19. lětstotka jewja so serbske napisy w přiběracej měrje tež we wuhotowanju cyrkwjow w katolskich kaž ewangelskich wosadach Hornjeje Łužicy. Při tym zapřijachu so tež zwony na cyrkwinskich wěžach, kiž běchu w předchadźacych lětstotkach pak z łaćonskimi pak z němskimi tekstami wuhotowane. Po rjedźe jich nastaća maja so w přinošku najstarše zwony ze serbskimi napisami předstajić.

Dźensniši srjedźny zwón na wěži cyrkwje w Budyšinku pochadźa z lěta 1846 a je najstarši zdźeržany zwón ze serbskim napisom. Nimo němskeho teksta steji na jednym boku bibliske hrono a na tamnym rymowana štučka w serbskej rěči. Foto: Andreas Sureck

Zwón w Radworju z lěta 1835

Dalokož dotal znate, bě Radworska wosada prěnja, kiž wobsedźeše zwón ze serbskim napisom. Jednaše so wo mały z dohromady třoch zwonow tehdyšeje farskeje cyrkwje při nawsy, kotrejež wołtarnišćo dźensa jako sakralny muzej słuži. Na jeje wěži bě so 18. apryla 1835 srjedźny zwón puknył, na čož da jón wosada hromadźe z małym zwonom do zwonylijernje Friedricha Gruhla w Małym Wjelkowje, hdźež buštej wobaj za 196 tolerjow nowej latej. Na srjedźnym zwonje stejachu nimo lětoličby 1835 mjena kolatora, biskopa, fararja a wučerja. Mały zwón pak bu ze štučkomaj w němskej a serbskej rěči, kóžda po štyrjoch linkach, wuhotowany. Swjatočne poswjećenje noweju zwonow wotmě so 7. februara 1836 w Radworju.

Před 150 lětami prěnje serbske wopomnišćo za padnjenych poswjećene

W lěće 1869 dósta Njeswačanska cyrkej wopomnišćo za sydom wosadnych, kiž běchu w Prusko-awstriskej wójnje lěta 1866 padnyli. Ze złotym ramikom wobrubjenu owalnu pomjatnu taflu připrawichu napřećo klětce pódla wjelb nošaceho połstołpa na sewjernym boku cyrkwineje łódźe, hdźež bě za prědarja kaž za kemšerjow derje widźeć. Ramik bě horjeka z plastisce wusahowacymi chorhojemi a dalšimi wojerskimi emblemami debjeny. Na tafli steješe w bronzobarbnych pismikach serbski napis w frakturnym pismje: »Mjena / tych ßamych wojakow ſ njeswacžilskeje woßady, kotſiž ßu w wojni lěta 1866 ßwoju ßmjercź namakali: / 1) Jan Huſchmann ſ Bohowa. / 2) Pětr Libſcha ſ Dobroſchez. / 3) Jan August Hummel ſ Nowych Bóſchiz. / 4) Jan Glauſch ſ Małeho Pſchěſdrjenja. / 5) Handrij Schuza ſe Sarycža. / 6) Jakub Miſchnaŕ ſ Banez. / 7) Jan Bohuwěr Wenzel ſ Noweho Łuſcža.« Prawdźepodobnje bě přepodaće wopomnišća ze swjatočnym wotkryćom a spominanjom na padnjenych zwjazane, wo čimž pak powěsće njepředleža. Wotměł bě so podawk w lěću abo nalěću 1869, wšako w nowinskej rozprawje ze septembra rěka, zo bě to »hižom před wjacorymi njedźelemi«.1

Zapozdźena dóńdźe z Texasa powěsć do Łužicy, zo je 21. julija 2018 we Winchesteru blisko Serbina w starobje 89 lět zemrěł germanist dr. Joseph Wilson. Rodźeny 11. oktobra 1928 w Houstonje studowaše na Rice University w ródnym měsće němčinu, šwedšćinu kaž tež starogermaniske rěče a literaturu. Studij pokročowaše w Stockholmje. Po promociji na Stanford University w Kaliforniskej wučeše wot lěta 1954 do 1998 na Rice University w Houstonje rěče. K jeho wědomostnym publikacijam słušeja studije wo němskej a starogermaniskich rěčach a wo texaskej němčinje.

Joseph Wilson 1992 w swojej dźěłarni na Rice University Foto: Trudla MalinkowaZe Serbami w Texasu zezna so Joseph Wilson přez mandźelsku Adele Herbrich, kotraž bě jako potomnica serbskich wupućowarjow na farmje we Winchesteru pola Serbina wotrostła. Zajimujo so za rěč a stawizny małeho słowjanskeho luda přiswoji sej wón zakłady serbšćiny. W 1980tych lětach započa wo serbskich předmjetach slědźić a publikować. Tak spisa nastawk wo serbskimaj narownymaj kamjenjomaj w Serbinje a Starej Wardźe. Do »Dictionary of the Middle Ages«, wudateho 1982 w New Yorku, přinošowaše hesło »Wends«. Sćěhowachu dalše nastawki, mjez druhim wo dźenikomaj, kotrejž běštaj farar Jan Kilian a August Haak 1854 za čas swojeho přejězda přez Atlantik na płachtaku »Ben Nevis« pisałoj. W studiji »Wendish to German to English« z lěta 1988 rozłoži dwójnu asimilaciju, kotruž běchu Serbja w Texasu přešli. Zwěsći, zo bě so w Serbinskej cyrkwi pozdźišo hač we wokolnych němskich sydlišćach jendźelšćina z hłownej rěču stała, štož pohnu jeho k zwěsćenju, zo bě Serbin »najbóle němske město w Texasu«. 1996 wopisowaše w Rozhledźe »Dźensniše žiwjenje potomnikow Serbow w Texasu«.

Wjele lět wěnowaše so přełožowanju Serbinskich cyrkwinskich knihow. Z wědomostnej dokładnosću přenjese rukopisne němske zapiski fararjow Jana a Hermana Kiliana wo křćeńcy, konfirmaciji, zmandźelenju a smjerći wosadnych do jendźelšćiny. Křćenske a konfirmaciske registry wuda Serbinska wosada jako knihi, kotrež słuža dźensa zajimcam jako zakład za swójske slědźenja. Dale přełoži žiwjenjoběhi zemrětych wosadnych, kotrež bě Jan Kilian w prěnich lětach serbsce napisał a k wopomnjeću na kemšach přednjesł. Pokazki z nich bě Joseph Wilson 2004 w Rozhledźe wozjewił.