Claus Fischer

rozhłosownik w Lipsku

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

11. Serb jako awantgardist – Juro Mětšk

»Mit groteskem Riesenbogen – Trüb. Ein Pizzicato«. Tajke a podobne titule woli wón za swoje kompozicije, kotrež so jara wot toho rozeznawaja, štož so powšitkownje »serbska hudźba« mjenuje. Pola Jura Mětška nimamy reminiscency na ludowy spěw a reju – a jeli su, jewja so wone jeno »subkutanje« a njejsu jako tajke direktnje słyšeć. Mamy činić ze zastupjerjom awantgardy, tež hdyž je zapřijeće dosć njekonkretne. Bychmy tež rjec­ móhli, zo klinči hudźba Mětška skerje tak, kaž sebi přitomnostnu hudźbu předstaješ. »Njeje ničeho, čehož móžeš so při słuchanju duchownje dźeržeć«, praji něhdyši hudźbny redaktor sćelaka Deutsch­landfunk Kultur Gerald Felber.

Mětšk pochadźa ze serbskeje intelektualneje swójby. Nan Frido Mětšk bě filologa, pedagoga a spisowaćel, hudźbny talent syna bu zahe při domja­cym klawěrje wotkryty. Wopyta specialnu šulu za hudźbu a studowaše kompoziciju na Berlinskej wysokej hudźbnej šuli »Hanns Eis­ler«. Wosebje formował je jeho wučer a komponist Günter Kochan. Po studiju dźěłaše Mětšk ja­ko wučer na hudźbnej šuli w Flöha a absolwowaše mišterski studij při Akademiji wuměłstwow NDR pola přezahe zemrěteho komponista Reinera Bredemeyera. Přizamknychu so tři lěta jako hudźbny dramaturg w NSLDź w Budyšinje, a wot lěta 1986 je swobodnje skutkowacy komponist.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

10. Submodalne stupnicy jako zakład komponowanja – Ulrich Pogoda

Ulrich Pogoda je prěni žiwy serbski komponist, kotrehož w tutym rjedźe předstajimy. A prěni, kiž twori ze swojimi twórbami mosćik wróćo do spo­čatnych lět serbskeje wuměłskeje hudźby, takrjec k lubosćinskemu spěwarjej Wiclawej Rujanskemu. Pogoda njepřewozmje wšak direktnje melodije lubosćinskeho spěwarja, ale bjerje harmoniski zakład srjedźowěkowskeje hudźby po­wšitkownje jako wuchadźišćo za swoje kompoziciske dźěło, tak mjenowane cyrkwinske toniny.

»Su to potajkim stupnicy, kiž maja runje kaž dur a moll dwě połtonowej kročeli a pjeć cyłotonowych kročelow, su potajkim ›sedmistupnicy‹. A we wotpowědnych wučbnicach hudźby so tute jako ›modi‹ wobjednawaja. Su pak hišće dalše štyrnaće stupnicow, kiž tohorunja na samsnej bazy­ eksistuja, tak mjenowane ›submodi‹, a tute sym poprawom za swój zakład wzał«, rozkładźe wón w radijowym interviewje. Wuslědk je hudźba, kiž klinči runočasnje modernje a archaisce. Wosebje skutkowna je tuta kompoziciska tech­nika w jeho koncerće za klawěr a orchester, kiž předstaji so prěni króć 1999.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

9. Ludowa hudźba jako njewučerpajomne žórło inspiracije – Detlef Kobjela

Bě to jedyn z mojich prěnich interviewowych wopytow jako hudźbny žurnalist, jako zetkach so 1998 z Detlefom Kobjelu. Mějach za jutrowny program žołmy MDR Kultur přinošk koncipować na temu »Što je serbska wuměłska hudźba?« Z měšanymi začućemi jědźech do Budyšina, wšako běch so ze serbskej hudźbu přez tačel »Ow rjana róža« drje hižo raz zetkał, tola wo materiji lědma něšto wědźach.

Wěsty strach, so z mojimi prašenjemi bla­mo­wać, so po mało wokomikach pozhubi. Šěro­włosaty muž z impozantnej brodu a swojoraznej čapku skutkowaše mjenje kaž »šěra eminenca« hač kaž dobroćiwy starohippie. Při tykancu rěčeše měrnje a přećelnje do mikrofona – a zrazom so za mnje cyły kosmos wotewri! Njeběch tola dotal ničo wo Kocoru a jeho »Počasach« abo wo Krawcowych wobdźěłanjach ludowych spěwow słyšał. K ilustraciji agěrowaše wón z tačelakom a wuzwoli přikłady, kiž mje runje tak putachu kaž to, štož powědaše. W běhu hodźiny běch so temy dótknył, kotraž mje hižo njepušći. Wo Kobjelowe swójske kompozicije a jeho rólu w serbskej kulturje so tež dla mnóstwa historiskich informacijow, kotrež mi wón sposrědkowa, hakle wjele pozdźišo zajimowach. Tola tež tale zaběra je so absolutnje wupłaćiła ...

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

 

8. Přez Bacha a Šostakowiča so z komponistom stał – Jan Pawoł Nagel

Łaz ma jako skutkowanišćo Handrija Zejlerja wulki wuznam za kulturnu identitu Serbow. Tu stwori wón wone episke basnje, kotrež wuži Kocor za swoje »Počasy«. Tutón »genius loci« drje je so tež na »jednore wobydlerstwo« wuskutkował, snano móžemy wo kulturnym »zakładnym šumjenju« rěčeć. Jan Pawoł Nagel, 1934 do Łazowskeje małoburskeje swójby rodźeny, wopokaza ródnej wsy pozdźišo sylnu referencu w swojej suiće w starym stilu z titulom »Kocoriana«.

Přez klawěr, kotryž běštaj staršej zdźědźiłoj, wotkry młody Nagel swoju powołanosć. Jeho prěni wučer na klawěrje bě Łazowski farar Vogel, pozdźišo bě to wučer Alfred Schöbitz. Ze 14 lětami zastupi Nagel do Zhorjelskeje šule za cyrkwinsku hudźbu, zdobom bě hižo z kantorom we Łazu. 1950 wotewrě tam na pišćelach Serbski ewangelski cyrkwinski dźeń. Zahoritosć za J. S. Bacha, kotruž drje tehdy kóždy młody cyrkwinski hudźbnik začuwaše, dowjedźe jeho w samsnym lěće do Lipska na wulki Bachowy swjedźeń składnostnje 200. posmjertnin. Tam zetka komponista Dmitrija Šostakowiča, štož bě jemu skónčnje rozsudny nastork a pohon, komponowanje studować. Na Němskej akademiji wuměłstwa w Berlinje bě mišterski šuler pola Rudolfa Wagnera-Regenyja. Wot 1964 skutkowaše dwě lěće jako chórowy direktor SLA; po tym dźěłaše jako swobodny komponist.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

7. Ludowy ton trjechił – Jan Bulank

Atribut »ludowy« ma w scenje »wysokeje kultury« skerje negatiwny přisłód. Hač do 1980tych lět wšak bě pozitiwnje konotěrowane, jeli so kom­ponist jako »ludowy« wobhladowaše. To mjenujcy rěkaše, zo bě wón kmany, »ludowy ton« trjechić. A tón je něšto za koncertne žurle a kulturne domy.

Jan Bulank je tajki w dobrym zmysle »ludowy« komponist. Bě žiwy w tradiciji serbskeho ludoweho spěwa a dawaše tutu tradiciju na najžiwiše wašnje dale, z tym zo pisaše hudźbu, kotraž tutu tradiciju wožiwi a ju tež »modernizowaše«.

Jako dojědźech sej 1985 krótko do matury prěni króć do NDR, wudach swoje pjenjezy z nanućeneje změny za tačele. Tak přińdźech tež k swojej prěnjej tačeli ze serbskej hudźbu. Tačel »Och, rjana róža« Statneho ansambla za serbsku ludowu kulturu wotewrě mi nowy zwukowy swět. Přetož słowjanska »ludowa« hudźba za kon­cert­nu žurlu bě mi lědma znata, wothladajo wot Dvo­řakowych »Słowjanskich rejow« abo wot wěstych pasažow w Smetanowej »Předatej nje­wjesće«. Dźěl spěwnych sadźbow a rejow bě wot Bulanka w »ludowym tonje« nowy skomponowany a měješe na mnje jako njenazhoniteho, ale tež­ bjezpředsudkoweho słucharja enormny wuskutk. Ha­kle lěta pozdźišo sym zhonił, zo bě hudźba pola Serbow samsny wulki wuskutk wuwabiła ...

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

6. »Serbski Bartók« a prěni intendant Serbskeho ludoweho ansambla – Jurij Winar

Štóž chcył dušu jednoho naroda dodnić, tón dyrbi­ jeho ludowe spěwy a reje znać a přeslědźić. Po tutej maksimje jednaše madźarski komponist Béla Bartók. Wón pućowaše po juhowuchodnej Europje a nazběra při tym přez 10.000 spěwow.

Jurij Winar, 1909 w Radworju rodźeny, studowaše po maturje pedagogiku, ludowědu a hudźbu w Drježdźanach. Po tym – w času přewzaća mocy přez Hitlera – skutkowaše jako wučer a hudźbny direktor Zwjazka serbskich spěwanskich towarstwow. Móžemy za to měć, zo je wón hromadźenske a slědźenske skutkowanje Belé Bartóka na polu ludoweho spěwa sćěhował a – wotpowědujo časej dale bóle tajnje – w podobnej misiji we Łužicy po puću był.

Potłóčowanje serbskeho luda docpě za čas na­cio­nalsocialistizma swój wjeršk. Hudźbna kultura naroda hrožeše so dospołnje zhubić, powědaše Jurij Winar 1985 w rozhłosu NDR. Hižo w meji 1945 organizowaše wón prěni serbski koncert po wójnje. Na nim wustupištej mjez druhim chór Meja kaž tež chór sowjetskich oficěrow. »W tym tehdy hišće jara skóncowanym měšćanskim dźiwadle Budyšina. Škleńcy woknow šćerkotachu – a wětřik duješe ze wšěch róžkow a durjow. Ale móžachmy, bjez toho zo nas z jewišća wuhnachu – štož bě so w nacistiskim času často stało – swo­bodnje spěwać. Rjenje, wótře a jasnje, tak kaž to po tych dwanaće lětach hišće móžachmy.«

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

 

5. Nan serbskeje hudźbneje wědomosće a »serbski Janaček« – Jan Rawp

 Komponist Jan Rawp w lěće 1981foto: Jürgen Maćij

Wědomostne wobdźěłanje hudźby jednoho naroda móže so hakle zwoprawdźić, hdyž je dosć dźěłow, kiž hodźa so historisce a stilistisce do jednoho wuwića zarjadować. Na němskej stronje běše to Hugo Riemann, kotryž ze swojim hudźbnym leksikonom w lěće 1882 jako prěni muzikologa kompendij předpołoži, kiž bě kmany, narodne hudźbne wědomje w słowach zwuraznić. Jana Rawpowa »Serbska hudźba« wuńdźe 1978, potajkim nimale 100 lět po Riemannowym leksikonje, je pak za serbski narod po wuznamje přirunajomne. Rawp analyzuje, kak sta so ludowy spěw ze zarodkom hudźbneje kultury. Zajimawy w tutym zwisku je interview, kotryž da wón jenož mało měsacow do swojeje smjerće sćelakej Deutschlandfunk. Tam praji: »Słowo ›serbski‹ dźe wróćo, štož budźe filologa wědźeć, na zapřijeće ›srěbać‹. Potajkim kohož maćerje spěw, lěpje prajene mloko ja srěbam, toho tež sym. Potajkim zhromadnosć starych Słowjanow so w tym wotbłyšćuje. My wšitcy słušamy do zhromadnosće, kotraž samsne maćerne mloko srěba.« Njebě zawěsće připad, zo je Rawp njewědomje zapřijeći »maćerne mloko« a »spěw« ze sobu zwjazał.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

4. Serbski Brahms – Bjarnat Krawc

Bjarnat Krawc, narodźeny 1861 w Jitru, njebě jenož­­ legitimny potomnik Kocora a Pilka, ale zdobom prěni hudźbnje wobšěrnje wukubłany serbski komponist. Po započatkarskich lětach na Bu­dyskim wučerskim seminarje dźěše do Drježdźan a wopytowaše konserwatorij, hdźež bě šuler Felixa Draeseke. 1918 bu na Kralowsko-sakskeho hudźbneho direktora pomjenowany, 1923 załoži wón Zwjazk serbskich spěwarskich towarstwow a wot 1926 do 1928 redigowaše prěnju­ serbsku hudźbnu nowinu »Škowrončk ze serb­skich honow«, přiłohu Łužicy. Załoženje Serbskeho sinfoniskeho orchestra, wo kotrež so Krawc prócowaše, so z financielnych přičin njeporadźi. Krawc wjele pućowaše, wosebje do słowjanskeho wukraja, ale tež po Němskej. Z jeho zaměrom bě, serbski ludowy spěw tež do cyłoněmskeje šul­skeje hudźby zapřijeć. Tak wuda tež spěwniki, kiž rozšěrichu so po cyłym němskim mócnarstwje.

Jako komponist stwori Krawc klawěrnu hudźbu­ a komornohudźbne dźěła, nimo toho oratorij »Wójna a měr«. Najwažniša kompozicija z dźens­nišeho wida pak je wobšěrny cyklus wobdźěłanjow serbskich ludowych spěwow za spěwarski hłós a klawěr. Tute »33 serbskich ludowych spěwow« su za artificielnu hudźbu Serbow runje tajki měznik kaž Kocorowy oratorijowy cyklus­ »Počasy«. Jeho přikład při tutej kompo­ziciji bě bjezdwěla Johannes Brahms, kotryž bě ze­ swojimi »Němskimi ludowymi spěwami za spěwarski hłós a klawěr« měritka sadźił. Přez Krawca bě so nětko tež serbski ludowy spěw doskónč­nje do koncertneje žurle dóstał.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

3. Pućrubar serbskeje romantiki – Jurij Pilk

Zašły raz zaběrachmy so z Korlu Awgustom Koco­rom, kotryž je z oratorijowym cyklusom »Počasy«, inspirěrowany wot zynkoweje rěče Haydna, samostatnu serbsku wuměłsku hudźbu stworił. Na tute pioněrske dźěło móžeše Jurij Pilk natwarjeć.

Uwertěra k Shakespearowej dramje »Són lětnje­je nocy« sčini 17lětneho Felixa Mendels­sohna-Bartholdyja přez nóc sławneho. Z njej njeje­ jenož swój zahe zrały talent dopokazał, ale tež­ žanr uwertěry jako tajki rewolucionował, jón do hudźbneje epochi romantiki zwjedł.

W serbskej komornej hudźbje ma Pilk po­dobny wuznam kaž Mendelssohn-Bartholdy w němskej: Jeho uwertěra k spěwohrě »Smjert­nica« je romantiske klučowe dźěło za orchester.

Zajimawe je, zo w Hodźiju jako syn policista rodźeny Pilk – hinak hač Kocor – w prěnim rje­dźe­ njebě hudźbnik, ale stawiznar a ludowědnik. Ale hižo na Budyskim wučerskim seminarje poka­za so jeho talent při klawěrje. Tola rozsudźi so za powołanski puć wědomostnika a promowowaše na Rostockskej uniwersiće z historiskej temu. Přeslědźi situaciju Wjazońčanskeje gmejny za čas wuswobodźenskich wójnow. We Wjazońcy móžeše tež prěnje powołanske nazhonjenja jako pedagoga zběrać.

Krótke stawizny serbskeje wuměłskeje hudźby

 

1. Spočatki

»Słowo ›serbski‹ dźe wróćo, štož budźe filologa wědźeć, na zapřijeće ›srěbać‹. Potajkim kohož maćerje spěw, lěpje prajene, mloko ja srěbam, toho tež sym. Potajkim zhromadnosć starych Słowjanow so w tym wotbłyšćuje. My wšitcy słušamy do zhromadnosće, kotraž samsne maćerne mloko srěba.«

Takle rozłoži 2007 zemrěty muzikologa Jan Rawp, jedyn z najwažnišich znajerjow serbskeje hudźby, w interviewje ze sćelakom Deutschlandfunk pochad mjena swojeho luda. A njeje žadyn připad, zo je so při tym skrótka zaprajił a zapřijeći »maćerne mloko« a »spěw« rěčnje jedne z druhim zwjazał. Přetož spěwy, kotrež su serbske ma­će­rje přez generacije dale dawali, tworja hudźbny pomjatk serbskeho naroda, su zarodk wuměłskeje hudźby.

W běhu křižneje wójny přećiwo Serbam wokoło lěta 1000 sej němscy kejžorojo poněčim słowjanske kmjeny podćisnychu. W dźensnišej Před­pomorskej eksistowaše pak tež potym »słowjanska hudźba«. Ryćer a pozdźiši lubosćinski spěwar Wiclaw Rujan­ski, zemrěty wokoło 1325, je 17 melodijow zawostajił. Namakamy je w »Jenaskim rukopisu spěwow«. Tutón codex je jedna z najwažnišich zběrkow swětnych spěwow wysokeho srjedźowěka. Wiclaw słušeše drje k Rujanjanam, druhemu słowjanskemu kmjenej hač dźensniši Serbja we Łužicy, a tola su jeho spěwy za mnohe lětstotki posledni dopokaz zapadosłowjanskeje wuměłskeje hudźby. Spěwany ludowy spěw sta so ze zakładom wšěch hudźbnych aktiwitow.