Přez třista lět trajace samostatne wu­wiće staroserbskich kmjenow w rumje mjez Bobrom/Kwisu a Solawu kónčeše so w 10. lětstotku. W hraničnym pasmje podłu Solawy mjez wuchodofrankskim mócnarstwom a připućowanymi Słowjanami, kotrež bě so wot spočatka 7. lětstotka wutworiło, knježeše bórze měrne susodstwo, bórze dochadźeše k wojerskim konfliktam. K zawěsćenju swojeje wuchodneje hranicy započachu Frankojo pod Korlu Wulkim po lěće 800 hraničnu marku zarjadować a tak mjenowany Limes Sorabicus z wěstej ličbu hrodow twarić, kotrež stejachu pod wjednistwom markhrabjow. Mjezsobne wójnske wuprawy w 9. lětstotku zapusćowachu kraj a žadachu wulke krejne wopory, předewšěm pola Słowjanow. Surbi a Talaminzi – tak rěkaštej najwjetšej zapadnje Łobja sydlacej słowjanskej kmjenaj w Bayerskim geografje – wužiwachu zhromadnje z čěskimi jednotkami přez nadpady Normanow zawinowanu słabosć frankskeho mócnarstwa, zadobychu so 880 do Durinskeje a wurubichu a wupalichu wobšěrne kónčiny. Hdyž wjedźeše frankski markhrabja w lěće 892 napřećiwny bój, poćerpi wón ćežku poražku. Rozsudźacy přewrót sta so pod sakskim wójwodu a pozdźišim němskim kralom Heinrichom I., kotrehož rozestajenja z Dalemincami drje 905/06 njewuspěšne wostachu, kotremuž pak so lěta 929 na dalšej wójnskej wuprawje poradźi jich twjerdźiznu Gana zdobyć. Na to sćěhowace załoženje hrodu Mišno zawěsći jemu knjejstwo nad wobydlerjemi tuteje najwjetšeje słowjanskeje župy, kotraž po dopóznaćach mjenowědy wjace hač 10.000 ludźi ličeše­. Po tym zo bě němski kral 932 do Del­njeje Łužicy zaćahnył, podćisny sej tež Budyski kraj. Z tym dóstachu so wšitke staroserbske sydlenske kónčiny pod němske nadknjejstwo. Po germanskim prawje słušeše zdobyty kraj kralej, w zastupnistwje za njeho jón markhrabjojo wobknježachu. Woni zepěrachu so při wukonjenju knjejstwa na wobrónjene mocy, kotrež běchu zasadźene w hrodowych městnach. Wottam zastarachu wotpowědny hrodowski wobwod, nuzowachu wjesnjanow k wotedawkam a słužbam. Pod škitom hrodowych městnow natwarichu so prěnje cyrkwje, wottud započinaše so christianizowanje »pohanskich Wendow«.

Nimo rólnistwa, skotarstwa, rybarstwa a hońtwy hraješe w hospodarskim žiwjenju starych Słowjanow lěsne pčo­łarstwo wažnu rólu. Tute ma so wot pozdźišo nastawaceho domjaceho a zahrodneho pčołarstwa w njeposrědnjej bliskosći ludźacych bydlenjow rozeznawać, hdźež běchu pčołki w schownjach z drjewa, skory abo wjerby zaměstnjene. Při lěsnym pčołarstwje wostachu pčołki w swojej přirodnej wokolinje. Čłowjek wšak skićeše jim za čas rojenja přihotowane prózdnicy we wulkich štomach, kotrež ležachu něhdźe pjeć do šěsć metrow­ nad zemju. Do lěsnych štomow zabiwachu so swójstwowe znamješka, wěste kruchi lěsa za jednotliwych pčołarjow so wotmjezowachu. Tuta naprawa wotbłyšćuje so, připódla prajene, w městnym mjenje Treblitzsch, jw. Belgern, hlej dale deleka.1 Na tute wašnje škitachu so woznamjenjene štomy před wurubjerjemi a paduchami kaž tež před zničenjom. Přeńdźenja so po tehdom płaćiwym prawje kruće chłostachu.2

Předstawy wo rozměrje a wunoš­kach lěsneho pčołarstwa kaž tež wo jeho­ wuznamje za tehdomnišu ludnosć po­srědkuja po němskim zdobyću w mnohich zapisach zdźeržane podaća wo mje­dowej dani. Nimo mnoholičbnych dalšich wotedawkow – kaž na přikład kože, rybow, žita abo skotu, pozdźišo tež pjenjez – mějachu podćisnjeni Słowjenjo němskim feudalnym knježkam kaž tež cyrkwi a klóštram tajki prašany produkt kaž měd wotedawać. Měd njeběše tehdom jenož jenički znaty srědk k wosłódčenju, ale tworješe tež zakład za wopojenski napoj, mjenujcy mjedowe wino. Zdobom wudospołnjowaše wón ze swojimi wuhlowymi hydratami bytostnje cyrobizny čłowjeka, spěchowaše jeho strowotu a płaćeše nic naposledk swojeho dobreho słodu dla jako prěnjorjadne žiwidło. Při doby­wanju mjedu nastawaše jako wažny pó­dlanski produkt hišće wósk. Tutón trjebachu hižo w zažnym srjedźowěku za leće bronzy, pozdźišo w medicinje k zhotowjenju žałbow a pod., předewšěm pak w cyrkwi za swěčki. Bože słužby, křćeńcy, fir­mo­wanja, poslednje wolijowanje, měš­niske abo biskopske swjećizny njeběchu bjez swětła swěčkow předstajomne.

Hdyž zrozumimy woznamjenjenje a zapřijeće »powołanje« w najšěršim zmysle jako »nawuknjenu a wukonjanu dźěławosć ze zaměrom zežiwjenja«, potom wopokaza so powołanje ratarja a sko­tarja jako najstarše. Tuta dźěławosć připućowanych Słowjanow, zastupjerjow pózdnjogentilnje-zažnofeudalneje ag­rar­neje towaršnosće, tworješe zakład za eksistencu čłowjeka. Zo by so worak a rólnik, potajkim bur, pomjenował, stejachu w prasłowjanšćinje a w staroserbšćinje wjacore woznamjenjenja k dispoziciji. Najstarše z nich su wotwodźene wot prasł. *orati, ně. pflügen, z toho hs. worać, ds. woraś, pól. orać, čě. orat.1 Korjenje tutoho słowa sahaja wróćo hač do indogermanskeje zakładneje rěče před něhdźe 4000 lětami, přetož słowo ma dokładne wotpowědniki w litawšćinje árti, we łaćonšćinje arāre, w gotišćinje arjan kaž tež w druhich starych rěčach, wšitke z woznamom ›worać‹. Prasł. korjeń *or- twori zakład tajkich słowow kaž hs. starše worak a ds. wórak ›worak, rólnik‹, ds. starše worac, dźensa wóraŕ, k tomu čě. oráč a druhe. Wot samsneho korjenja wotwodźene su prasł. *órtajь a *órdlo, z toho ds. rataj ›ratar, rólnik‹, ds. a hs. radło, to je ›motykowe radło‹, ně. Hakenpflug. Na *ór- załožuja so tež hs. ratar a ds. rataŕ, ně. Landwirt. We wobłuku našeje wulkeje temy zajimuje nas wosebje wotbłyšćowanje tutych słowow w składźe mjenow. Mjeztym zo staroserbske městne mjena lědma tajke pokazki poskićeja, eksistuja mnohe swójbne mjena we Łužicy, kotrež poćahuja so na woraka a rólnika. Najhusćišo mjez nimi wustupuje Rataj, prěni raz 1533 jako Ratey, swójbne mjeno, kotrež namaka so jenož w Delnjej Łužicy. Jenož tam storčimy tež na jara rědku formu Rataŕ, 1636 Rathars Söhnlein. Po­dobne płaći za Worak ze swojimi wotwodźenjemi, 1518 Woragk. Jónkróćne je Worač, 1657 Wuraczsch z Wysokeje s. Kamjenca. Wšě mjena su historisce dokumentowane a kartěrowane.2

Kaž je znate, njeby čłowjek swój zmysł za humor, žort a směch zhubić směł. Tute nastajenje k žiwjenju znajachu hižo stari Słowjenjo, a to před wjace hač tysac­ lětami. Wo tym swědči nic naposledk wěsta ličba staroserbskich městnych mjenow. Wone steja w srjedźišću sćěhowacych wujasnjenjow.

Wo zadźerženju ludźi a wo mjezsobnych poćahach we wonych dołho zašłych časach historiske kaž tež archeo­logiske a dalše žórła do dalokeje měry mjelča. Tež biskop Thietmar z Mjezy­borja (975–1018), kotremuž mamy so za mnohe zajimawe informacije wo starych Słowjanach dźakować, njerozprawja w swojej chronice ničo wo mjezy­čłowjeskich poćahach »pohanskich« Serbow abo Wendow. Eksistuje pak rjad słowjanskich městnych mjenow, kiž po­ća­huja so na psychiske kajkosće čło­­wjeka abo na jeho charakter, na jeho po­měr k susodam, k přisłušnikam druheho rodu­ abo k wobydlerjam najbli­šeje wsy. Mjenodawarjo móžachu so na swojich susodow wusmjeć, jich škrěć abo směšić, při čimž so ani před hrubym, haj samo­ ranjacym abo křiwdźacym po­mjenowanjom njebojachu. Tole stawaše so z pomocu wěsteho archaiskeho typa městnych mjenow, kotryž so w pozdźišich dobach wjace njenałožowaše. Wotpowědna mjenowa forma steješe w pluralu a zestaji so z dweju woznam nošaceju wobstatkow.

Wo duchowno-religioznej kulturje Serbow w prěnich lětstotkach po zasydlenju njewěmy skoro ničo. Tež stawizniske žórła po frankowskim zdobyću njewob­sahuja nimale žane informacije wo ludowej wěrje, wo nabožnych předstawach a nałožkach, wo »pohanskich« bohach, wyšich bytosćach a kultowych jednanjach Milčanow a Łužičanow. Porno tomu rozprawjeja srjedźowěkowscy historikarjo Adam z Bremena, Helmold z Bosauwa, danski chronist Saxo Grammaticus a druzy, zo česćowachu sej po­łob­­scy a baltiscy Słowjenjo, Obodrića, Lutykojo, Wilčenjo a Pomoranojo kaž tež Słowjenjo při delnjej Sprjewi a Haboli w swjatnicach a swjatych hajach swojich přibohow. Woni přeradźeja nam tež mjena jich bójstwow, mjez nimi Svarožic, Triglav, Svantevit a dalše. Biskop Thietmar Mjezyborski pisa, zo bě­štej žórło a jězor pola Hłomača (Lommatzsch) srjedźišćo kultiskich česćowanjow. By cyle prawdźe njepodobne było, bychu-li Łužiscy Serbja nastupajo dokřesćanske nabožne předstawy a »pohanski« kult tuž wuwzaće tworili. Wědomostny zakład pak pobrachuje my­ti­skim­ předstawam a legendam wo bójskim swěće Serbow, kaž su so wone wot kónca 17. lětstotka sem wot bratrow Frenclow a druhich daloko šěrili, tež wo »bójskimaj horomaj« Čornobóh a Běłobóh.  

Hižo dołho do nastaća swójbnych mjenow začuwachu ludźo potrjebu, při­słušnosć k swójbje, k rodej abo pochad wot swójbneho nana rěčnje zwuraznić. Tole móžeše so w času do zawjedźenja dwumjenowosće, hdyž přidruži so lěpšeho rozeznawanja dla k předmjenu druhe mjeno najprjedy w městach z rosćacym wobydlerstwom, jenož z pomocu předmjena samoho stać. Při tym nałožowachu so sćěhowace metody:

1. Wospjetne pomjenowanje. Nowonarodźene dźěćo dósta mjeno nana, druhdy tež dźěda. Tak pomjenowa Korla­ Wulki (747–814), kiž bě swoje mjeno wot swojeho dźěda Karla Mar­tella dóstał, najstaršeho syna tohorunja Karl/Korla. Samsne postupowanje móžemy pola słowjanskich wjerchow na Rujanach wobkedźbować. Na Jaromara I. († 1217) sćěhuje Wizlaw I. († 1255), po nim přińdu Jaromar II. († 1260), Wizlaw II. († 1302), Wizlaw III. († 1325) a jeho młódši bratr Jaromar († wokoło 1294).

2. Hižo z najzažnišich časow wu­žiwachu so pola Germanow, Słowja­now a druhich indogermanskich ludow dwudźělne połne mjena, tak w pra­słowjanšćinje Miroslavъ, z mirъ ›měr‹ a slava ›sława‹. K woznamjenjenju pochada móžeše so nowonarodźenemu połne mjeno z mjenowym dźělom nana dać abo jeho z krótkej formu z tajkeho mjena pomjenować. Konkretne přikłady ze słowjanšćiny hodźa so za to jenož sćežka podać, za to pak přikłady z bytostnje zašo traděrowaneje germanšćiny. Tak zapisuja žórła w Starobayerskej lěta 752 jednoho Adalperhta ze swojim synom Chuniperhtom, z -perht (tule w hornjoněmskim pisanju za -bert) ze starowysokoněmskeho beraht ›błyšćate‹.

Zo běchu do kónčinow mjez Łobjom a Solawu w mjeńšich a wjetšich sku­pinach připućowani Słowjenjo towaršnostnje organizowani a zo stejachu na jich čole wjednicy, tole wuchadźa hižo z jich prěnjeho naspomnjenja w Fredegarii Chronicon k lětu 631/632. Na wotpowědnym městnje zhonimy wo wěstym Dervanus dux gente Surbiorum, wo Derwanje, wjerchu z kmjena Serbow. W naslědnych lětstotkach rozprawjeja žórła přeco zaso wo duces ›wjerchach‹, reges kralach‹, primores ›nadobnych‹, seniores ›staršich‹, milites ›wojakach‹ a dalšich dostojnikach Słowjanow, z kotrychž stupichu mnozy, dalo­kož njeběchu w bojach z frankskimi dobywarjemi padnyli, po christianizowanju do němskich słužbow.1 We łaćonšćinje spisane chroniki, ludowe tafle, anale, pozdźišo wopisma a druhe pisomne žórła zdźěleja nam tež mjena serbskich wjednikow: 805 Semil rex Dalemincorum, 806 Miliduoch dux Sclavorum, 955 Cuchavicus senior a wjele dalšich. Zawěsće eksistowachu za tutych zastupjerjow wodźaceje woršty, wotpowědujo jich poziciji w systemje mocy a jich róli w towaršnosći, přisłušace słowjanske pomjenowanja. Tute njezawostajachu w žórłach žane slědy, dadźa pak so z pomocu serbskich wosobowych mjenow z pozdźišich lětstotkow wotkryć. Dokelž nałožowachu Słowjenjo hač do 10. lětstotka hišće pózdnjoprasłowjanske dialekty, kotrež přeńdźechu potom do staroserbšćiny, hodźa so za wotpowědne słowa, socialnoekonomiske a politisko-institucionelne terminusy, prasłowjanske formy rekonstruować.

Prawdźepodobnje běchu so hižo w pradomiznje Słowjanow, přiběrajcy pak na wulkich pućowanjach a wosebje po zasydlenju w nowych sydlenskich kónčinach, z jednotliwych rodow a rodowych zhromadźenstwow mjeńše a wjetše kmjeny wutworili. Pod kmjenami rozumimy pochadowe zhromadźenstwa, politisce a wojersce agěrowace skupiny, pozdźišo sydlerske zhromadźenstwa, kotrež zwjazuje přiwuznistwo, zhromadny kult, samsny dialekt a samsnu tradiciju, nic naposledk tež prócowanje wo zdobyće noweho sydlenskeho kraja, kotrež bě za přežiwjenje wažne. Jedyn ze staršich rodu wusahowaše ze swojimi nawjedowanskimi kajkosćemi, ze zmužitosću, žiwjenskimi a wojowanskimi nazhonjenjemi kaž tež ze swojej charismu a móžeše tuž na čoło kmjena stupić. Bytostnu rólu hrajachu při tym přiwuzniske poćahi, kotrež sobu wo daledaću wodźaceje pozicije, funkcije *županъ abo *kъnędzь, wot generacije ke generaciji rozsudźachu. Mjeno wjednika móžeše so tak z mjenom kmjena stać. Tute přinošowaše jako rěčne znamjo k tomu, zo zawěsći so zwjazanosć skupiny runje tak kaž jeje reprezentacija porno druhim cyłkam w tehdomnišich wójnskich časach. Jako přikłady njech so tu naspomnja wone w Bayerskim geografje (850–870) mjenowane kmjeny Bjezunčanow a Milčanow, w druhich žórłach su to Choćimjenjo, Chutyčenjo, Neleticojo, Susłojo a dalše, kotrež wuńdźechu z wosobowych mjenow *Běžunk, *Milk, *Chocim, *Nelet, *Žužel(a) atd.

Hižo wot najstaršich časow, hdyž so ludźo z rólnistwom zaběrachu, běchu woni z rosćacej ličbu wobydlerjow a popušćowacej płódnosću pódy přeco zaso nuzowani, sej nowu rolu zdobywać. To móžeše so w našich kónčinach jenož z trjebjenjom pralěsa docpěć. Rozrisanje tutoho za přežiwjenje wažneho nadawka wopokaza so za tehdomnišu towaršnosć ze swojimi – z dźensnišeho wida – primitiwnymi gratami kaž sekera, motyka a łopač jako nimoměry ćežke a napinace. Stari Słowjenjo kaž tež druhe ludy wuwiwachu tohodla metodu, kotraž so jako wohnjowe trjebjenje woznamjenja. Jeje zakład je wotpalenje lěsneho terena, kotryž je za ratarske wužiwanje předwidźany. Tutón proces w swojej cyłkownej wobšěrnosći ćehnješe so zwjetša přez dlěšu dobu, poćahowaše so na rozdźělne počasy a wopřija wjacore kročele, kotrež běchu zdźěla z wulkej prócu zwjazane.

Jako prěnje dyrbjachu so štomam mjeńše hałuzy wotłamać a wotrubać a skora wot zdónka wotbělić, zo bychu cyle wuschnyli. Po tym buchu hałuzy a hałužki na lěsnym powjerchu naworštowane. Hdyž běše tak zdobyta palna maćizna dosć wusušena, móžeše so tute paliwo zapalić. To stawaše so zwjetša w nalěću, krótko do toho, zo trawy a rostliny znowa rosć započachu. Při spalenju we wulkim mnóstwje zwostawacy popjeł bu w dalšim wobdźěłanju pódy z lěsnej pjeršću změšany a słužeše jako přirodne hnojiwo. Do toho dyrbjachu so w zemi zwostate korjenje wotstronić: zwućahać abo wukopać. Potom so póda z pomocu radła překopowaše. Hakle nětko móžeše rataj abo worak, kaž stari Słowjenjo po wuprajenju we Łužicy zwučenych swójbnych mjenow Rataj a Worak rólnika, woraka, potajkim bura mjenowachu, z wusywom započinać. Wobě słowje du na prasł. *orati ›worać‹ wróćo. Na tym bazěruje tež ds. a hs. radło, ně. Hakenpflug, prasł. *órdlo. Wot słowa radło stej ds. swójbnej mjenje Radłak a Radlik wotwodźenej. Słowjenjo plahowachu předewšěm jahły, ječmjeń, a pšeńcu, hłowna žitna družina běchu jahły.

Do přichada Słowjanow nachadźeše so nad hornim Łobjom wulki kmjen Hermundurow, kotrychž hižo romski historiograf Tacitus (55–120 po Chr.) naspomnja. Wokoło lěta 100 po Chr. sydlachu mjez Łobjom a Wódru Semnonojo, w Šleskej měješe kmjen Silingow swoje bydła. Durinčenjo zabrachu kónčiny mjez Durinskim lěsom, Werru, Smolinami a Łobjom. Germanske kmjeny běchu w běhu ćahanja ludow hač na někotre skupiny we wjetšinje wotpućowali, hdyž w času wokoło 600 po Chr. prěnje skupiny słowjanskich sydlerjow do nimale bjezludneho kraja přichadźachu. Wo nich rozprawja prěni króć Fredegarii Chronicon k lětomaj 631/632. Wone městno, hdźež je rěč wo Dervanus dux gente Surbiorum, rěka w němskim přełožku: »Dervanus, Fürst des Volkes der Sorben, die slawischen Stammes waren und schon seit langer Zeit zum Frankenreich gehörten«. Wotkel Słowjenjo pochadźachu a po kotrym puću so do sydlenskich kónčin při wuchodnej hranicy regnum Francorum dóstachu, wo tym mjelčachu pisomne žórła tež w dalšich lětstotkach. Hakle kónc 1940tych lět storčichu slědźerjo při přepytowanjach słowjanskich wurywankow w srjedźnych Čechach na swobodnje z ruku formowane, jednore sudobja, kotrež so pozdźišo jako keramika »Praskeho typa« woznamjenichu. Němscy archeologojo namakachu při swojich wurywanjach sewjernje Rudnych horow samsny typ keramiki a sudźachu z toho, zo běchu Słowjenjo srěnjopołobskeje kónčiny z Čěskeje připućowali. Při pozdźišich archeologiskich slědźenjach so wukopa, zo zwisuje keramika »Praskeho typa« z palnym pochowanjom, mohilemi a twarom jamowych domow, wuhotowanych z kachlemi abo wohnišćom. Na tute wašnje hodźeše so archeologisko-kulturelny kompleks postajić, kiž zwjazowaše srěnjopołobsku kónčinu hač k Solawje a daloko hač do sewjera z Čěskej a Morawu. Słowjanske wobsydlenje dyrbješe so potajkim wot juha sem po Łobju dele hač do kónčin srjedźneje Habole wotměć.