K 100. jubilejej hornjoserbskeho wudaća »Odyseje« a »Ilijady« Homera
Zajim Serbow za mytologiju, za antiku scyła, móžemy wot spočatka eksistency serbskeju literarneju rěčow a swětneho pismowstwa, to rěka wot srjedź 19. lětstotka, wobkedźbować. Wuraz toho je zawěsće wudaće »Odyseje« (Budyšin 1921) a »Ilijady« (Budyšin 1922) wot Homera w přełožkomaj Mateja Urbana (1846–1931). Běše to chutne předewzaće, za kotrež bě pjenježna zběrka trěbna. Přełožowarjej so poradźi zezběrać 24.017,50 hriwnow, mjez darićelemi njeběchu jenož Serbja, ale tež Němcy a Słowjenjo (mj. dr. čěski statny prezident Tomáš Garrigue Masaryk, kotryž da wjace hač 3.000 hr).1 Urban započa swoje dźěło w lěće 1908 na nastork Oty Wićaza. Za swój zaměr nałožowaše wjele prócy a napinanja, jeho přełožkaj buštej entuziastisce přiwzatej. Dźensa, z časoweje distancy, stej hódnoćenej jako přejara posłownej a parowacej wuměłski błyšć. Zda so pak, zo měješe přełožowar dokładny cil: Wón chcyše pokazać funkcionalne móžnosće rěče a jej na tute wašnje něšto kaž pomnik stajić.2 Wo tym swědči bjezdwěla namołwa, kotraž je na titulnej stronje »Odyseje« wotćišćana: »Serbja, namrětu rěč sej hajmy maćernu swěru! Chcemy-li njesmjertni być, horliwje pěstujmy rěč!« A w »Ilijadźe« namołwja wudawaćel: »Serbja, wojujmy wo swój přichod, kaž něhdy před Troju kmanosć a wutrajnosć sej dobyłej njesmjertnosć stej!« Je potajkim widźeć, zo jednaše přełožowar tohorunja, a snano předewšěm, z patriotiskeho pohona.
Njedawno swjećachu Serbja ptači kwas, ludowy nałožk, kotryž podarmo pytaš w kulturje druhich ludow. Je to wjesoły swjedźeń, předewšěm za dźěći, ale zdobom tež za dorosćenych. Dźěći stajeja talerje na wokno abo před durje, nadźijejo so, zo dźakuja so ptaki ze słódnym darom za picowanje w zymje. Młódše wjesela so zawěsće na wobdźělenje w »ptačokwasnych« předstajenjach. Dorosćeni pak wopytaja wot Serbskeho ludoweho ansambla přihotowany ptačokwasny program.
Ptaki su jedyn z najwažnišich elementow přirody, jewjacych so w serbskej kulturje. To pokazuja přikłady w literaturje, molerstwje abo hudźbje, to wobkrućeja zdobom rěčne wobroty.
Ptaki so často w hornjoserbskej literaturje jewja. Ćežko je tu podać wšitke přikłady, chcemy pak spytać so někotrym z tutych bližić.
Zwěrjata, a tu tež ptaki, su předewšěm rjekojo w dźěćacej literaturje. Dosaha sej wobhladać aktualny poskitk Ludoweho nakładnistwa Domowina. Tu namakamy wroblika Frida a sroku Martu w powědančkach Jěwy Marje Čornakec (Kak su wroblik Frido a jeho přećeljo do Afriki lećeć chcyli, Zakuzłana sroka), sowu Otiliju w knize Hdźe je sowa? Měrany Cušcyneje a tež někotre honačiki: tón w powědančku Findus a hara z honačom Svena Nordqvista, honač Heinrich Jana Wornarja a honač Jurko Jurja Kocha w jeho rymowanjach Honač Jurko z čerwjenym pjerom, kotrež poćahuja so na delnjoserbski nałožk łapanja kokota. Tež w knize Ptače činki Dorotheje Šołćineje a Dietricha Šołty jewja so akterojo ptačeho kwasa. W hornjoserbskej wersiji fabulow Aesopa, wozjewjene w zešiwkomaj Wróna a baćon, so ptaki tohorunja mjenuja. Serbja maja zdobom rymowane fabule Handrija Zejlera, wušłych w Bajki. Fabule1. Jich rjekojo su najčasćišo ptaki, na přikład w fabulach Paw a husyca, Baćon a wrobl, Kapon a sroka, Wrobl a sołobik, Wrobl a sknadź, Kokoš a psyk kaž tež Wroble a kraholc. W tutych nimoměry powučacych tekstach sćělesnjeja ptaki wšelake čłowječe typy, charakterne kajkosće kaž tež kontrerne nahlady. Tak so na přikład w fabuli Paw a husyca, w kotrejž paw, hordy na swój zróst, a skromna husyca, kotraž nima tajku rjanu, za to pak praktisku pjeriznu, tworitej analogiju mjez postawomaj bura a naduwaka. Z fabule je wučitać slědowaca moralka:
