Rozgrono ze sobuźěłaśeŕku ladinskego instituta Mauru Chiocchetti­

Dobry źeń! Móžośo se pšosym krotko pśedstajiś? Źo Wy bydliśo a co Wy sćo pó pówołanju?

Bondì! Ja som Maura Chiocchetti z gmejny Moena w dole Fassa. Źěłam něnto styri lěta w Ladinskem kulturnem instituśe w San Giovanni di Fassa, ale som how južo pěś lět wót 1989 až do 1994 źěłała. K cilam instituta słuša zběranje, sortěrowanje a studěrowanje maśizny, kenž nastupa stawizny, góspodaŕske žywjenje, rěc, folkloru, mytose a nałogi Ladinarjow. How źěłam ako zastojnstwowa sekretaŕka, wušej togo som zagronita za pśełožki do ladinšćiny a rěcne póraźowanje.

Źo a w kótarych kontekstach žywjenja jo ladinšćina słyšaś? Kak wjele powědarjow něźi ma ladinska rěc?

Ladinšćinu móžośo słyšaś we wšyknych žywjeńskich wobceŕkach, wót bary až do supermarka, na twaŕnišću abo w běrowje, w šuli, na źěłowem městnje a na droze. Samo w cerkwi, weto jano pśi wšakich wósobnych góźbach, na pśikład na patronatskich swěźenjach. Ale to se wótměwa jano mjazy powědarjami ladinšćiny. Gaž nanejmjenjej jaden wót pśibytnych ma italšćinu ako maminu rěc, powědamy awtomatiski italski, dokulaž powědaŕ italskeje rěcy, kenž jo akle krotko w dole žywy, lěbda rozmějo ladinšćinu.

Nowe lěto, nowa cytańska maśizna! Pśed pór mjasecami jo wujšeł dolnoserbski knigłowy kalendaŕ za lěto 2023. Serbska pratyja słuša bźez cwiblowanja k nejwěcej wótcakowanym, woblubowanym a wuspěšnym publikacijam w dolnoserbskej rěcy. Z někotarymi pśetergnjenjami politiskich a góspodaŕskich pśicynow dla wuchada wóna južo wót lěta 1880 a zagórjujo cytaŕki a cytarjow wšyknych starstwowych kupkow, generacijow a schójźeńkow kubłanosći. Ale co na nas lětosa caka na něźi sto a źewjeśźaset połnje nakłaźonych bokach? Co su se tenraz naše pilne awtorki, awtory a redakcija za nas wumyslili? Rejujuce žeńske w serbskich drastwach, elegantne serbske muske a cerkwiny torm w slězynje pyšnje titelowy bok aktualnego wudaśa pratyje, kenž zbuźiju na kuždy pad móju narskosć! Na zachopjeńku pratyje namakajo se tradicionalna stolětna pratyja. Wjedrowe prognoze w stolětnej pratyji cytaju se wjelgin běžnje. Lěc wóni maju potencielnje informatiwnu gódnotu, njamóžom ako amater pósuźiś. Móžom pak groniś, až wóni su amizěrujuce a na kuždy pad radne zastupjenje do lětosneje pratyje. Wjelgin interesantne su staroserbske mjenja mjasecow – wěrna linguistiska chłošćonka za lubowaŕki a lubowarjow dolnoserbšćiny! Wósebnje rědne su w samskem wótrězku pratyje naraźenja za sportowanje doma z pjera Tadeja Cyža, kótarež jo z górnoserbšćiny pśestajił Erwin Hanuš. Za kuždy mjasec pśedstaja nam awtor wšakorake idejki za sportowanje doma. Zwucowanja su źělone do tśich kategorijow: nejpjerwjej rozgrěwanje, pótom power-trening a na kóńcu wótnapinanje. Kaž jo awtor južo w swójom pśinosku spomnjeł, jo pógibowanje na chłodnych dnjach a pśi póchmurnem wjedrje wažne, ale toś te zwucowanja su tak praktiske a njekomplicěrowane, až móžomy je mimo problemow pśenjasć do lichego a póžywaś fryšny pówětš a słyńco. Głowna tema pratyje za lěto 2023 jo gmejna Wjerbno, kótaraž słuša oficialnje k serbskemu sedleńskemu rumoju, a kótaraž jo prezentna wót titelowego łopjena až do slědnego boka knigłowego kalendarja. Fotowa reportaža z awtentiskimi bildkami z wjerbańskego žywjenja nastaja cytaŕstwo na gnujuce literariske drogowanje do wušej pomjenjoneje serbskeje gmejny w Błotach. Stawizny, tšojenja ze žywjenja wobydlarjow Wjerbna, wažne historiske daty, interesantne wurězki ze starych wudaśow Casnika a samo recepta z wjerbańskeje kuchnje zwězuju se ceło wólnje a někak awtomatiski do žywego, barwnego a informatiwnego pśewódnika za błośańsku gmejnu. Rozpšawa wó wjerbańskich wudrogowarjach a pśedewšym pśeglěd wó žywjenju a statkowanju serbskego literata Mata Kosyka wudopołnijotej toś to lubosćinske pó­znaśe Wjerbnoju! W źiśecem źělu lětosneje pratyje namakaju młode cytaŕki a cytarje napšawdu rozdrosćece a rozwjaselece pśinoski. Basni, tśi gódańka, směšnej anekdośe a žorśiki spóraju bźeze cwiblowanja nic jano źiśi, ale teke wjele dorosćonychk smjejkotanju. Kśicawka jo dobre zwucowanje za koncentraciju a pšawopis. K tomu pśiźo wěcejbocna bajka wó sedymgłowatem plonje z pjera awtorki Jill-Francis Ketlicojc, kótarejež twóŕba jo zawěsće južo něnto źěl kanona moderneje serbskeje źiśeceje literatury. Lisćiny śěžkich słowow pód pśinoskami su za mójim zdaśim a pó źělach pśewšo notne a wjelgin pomocne, dokulaž njemusymy pśi cytanju paralelnje do słownika glědaś. Źěl za kśesćijanow jo mě lětosa pozitiwnje pśechwatał! Město tradicionelnych psalmow, citatow a bjatowanjow, kenž se stawnje wóspjetuju we wšakich publikacijach, namakaju se tenraz w kśesćijańskem wótrězku pratyje wjelgin interesantne a wótměnjate pśinoski. Mjazy drugim caka w njom na cytaŕki a cytarjow rědnje wugótowany pśinosk wó wjerbańskej cerkwi z nowymi a historiskimi fotografijami. Awtorki a awtory lětosnego dolnoserbskego knigłowego kalendarja su byli tenraz wopšawdu wjelgin kreatiwne! Wše cytaŕki a cytarje pśidu mimo wuwzesá k swójomu. Pratyju za lěto 2023 móžom jano chwaliś. Njeby był spšawny, gaž by wó njej napisał něco złego. Jo, z wósebneju doraznosću com groniś, až taku dobru pratyju njejsom južo dłujko w rukoma źaržał. Samo lisćina awtorow na kóńcu knigłow wubuźujo we mnjo wěste spokojece zacusé, gaž wiźim, až jo hyšći dosć luźi, kenž z wjelikeju motiwaciju w serbskej rěcy pišu. A naźejam se, až hyšći dłujko tak buźo.

 

Rědnučke góry, wjelicne skały a góla – taku idylu pśedstajamy se, gaž myslimy na Dolomity. A taki jo tež mój prědny zaśišć, gaž pó wěcejgóźinskej jězbje skóńcnje stojm na campingowanišću w gmejnje Campitello di Fassa. Lěcrownož som tam južo raz w dowolu był, cuju se pitśku zgubjony a du do recepcije campingowanišća, se naźejucy, až dostanu tam dalšne turistiske informacije. W recepciji gronim »Buonasera! Deutsch? English?« a cakam na reakciju žeńskeje, kenž sejźi za tejku. Žeńska mě wótegronijo, až móžomej powědaś pómałem nimski. W běgu naju rozgrona zgóniju, až žeńska znajo ladinšćinu a ja wulicuju jej krotko wót Serbow a serbšćiny pla nas w Nimskej. Pśi tom jo nastało slědujuce rozgrono, kótarež jo stwóriło zakład za žywe zeznaśe a kótaregož wopśimjeśe směju něnto z Wami źěliś …

 

Móžośo se nam pšosym krotko pśedstajiś? Chto Wy sćo, źo bydliśo a co źěłaśo?

Mě se groni Marika Favé, oficielnje Marica. Som 48 lět stara a bydlim w Campitello di Fassa w rědnych Dolomitach. Som sněgakowaŕska wucabnica a górska wjednica. Mam jadnasćo lět staru źowku a som Ladinaŕka.

 

Wy sćo Ladinaŕka. Ladinarje su etniska kupka ze swójskimi tradicijami a swójskeju rěcu w Dolomitach. Kak wjele Ladinarjow zapšawym eksistěrujo a kak derje su Ladinarje zorganizěrowane?

 

Skóńcnje jo tak daloko! Njedawno jo wujšeł dolnoserbski knigłowy kalendaŕ za lěto 2021. Serbska pratyja słuša zazdaśim k nejwěcej woblubowanym a wuspěšnym publikacijam w dolnoserbšćinje. Wót lěta 1880 zagórjujo wóna z někotarymi pśetergnjenjami cytaŕki a cytarjow wšyknych starstwowych kupkow, generacijow a schójźeńkow kubłanosći. Ale co na nas tenraz caka na sto a jadenašesćźaset połnje nakłaźonych bokach? Co jo se tenraz něźi tśiźasća awtorkow a awtorow za nas wumysliło?

Głowna tema lětosneje pratyje jo gmejna Běła Góra, kótaraž słuša k serbskemu sedleńskemu rumoju, a kenž jo prezentna wót zachopjeńka až do kóńca knigłow. Fotowa reportaža, stawizny, tšojenja, legendy, powěsći, wurězki ze starych wudaśow Casnika, warjeńske recepty a dalšne rozwjaselece fakty zwězuju se cele normalnje a awtomatiski do žywego, barwnego a informatiwnego pśewódnika za Běłu Góru, kótaryž se rowna změstymi napšawdnemu lubosćinskemu póznaśu.

Serbska pratyja, redakcija Horst Adam, Ingrid Hustetowa, Bernd Pittkunings, Budyšyn: LND 2020, 161 b.

Awtorki a awtory lětosnego dolnoserbskego knigłowego kalendarja su byli tenraz wjelgin kreatiwne. Wše cytaŕki a cytarje pśidu mimo wuwzesá k swójomu. Wósebnje rědne su w głownem wótrězku pratyje ideje za dekoracije z pśirodnych materialijow z pjera Bianki Šeferoweje, kenž te kreatiwne mjazy nami budu zawěsće wopytowaś. Źěl za kśesćijanow jo šyroko rozrědowany. Mimo tradicionelnych tekstow z pjera Marjany Domaškojc namakaju se tam reportaža wó jatšownych nałogach w Pólskej, pśinosk wó młodyma serbskima kśesćijanoma, psalm a dalšne fakty z cerkwinego žywjenja. Wjelgin derje cytaju se wjedrowe prognoze w stolětnej pratyji, kótaraž ma se wě skerjej amizěrujucu daniž informatiwnu gódnotu. Wjelgin informatiwne pak su staroserbske mjenja mjasecow – wěrna chłošćonka za lubowaŕki a lubowarjow dolnoserbšćiny! W źiśecem źělu pratyji namakaju młode cytaŕki a cytarje směšne tšojeńka, wabjecej gódańce, basni a žorśiki, kótarež spóraju bźeze cwiblowanja tež wjele dorosćonych k smjejkotanju.