Přeměnjenje a přewinjenje krizy stej zakładnej motiwaj basnjow w tutej kedźbyhódnej zběrce, nastatej w běhu lětdźesatka, w kotrymž basnica basnistwo pječa jenož za sebje wotkrywa (»pisam za sebje«, »wotkrywam přećelku poeziju«, str. 5). Titul – Mosty přez morjo. Na prěni pohlad oksymoron, wěc njemóžnosće, napřećiwk. Morjo njeda so bjeze wšeho přeprěčić.

Zběrka wotewri so z poetiskim wuznaćom. Dokelž słowo tekst roztworja a pod nim wjerše wotwodźěwa, wotkrywa basnica za sebje a za nas jako móst nowe basnjenje, nowu poetiku. Digitalne basnjenje kaž algoritmus, kaž pytanska mašina. Alfabet a leksikon, potajkim je cyły swět pytanske polo. Zapodaće rěka: Baseń z pismikami O P W K pisać, tema wuchadźa ze zhusćacych so asociacijow w běhu pytanja. Najprjedy započnješ z O: »oksymoron / oksiděruje / oktawu wyše« (str. 8). Potom slěduje prěni oksymoron »čornota běłeho dnja« a tak so pytanje pola P dale wjedźe. Šěry wšědny dźeń je wšitko pisane (»orient«) spóžrěł – podobnje kaž w basni »Přijeće«: »šěry dźeń / šlaha zelenu pisanosć« (str. 22). A z tym mamy zakładny motiw a wobrazowe žórło – orient. Dospołnje přirodnje nastawaja z toho palma, pusćina, karawana, oaza, tawb a wóń korjeninow. Oktawu pozdźišo we wosmej lince slěduje druhi oksiděrowany oksymoron – pusćina wosrjedź morja. Orient a tež wšitke druhe tu performatiwnje stworjene rumy (pusćina, karawana, oaza) su namjezne, přechodne a transitoriske rumy z młowojtymi wobrysami a zdobom z mutnymi wobrazami, schowanymi klučemi, kotrež wjacezmyslnosć wuprudźeja. Karawana steji potom za ćěkańcu, jězbu, pasažu. Oaza je refugium, wuchowaca kupa w pěskowym morju, štož je jenož wobroćenje »pusćiny wosrjedź morja«. Tuž pokazuje tute cyle komprimowane basnistwo žiwjenje w pohibje, žiwjenje w mjezotach, nomadiske žiwjenje pytajo za sobu samym (»po puću namakach sebje / buch sćerpna / buch wutrajna / z mozlemi pokryta«, str. 12). Krajiny su mobilne, njeje kruteho zaměstnjenja, žiwjenske naćiski a woznamy su njestabilne a přepušćliwe. Subjekt přewinje krizu (womora, str. 8), z tym zo znowa wotkryty poetiski kosmos w ruce dźerži.

Składnostnje lětušeho braniborskeho Swjedźenja Noweje hudźby, »intersonanzen«, zaklinči we wobłuku koncerta w »Museum Potsdam« 3. junija – na narodninach komponista – němske prapředstajenje kompozicije »Pax optima rerum – Pokój jest najlepszy« Jana Cyža, za wioloncello a klawěr (2024).

Wot Cracow Dua z Pólskeje – staj to Jan Kalinowski na wioloncellu a Marek Szlezer na klawěrje – wuběrnje interpretowany kruch, běše so w samsnym wobsadźenju hižo 25. apryla w Krakowje prěni króć předstajił.

Woznamjenjace njeje woznamjenjene a to je wulka ćeža za zrozumjenje woprawdźe moderneje hudźby.

Nahrawanje oratorija »Serbski kwas – Wobraz ze žiwjenja«, zwoprawdźi so z podpěru Załožby za serbski lud w oktobrje 1997 w Chróšćanskej wjacezaměrowej hali »Jednota«.

Pod nawodom kapałneje mišterki Judit Kubicec, zaspěwachu sopranistka Sabine Groß, mecosopranistka Tanja Donatec, tenoraj Frieder Aurich a Handrij Henčl, baritonaj Stefan Baumgärtel a Šćěpan Nowak, basaj Marek Rzepka a Michał Janca kaž tež Serbski muski chór Delany, chór Budyšin a chór Serbskeho ludoweho ansambla.

Instrumentalny dźěl hraješe orchester SLA. Cyłkownje tři dźěle oratorija, z pjera załožerja serbskeje artificielneje hudźby Korle Awgusta Kocora na poetiski tekst Handrija Zejlerja, su na dwěmaj CDjomaj rozdźělene. Přewzali su orchestraciju Huberta Krossa.

»Serbski kwas« je prěni z oratorijow K. A. Kocora. Tehdy 26lětny wučer w Stróži, swoje dźěło na prěnjej wersiji 9. julija 1847 zakónči. Prapředstajenje swojeje prěnički we wulkej hudźbnej formje přewjedźe so pod nawodom komponista składnostnje 4. serbskeho spěwneho swjedźenja, dnja 8. oktobra 1847 w Budyšinje. W chórje spěwachu tehdy 100 spěwarjow, ale jenož 18 spěwarkow. Oratorij wopodstatni so w dobje wozrodźenja ludow jako skutkowny a do přichoda sahacy narodny epos.

1 »Znowa namakany přećel« – Holanski (2024, str.26).

»Reunion« (Der wiedergefundene Freund) rěka jendźelska nowela Freda Uhlmana z lěta 1971, kotraž wuzwoli so mjez druhim 1997 wot Němskeje akademije za dźěćacu a młodźinsku literaturu jako kniha měsaca. Nětko přełoži Martin Holanski kapsnu knihu pod titulom »Znowa namakany přećel« do hornjoserbšćiny. To běše wosebity powabk, sej ju bliže wobhladać.

Wudało je knihu nakładnistwo Veles z Lipska, kotrež je před dwěmaj lětomaj Hajdukec swójba, Lubiny, Dušana a syna Branka, załožiła. Nakładnistwo njeje jenož wusměrjene na přełožki dźěćacych a młodźinskich knihow do hornjoserbšćiny, ale tež na wjacerěčne wudaća swójskich tekstow.

Hladajo na předležacu lekturu je z lěpšinu, sej skrótka biografiski pozadk awtora wuwědomić. Uhlman je so w lěće 1901 w srjedźnostawskej židowskej swójbje w Stuttgarće narodźił. W lěće 1927 sta so z prawiznikom. Zdobom bě aktiwny čłon SPD a z Kurtom Schumacherom spřećeleny. Doba nacionalsocializma bě žiwjenje Uhlmana wosebje hladajo na jeho politiske aktiwity a židowski pozadk enormnje wobwliwowała. Tak poda so wón w lěće 1933 do eksila. W slědowacych lětach skutkowaše w Francoskej, Španiskej a Jendźelskej. Tam sej wosebity renomej jako moler a spisowaćel zasłuži.

Mały rjad Serbskeho instituta Budyšin, zešiwk 36, měrc 2024, 140 stron, němski přełožk Božena Braumannowa; redakcija Lubina Malinkowa, Theresa Jacobsowa; lektorat Karin Damaschke

W lěće 1993 wuda Dom za serbsku ludowu kulturu w Budyšinje knihu wo serbskich dudach, kotraž je hač do dźensnišeho standardne dźěło wo tutym instrumenće. Awtor běše Josef Režný (1924-2012), renoměrowany čěski dudák, hudźbny etnologa a załožer mjezynarodneho dudoweho festiwala w južnočěskich Strakonicach. W nalěću 2024 wuńdźe w »Małym rjedźe Serbskeho instituta« zešiwk pod titulom »Sorbische Geigen. Serbske husle«.

Tak předleži nětko standardne dźěło wo dwěmaj dalšimaj awtochtonymaj serbskimaj ludowymaj instrumentomaj. Wobě knize stej po wobjimje přirunajomnej: 140 resp. 160 stron. Po wuhotowanju je Kalinowa publikacija skromniša (brošura město kruteje wjazby, mjeńši format), za to móžeja ju zajimcy z webstrony Serbskeho instituta bjezpłatnje downloadować. A to so wupłaći!

Lětsa w juniju je wušła kniha »Mała wjera« Otfrieda Preußlera w hornjoserbskej rěči, přełožena wot Lubiny Hajduk-Veljkovićoweje po tekstowej wersiji wosebiteho wudaća z lěta 2023.

Otfried Preußler (1923-2013) narodźi so w Reichenbergu, w dźensnišim Liberecu w Čěskej. Jeho staršej dźěłaštaj jako wučerjej a wozjewještaj literarne, wučbne a ludowědne teksty. Sudetscy Němcy dyrbjachu 1945 swoju domiznu wopušćić a z tym tež Syrowatkec swójbni, kotřiž mjenowachu so wot lěta 1941 Preußler. Swójba přesydli so do kónčiny wokoło bayerskeho Rosenheima. Nan Josef Preußler je wusydlenja dla swój přez lětdźesatki nastaty archiw ludowědnych a domizniskich slědźenjow zhubił. Mjez tutymi bě wobšěrny material ludoweho basnistwa kaž powěsće, bajki, tryski, mytologija a nałožki. Preußlerec synaj staj z knihami a tradiciju powědanja wotrostłoj.

Struktura publikacije

Publikacija rozrědujo se do 4 głownych kapitlow: zawod, elementy narodneje drastwy, woblekanje drastwy a pśidank. Pódkapitele zaběraju se z nałogami, tradicijami a pśiwěrami wokoło swajźby a z njeju zwězanymi wašnjami.

W pśidanku namakajomy wobšyrnu bibliografiju a nimsko-slěpjański słownik, kótaryž wólažcyjo orientaciju pśi lekturje wopisowanjow wšakorakich źělow drastwow ku swajźbje. Wabjece jo, až wopśimjejo edicija wjele carno-běłych reprodukcijow historiskich wobrazow ako teke wósebnje za toś te knigły mólowane barwne fotografije, kótarež pokazuju nadrobnje, kak maju se drastwy pšawje woblekaś. Wšakorake starstwa modelow pósrědniju knigłam awtentiskosć a lěpše pśedstajenje wó kompleksnem a cesto dosć komplicěrowanem nadawku, drastwu w regionje Slěpego pó tradiciji nosyś.

Zajmnej stej teke kapitel wó swajźbnych gercach a dudakach, bźez kótarychž njamóžo se pó słowje wótměś žedneje swajźby a žednogo pśiwitanja, a wobšyrny kapitel wó tak pomjenjonej twjelce, kótaraž jo w Ruskej a Ukrainje pitśku hynacej znata pód mjenim rusznik1. Źěkowano źěłoju a sobuźěłoju wjele luźi su knigły wuběrne žrědło wědy za pśiduce generacije a wobchowuju informacije pśed zabyśim, kótarež su se něga wót generacije ku generaciji, cesto jano wustnje, dalej dawali.

W lěće 2019 bu awtor Saša Stanišić (*1978) za swój roman pod titulom »Herkunft« z němskim knižnym mytom wuznamjenjeny. Kniha jedna, tak piše awtor sam, »wo prěnim připadźe našeje biografije: so něhdźe narodźić. A štož po tym slěduje.«

Byrgarskeje wójny w Juhosłowjanskej dla, je 14lětny ja-powědar w lěće 1992 ze staršimaj kraj wopušćił a so do južneje Němskeje podał.

Nadrobnje wopisuje swoje zaćišće w zwisku z nowym žiwjenskim wotrězkom w měšćanskim dźělu Emmertsgrund w Heidelbergu. Zhonimy, kotre wužadanja jeho jako migranta tu w nowej wokolinje z jemu cuzej rěču wočakowachu.

Kaž titul knihi hižo přeradźi, twori prašenje za pochadom centralny sujet teksta. Z rěčnej rafinesu a wěstej lochkosću wěnuje so Stanišić dosć kompleksnym temam kaž identiće, rěči a pytanju za swójskimi korjenjemi.

Tak rozprawja powědar mjez druhim wo dwěmaj wopytomaj w małkej Bosniskej wjesce Oskoruša, w horach, njedaloko Višegrada. Je to městnosć, z kotrejež jeho swójba pochadźa. Na tamnišich rownych kamjenjach na kěrchowje wuhlada wjacekróć swoje swójbne mjeno Stanišić. W dalšej situaciji so wěsty Gavrilo, přiwuzny powědarja praša, zwotkel pochadźa. Tutón w samsnym zwisku reflektuje:

Dosć wobšěrna kniha da nam dohlad do žiwjenja Eberharda Dučmana, twarskeho inženjera, kiž je wot zakładneho dźěła w twarstwje hač k powołanju profesora na techniskej uniwersiće w Drježdźanach swój žiwjenski puć kročił.

Narodźił je so wón 22. měrca 1926 w Cokowje, serbskej wjesce Husčanskeje wosady. Wopyta zakładnu šulu w Husce a pozdźišo, wot lěta 1936 sem, wyšu krajnostawsku šulu w Budyšinje. Lěta 1944 su jeho do wójska sćahnyli a dyrbješe słužbu we wójnskej marinje wukonjeć. Po druhej swětowej wójnje nawuknje wón powołanje mulerja. Z nowym duchom poda so po tym na studij do Prahi na tamnišu technisku wysoku šulu, hdźež zakónči studij jako twarski inženjer za konstruktiwny inženjerski twar.

Wobšěrnu dokumentaciju z wobjimom dwěsćě stron je jeho dźowka Betina Kaun zestajiła. Byrnjež jón dźowka napisała, twori stajnje dosć distancy, zo by njewotwisnosć wobchowała. Kniha je hłownje w němskej rěči napisana a kóždy wotrězk so z jednym połstronskim rezimejom w serbskej rěči zakónči.

Čitar dóstanje dohlad do swójbno-biografiskeje płoniny ale hłowny dźěl wěnuje so wězo specielnemu twarskemu wobsahej. Za to wužiwachu so wjele žórłow z priwatneho archiwa Dučmana/Kaun, ale tež z literatury a archiwa Drježdźanskeje techniskeje uniwersity, SLUB, kaž tež serbskeho kulturneho archiwa. Tak předleži mnohostronska kniha za fachowcow ale tež zajimowanych na tutym času.

1 Kursiwne wuzběhnjenja - Bernd Lindner

Módra zyboli so bjezhoricontna lodowa krajina, přetřihana wot dweju so křižowaceju slědow. Kóžda přińdźe z druheho směra. Tak nawjazuje fotograf Jürgen Maćij hižo na knižnej wobalce swojeho runje tak hłuboko sahaceho kaž tež šěroko zapołoženeho fotoeseja optisce na jeho titul: »Ducy domoj – Unterwegs nach Hause«. Zdobom wujasnja z wólbu motiwa, zo njedawaše tón jedyn, stopnjowacy puć k wěstemu zaměrej – a njedawa. Přetož tež kónc wobeju slědow, jedna so wo rozpukliny w lodźe, njeje (hišće) wotwidźeć. Jeničce wobrazowy titul »Lód, Budyski spjaty jězor« pokazuje na lokalne zaměstnjenje swojeho pytanja za pućom, kotrež wjedźe jeho – jónu wjace – po njewěstym terenje. Přetož lód zamjerznjeneho spjateho jězora móže wotłamliwy być, kaž wotłamane kromy, wotsypy abo brjohowe pasma mnohich łužiskich jamow a kónčinow po wudobywanju brunicy, kotrež je Jürgen Maćij w swojim bohatym fotografowym žiwjenju do wobraza sadźił.

Předpołoži-li něchtó w swojim 70. žiwjenskim lěće wobrazowy zwjazk ze swójskimi dźěłami, za kotrež běše něhdźe 50 lět z fotowej kameru po puću, móhł tutón tež »bilanca« rěkać.

»Su podawki, kotrež by rady wróćo wzał, ale běh swěta njeda so wróćo wjerćeć. W literaturje snano, ale nic we woprawdźitym žiwjenju...«

Antologije hornjoserbskeje prozy wuńdu w Ludowym nakładnistwje Domowina přerěznje kóžde tři do pjeć lět. W poslednich třiceći lětach běše je hłownje Ingrid Juršikowa z wulkim angažementom wudała. Kóždej da swoju temu, pod kotrejž je sej powědančka wot awtorow wuprosyła. W lěće 1996 běše to »Fijałkojty čas«, 2001 »Wobraz ze skibami«, 2008 »Cyblowe suknički«, 2014 »Hodownikowanje«, 2017 »Mlóče« a 2020 »Susodźa«.

Zwjetša su wone zběrniki dlěšich abo krótšich powědančkow staršich a młódšich awtorow. Přeco pak, a tak tež lětsa, zapřijeja so nowački abo nowačkojo do rjadu. Zajimawe je, zo přewahuja 1996 hišće muscy awtorojo, 2023 pak jasnje žónske awtorki.

Lětsa, 2023, je nětko Marka Maćijowa wěcywustojnje teksty dźesać awtorow, kotrež běše Weronika Žurowa lektorizowała, do rjaneho zběrnika zjała a wudała.

Na běłej wobalce, kotraž knihu w krutej wjazbje wobdawa, zestajeja so barbojte pismiki do słowow »Prěni raz«. Hdyž sy knihu přečitał, wujewi so ći tež zmysł cunich rysowankow, kotrež pismiki mjenje abo bóle zwjazuja: mjez druhim skakar z na křiž wupřestrětymaj rukomaj na skakanskej wěži, chorobny stólc abo čapka harlekina a wšo wobdawaca plećena pšeńčna wopuš. Tutu titulnu ilustraciju je Jana Große zhotowiła.

Žiwjenje we wobrazach, móhł rjec, hdyž sy wustajeńcu přeběžał. Ale ně, tam njeje jenož jedne, ale wjacore. A tak njepřitomny, kaž so fotograf zwjetša w swojich twórbach zda – wšako za kameru steji – tak jara je tola dźěl swojich wobrazow. Pola Jürgena Maćija je to wosebje napadne. Kak hewak bychu so žony we wjesnym wobchodźe, sćerpliwje čakajo, fotografować dali, cyle jednorje tak, bjez toho, zo bychu pozěrowałe? Najpozdźišo při wobrazu, kaž tutym, so wujasni: Tu zapopadnje něchtó wobrazy, kotryž njeje cuzy.

Wón słuša tak jara k tomu, zo ma swobodu wolić, što z toho čini.

Tohodla móže fotografije žonow a muži w jich ateljejach pokazać, wote wobstarneje wuměłče w starowni hač k ludźom na krajnej dróze.

Mějach česć knjeni Halinu Barań zeznać, jako běše do Zieloneje Góry přijěła a w uniwersiće swoju nowu knihu předstajiła. Naju zeznajomi tehdom profesor Tomasz Jaworski, znaty stawiznar, ale njemyslach, zo budźe to za mnje wjace hač zwučene awtorske zetkanje, kajkež so husćišo wotměwa. Sym pak so jara mylił.

Hdyž so Halina Barań hižo wjele lět njesprócniwa wo to stara, zo by nam Polakam »serbski duch« w swojich dźěłach přibližiła, potom předewšěm runje dla toho: Serbam je so do Druheje swětoweje wójny wulke njeprawo stało, hišće wjetše hnydom po wójnje, najwjetša njeprawda pak stawa so jim nětko – zabyće.

Nic bjez přičiny namakamy w najnowšim romanje spisowaćelki tajke sady: »Wětřik, kotryž hižo wot ranja hałužku wobstarneho, w bliskosći domu zrosćeneho štoma pohibowaše, so lehny. Susodnu łuku wobknježi kurjawa, we wšěch woknach palasta němskeho zemjana swěćachu so swěčki. Pozdatnje měješe so tam bórze přijeće započeć, tohodla trajachu wot switanja hektiske přihotowanja. W palasće njefalowachu ani jědźe, ani napoje, a wótre zynki hudźby, kiž tam zaklinčachu, wupjelnjachu cyły Łaz.« (»Łužyce moja miłość«, s. 65) Jan Arnošt Smoler wužiwaše mjeztym ćišinu wokolnych łukow a lěsow, pluskotanje rěčkow a mjelčenje hatow – potajkim jedna z wonych postawow, bjez kotrychž njemóžemy sej serbsku kulturu scyła předstajić, a kotrejž wěnowaše Halina Barań swoju dotal poslednju knihu, kiž je zdobom dalši dźěl trilogije, kotraž powěda tež wo dóńće dweju zasłužbneju prócowarjow – basnika Handrija Zejlerja a komponista Korle Awgusta Kocora.

W Małym Wjelkowje wuhladaš na pohrjebnišću skromny row Jana Awgusta Měrćinka (1817-1875), Serba z njewšědnej a fascinowacej žiwjenskej stawiznu. Nimo naspomnjenja w »Nowym biografiskim słowniku« (1984) kaž tež w přiručce »Serbske pomniki« (2022) z pjera Trudle Malinkoweje, napisa tež Lubina Malinkowa pod titulom «Spominamy: Jan Awgust Měrćink. Serb. Misionar. Tołmačer.» (Rozhlad čo. 7/8, 2017) krótke zjimanje wo jeho žiwjenju a skutkowanju. Dalše wobšěrne dźěła wo tutym wuznamnym čłowjeku so pak hač dotal njewozjewi a móhł rjec, zo so w Serbach nimale na njeho pozaby.

Nóhaj, dalša kniha wo wuchodnej Europje – tajka moja prěnja mysl, jakož wuhladach knihu prěni raz; a wosebje hladajo na to, zo njeje předležaca twórba runjewon najćeńša, hodźi so prašenje stajić, hač so wudani ju čitać. Móžu rjec: Na kóždy pad!

Awtor předležaceje publikacije, Jacob Mikanowski, wudźěła w swojej twórbje přeco zaso zjawy a charakteristiki za wone pasmo, kotrež so pod zapřijećom »wuchodna Europa« pozdatnje jednorje wopisować hodźi. Mamy sej při tym wuwědomić, zo jedna so wo pasmo, kotrež saha wot Baltiskeho morja přez kraje zboka Ruskeje­ a Madźarskeje, wot Balkanskich horin a hač k brjoham Čorneho morja1. A wězo wobsahuja mjenowane krajiny mnóstwo wšelakich rěčow, nabožinow­ a kulturow. A hačrunjež bychu so woby­dlerjo tychle kónčin zdźěla tomu spjećowali, so jako wuchodni Europjenjo suměrować dać, zešlachći­ so knjezej Mikanowsk­emu tola přeco, paralele a podobnosće kónčin rysować a na zabawne wašnje spo­srědkować.

Awtor – Američan, kotryž je zdźěla pólskeho, židowskeho a zemjansko-madźarskeho pochada – předźěła po cyłej knize tež swójske swójbne stawizny.