Wopřijima prěnja čitanka z pjera syna znateho njeboh serbskeho prócowarja Pawoła Grojlicha pod titulom »Pod Čornobohom« (2012) bóle wjeski domoródnych Bukečanskich kónčin, tak přeńdźe wudawaćel z druhej »Mjez Křičom a Lubatu« (2015) do sewjeronarańšich Serbow, do Malešanskeje a Bartskeje wokoliny. Ze swojej aktualnej publikaciju poda so dale na sewjer Budyskeho wokrjesa. Z němskeho podtitula zhonimy, zo steja w srjedźišću tři wosady: Rakecy, Njeswačidło a Minakał; wosrjedź połojcy 19. lětstotka njehrajachu statne gmejny hišće samsnu rólu kaž pozdźišo.

Što stanje so, hdyž trjechja načasne wuměłske twórby wuměłčow z Budyskeje wokoliny na načasne twórby wuměłcow z Heidelberga? Stupja snadź do wzajomneho skutkowanja abo do wizuelneho dialoga abo samo do estetiskeje debaty?

Tutym prašenjam wěnowaše so wosebita wustajeńca »Kontekst & kontrowersa«, kotraž wotmě so hač do kónca awgusta w Muzeju Budyšin. Wosom wuměłcow z partnerskeju městow Budyšin a Heidelberg pokazachu swoje aktualne twórby a zdobom skupinsku wustajeńcu kuratěrowachu. Tutón projekt wotmě so w ramiku 150-lětneho jubileja Budyskeho muzeja w zhromadnym dźěle z towarstwom KON•NEX ART Heidelberg.

Zazběh tworjachu twórby Heidelbergskeju wuměłcow Mariusa Ohla a Cholud Kassem. W Ohlowych twórbach »přećelny strach« (2015) a »Čornomolowanje« (2019) přewahuja neonbarbojte linije a geometriske formy, kotrež zbudźa zaćišć, zo bychu najradšo z ramika wudyrić chcyli. Změrowacy skutkuje město toho wobraz Kassem ze serije »Dźakowano njebjesam«. W Iraku rodźena wuměłča wotrosće w Heidelbergu a bu křesćansce kubłana. Jako dopomnjenku na swoje dźěćatstwo předstaja wona tekstilije ze sakralneho swěta a wšědneho dnja, kotrež abstraktnje zaso podawa.

Oratorij »Podlěćo« Korle Awgusta Kocora na tekst Handrija Zejlerja bu lětsa składnostnje Serbskeho cyrkwinskeho dnja, njedźelu, 16. smažnika, w Budyskej Michałskej cyrkwi znowa předstajeny. Kaž hižo před dwěmaj lětomaj w putniskej cyrkwi w Róžeńće dirigowaše tež tónraz jara derje wopytane předstajenje z chórom 1. serbskeje kulturneje brigady cyrkwinohudźbny direktor Friedemann Böhme. Hudźbny nawoda gymnazialneho chóra kładźe wažnosć na to, zo je kóžda generacija serbskich gymnaziastow znajmjeńša jónu na cyłkownym realizowanju jedneje z chórosinfoniskich twórbow załožerja serbskeje artificielneje hudźby wobdźělena. A što hodźi so lěpje hač oratorij »Podlěćo« za kónc šulskeho lěta a wotchad wot gymnazija, kotrejž wšak ležitej w tutym počasu? Zdobom pak tworješe koncert lětsa wjeršk schadźowanja ewangelskich Serbow w Budyšinje, kotřiž spominachu na 400lětnu róčnicu załoženja wosady swjateho Michała.

Popularne wjerški twórby

Po swjatočnym a pozběhowacym prologu »Stwórba Boža, templo swjaty« zaklinči w tutym druhim oratoriju cyklusa »Počasy« jako štwórte čisło prěnjeho dźěla pěseń wulkeje žiwjenskeje radosće »Kak stupa so lóštnje a wjesele«, zanjeseny wot kwarteta solistow. Wón płaći generacijam Serbow skerje jako wjele pěstowany pućowanski spěw, kotryž drje tón abo tamny njeby bjeze wšeho fararjej-basnikej ze Słoneje Boršće a komponistej ze Zahorja přirjadował, a to hišće jako wobstatk oratorija. Ale fenomen, zo přeńdźe twórba z pjera klasiskeho wuměłca do ludoweho herbstwa, jewi so tohorunja w dalšich kompozicijach wulkeje hudźbneje formy Serbow. Jednota mjez tekstom a hudźbu zabjerjetej při tym wažnu rólu.

Prěnja serbska awtorka Herta Wićazec narodźi so w lěće 1819 a zemrě 1885. Přetrało je jeje njewulke literarne tworjenje, kotrež so rozdźělnje interpretuje. Spytam tu tři wšelake zhladowanja na jeje literarne skutkowanje rysować.

Najsylniše su prócowanja, jeje twórby z podawkami z jeje žiwjenja do zwiska přinjesć. Předstajamy sej basnicu, kotraž so čitarjej dowěri. Tute wašnje interpretacije je literarny kritikar Roland Barthes hižo w lěće 1967 w eseju Le morte de l´auter (Smjerć awtora) powšitkownje do prašenja stajił. Sociologiska perspektiwa pokazuje wobćežnu rólu žony z lochkim zbrašenjom z rjemjeslniskeje swójby z niskim ekonomiskim a fyziskim kapitalom, kotraž k tomu hišće narodnostnej mjeńšinje přisłuša. Prěnimaj dwěmaj interpretacijomaj móžemy wućeknyć do mystiskeho fiktiwneho swěta, k serbskemu spiritualizmej.

Podobnje Michałej Bjedrichej (1855–1876) běše Herta Wićazec za čas swojeho tworjenja wysoko připóznata, pozdźišo so bórze pozaby a wosta jenož emblematiska silueta, žónske mjeno w přehledźe twórcow. Nimo toho bu runje kaž Bjedrich hižo zahe do čěšćiny přełožena, jeje dźěła wuńdźechu w lěće 1878 w antologiji »Polská a lužicko-srbská poezije« Františeka Vymazala.

W lěśe 2016 pak jo LND wudało jogo zgromaźone twórby pód titlom »Bóśon z Mósta« widobnje k sedymźasetemu narodnemu dnju basnikarja. To jo wobźiwowanja gódny statk. Njamamy jano móžnosć sebje źěło basnikarja w jadnej publikaciji pśecytaś, ale jo wiźeś procowanje, pěśźasetlětnemu twórjenju zwězujucy element daś a »bóśonowy« póglěd wót zwjercha. Gaž smy mógli pla drugich awtorow póstupujucemu wuwiśu slědowaś, mamy how naraz wšykne lyriske etapy w jadnych knigłach (bźez lěta nastaśa).

Aby wěc měła wuspěch, musyš teke na wen­kowne wuměnjenja glědaś. Za wustup Nimsko-Serbskego ludowego źiwadła w Dešnje 5. rožownika njejsu take optimalne byli, dokulaž jo było wjele paralelnych zarědowanjow, pśed gósćeńcom »Serbski dwór« njejo žeden plakat pokazał na wustup źiwadła a mimo togo jo se kjarcmaŕ ze zachopjeńkom pśedstajenja mólił. Weto jo mógało něźi šesćźaset pśiglědarjow dypkownje do zala. Jano 15% z nich jo trjebało simultane pśełožowanje, dokulaž wětšyna luźi su byli Słowaki z Bratisławy. Źiwa­dłowe graśe »Łapanje šefa« Thomasa Steinkego ma tśi akty bźez pśestawki. To jo mě było wjelgin lubo, dokulaž wobsejźaŕ gósćeńca jo swójim swójźbnym piwko pśinjasł, ale jogo kjarcmaŕ njejo pšašał za łacnymi gjargawami dalšnych pśiglědarjow. Serbske wuměłce a jich publikum su pak we Łužycy južo spokojom, gaž něchten jim zal wótwórijo.

Jadnanje graśa »Łapanje šefa« wzejo pśiglědarje sobu do hobbyjoweje piw­nice Kowalkojc Uschi a Harryja (Anna-Maria Brankačkec a István Kobjela). Strowoty dla njamóžo wóna wěcej ako chórobna sotša źěłaś. Jogo su pušćili ze šesć tysac dalšnymi ze zawoda a pśekubłuju jogo něnto na konditarja. To njama perspektiwu a se jomu njoco, ale jo spěchowane wukubłanje. K tomu pśiźo, až jima grozy tšach, swójo bydlenje zgubiś,­ dokulaž njamóžotej dalej najm za pśebytk zapłaśiś. Togodla stej na mysl pśišłej, žeńsku Harryjowego něgajšnego šefa Ludwiga Stromppa (Jan Mikan) wuwjasć a za jeje pušćenje milion eurow se pominaś. Ale z njedoglědanim łapjo Harry město teje žeńskeje Stromppa same­go. Mimo togo jo Harry pśi tom njestatku Opel Uschinego bratša Lea Zippela (Tomaš Cyž) wobškóźił. Nje­gluka bywa hyšći wětša, dokulaž žeńska Stromppa groni Zippeloju telefoniski, až njebuźo milion za swójogo manźelskego płaśiś, ale by tśi miliony dała, joli by trijo jogo zamordowało, dokulaž ako wudowa by derbnuła sto milionow eurow. Teke zastupny šef Stromppowego koncerna njama zajm Stromppa wulichowaś, dokulaž jo něnto sam ze šefom.

Nalětni koncert Serbskeho ludoweho ansambla ze sinfoniskej hudźbu na žurli swójskeho domu w Budyšinje njedźelu, 10. měrca, zbudźi překwapjacy zajim. Často citowany předsudk, zo Serbja skerje­ wokalnu a ludowu hudźbu pre­feruja, so zaso jónu absolutnje njewopodstatni. Žurla bě ze staršimi a młódšimi při­posłucharjemi, Serbami kaž Němcami a dalšimi hosćimi, derje wobsadźena.

W Berlinje bydlaca koncertna pianistka Heidemarie Wiesnerec so při swojich mjezynarodnych wustupach do­raznje k serbskim korjenjam wuznawa a hudźbu Serbow nic jenož we Łužicy, ale tež zwonka njeje wobstajnje před­staja. Wona sama bě zawěsće magnet koncerta pod titulom »Stysk a wysk«. Hačrunjež njebě hižo na dwaceći lět z orchestrom SLA wustupiła, je tu dosć znata­ přez swój kóždolětny rjad nowolětnych koncertow, hdźež sama a z dalšimi wukonliwymi interpretami hudźbu serbskich komponistow zašłosće a přitomnosće prezentuje a tak mnohich hudźbnikow, tež z wukraja, z hudźbu Serbow zeznajomja. W jeje koncertnym rjedźe předstaja so na jednym boku šěro­ka paleta nowych twórbow, kotrež Załožba za serbski lud spěchuje, a na druhim boku prezentuja so tež pozabyte twórby. Zdobom interpretuje so tež serbska hudźbna klasika wot mnohich hudźbnikow, kotřiž steja samo na swětowym niwowje.

Hladajo na koncertowe programy dźensa zrědka wćipnosć začuwamy. Duchowna hudźba 13. apryla w Budyskej tachantskej cyrkwi we wobłuku pastoralno-wuměłskeho projekta »Swětło pozbudźa« wosadow swjateho Pětra słuša do kategorije wurjadneho. Jana Pawoła Nagelowa zrědka zanjesena Sinfonia V »Tři modlitwy«, skomponowana srjedź 1990tych lět, stwori cuze, hewak njesłyšane zynki a zwuki. Zo by tutón efekt docpěł, wužiwaše Nagel rezonancu drjewa. Njewuwi jeničce drjewjaki (z kamuškami pjelnjene drjewa) abo banjaki (ze zornom pjelnjene banje), přefungowa tež drjewjanu dóńcu, zo móžeše so na njej bić. Wuslědk je starodawny a přirodny zwuk.

Duchownu hudźbu zahaji hymna na serbsku domiznu »Ow serbska zemja« Bjarnata Krawca. Z wołtarnišća spěwaše chór Serbskeho gymnazija pod nawodom Friedemanna Böhme. Stajnje zaso překwapja chór publikum ze zapalom a wjesołym wašnjom. Intonacija bě wurjadna, Böhme wudźěła kóždy zynk akribisce a spěwarki a spěwarjo to wuběrnje přesadźichu. Po přewšo poradźenym zazběhu poda so chór na emporu, we wołtarnišću zwostachu instrumenty.

Nětko zaklinčachu prěnjej dźělej Nageloweje Sinfonije V. »Modlitwa I, Božo, pomhaj nam« je antifona za pišćele a bijadła. Započinajo z dyrom gonga we wołtarnišću přeńdźe k solistam při bubonach na emporje. Slědowachu zwony we wołtarnišću a pišćele. Najebać zdalenosćow we wulkej cyrkwi wšitcy wuběrnje zhromadnje hudźachu. Tak nastachu, natwarjejo na pochodowe rytmy, fascinowace zwukowe płoniny. W zwonach namakachu wot Böhme spěwajo zahrate pišćelowe melodije swój wothłós. Je zajimawe, kak derje »nowy« instrumentarij mjez sobu harmonowaše a kak mnohostronsce so dóńca wužiwaše. Wotwisnje wot toho, z čim a kak na nju biješ, klinči dóńca raz błuka, raz swětła, přeco z drjewjanym, ćopłym zwukom. Bubnowar Nils Kochskämper (stipendiat bubonow Giuseppe-Sinopoli-akademije Statneje kapały Drježdźany) a Cornelius Altmann (prěni bubnowar a zastupowacy solo-bubnowar Lipšćanskeho sinfoniskeho orchestra) hraještaj jara žiwje a z lubosću k detailej.

Kocorowe kompozicije charakterizuja hač do dźensnišeho serbsku hudźbnu kulturu. Jeho zwjazanje zrozumliweje harmoniki a na ludowy spěw nawjazowaceje melodije, kotrež ma so po duktusu serbskeje rěče, je přikładne. Ćežišćo jeho kompozitoriskeho tworjenja bě falowaceho profesionelneho orchestra dla komorna a wokalna hudźba. Wulka chórowa sinfonika a jeho opera hač do dźensnišeho jenož jako klawěrnej wersiji předležitej. Tež za oratorij »Israelowa zrudoba a tróšt« bě Kocor jenož mało dźělow za předstajenje 1862 w Drježdźanskej Cyrkwi našeje knjenje instrumentował. Tehdy zaklinčachu wone we wobłuku jeho beneficneho koncerta pod patronatstwom kralowny Amalije Awgusty. Wuchadźejo z krasneje altoweje arije »Kak je to město puste«, tekst, kiž ma přez Mauersbergerowe zhudźbnjenje w Drježdźanach, wosebje při Křižnej cyrkwi, wosebity zynk, bě Kocor wulki duchowny oratorij koncipował. Teksty ze wšelakich starozakonskich knihow a psalmow je sam zestajił. Kocorowa hudźba interpretuje teksty oratorija jara wobraznje. Skóržba bibliskich awtorow nad potłóčowanjom luda Israel so w tekstowej zestawje do poćaha k »bjezbóžnosći« luda, jeho wotwobroćenju wot Boha staja. Wjesołe, nadźijepołne wokomiki nabywa oratorij stajnje potom, hdyž dopomina so lud na lubosć Božu, hdyž sej Bože přiwobroćenje wuwědomi. Lochce móžemy w Kocorowym zhladowanju na Israel paralele k jeho serbskemu ludej namakać. Tež w »Israelowej zrudobje a tróšće« Kocor serbsku rěčnu melodiju přewozmje, tak zo da so oratorij derje spěwać a je derje zrozumliwy. Při tym pušći wón jednory ludospěwny zynk, dowoli wulke dramatiske wubuchi, pokazuje zmužitosć w harmonice a rytmice, staja na hudźbnikow a spěwarjow wulke naroki.

Z jednym ze spěchowarjow koncertneho rjadu, z loni w Budyšinje zemrětym serbskim komponistom Detlefom Kobjelu, so dźěl ze serbskimi kompozicijemi wotewri. Kobjela zawostaji mnohostronske dźěło, mjez druhim twóbu »Nenia«, kotruž wěnowaše dwustotym posmjertninam Mozarta a kotraž předstaji so tu we wobdźěłanju za braču a klawěr. Swjatočne, pomałe smjertne hrona w brači – jara rjenje hrate wot Waltraut Elvers – so w swojej tragice dale bóle stopnjowachu, doniž klawěr z choralom njezasadźi, kotryž brača cunjo komentowaše. Měrne wuklinčenje wobeju wubudźi zaćišć tróšta a měra.

Prěni wobraz pokazuje młodu Hanku, kotraž z ćahom přijědźe, dokelž bě ze swojim awtom do štoma zajěła. Publikum zeznaje zamylenu wowku, jeje hladarja a někotrych susod(k)ow w holanskej wsy na kromje wuhloweje jamy. Srjedźišćo předstajenja je skromny stary dom Symakec swójby ze stwu a kuchnju, hdźež hižo přez třěchu kapa; wjerćite jewišćo dowola najwšelakoriše městna za napjatu hru w chěži a před njej. Z pomocu starych listow wunurjeja so poněčim podawki ze zašłosće, podawki, kotrež spožčeja dźensnišemu, modernemu žiwjenju tragiske rysy, korjenje. (Tež tole je překwapjenje w našim mjeńšinowym dźiwadle, kiž je přewažnje wot komedijow žiwe.) Mjez Hanku a sprawnym hladarjom Janom nastawa z časom dowěrliwy poměr, haj poćah. Na kóncu pak přińdźe na swětło (a tute »swětło« na jewišću je krejčerwjene), zo běchu prjedownicy młodeju hłowneju figurow přez wšelake biografiske zapletki poćeženi. Runje swójbne konflikty staršich přiwuznych su zdźěla njewuprajne, a to hač k wumocowanju na kuchinskim blidźe (w serbskej hrě!). Přihladowar rozumi přičiny starych zwadow krok po kroku, při čimž wotměnjeja so přitomnostne sceny wokoło wowki prawidłownje kontrapunktisce z wróćozhladowanjom na młodosć staruški a jeje zemrěteje dźowki Jěwy. Prjedy hač Hanka zaso do Berlina ćeknje – a to bjez sympatiskeho hladarja –, zapali wona hišće drjewjany skelet swójbneho dwora, zo njeby so z woporom bagrow stał. Wowka Marja bě so, hižo w chorobnym stole a do rozžohnowanja wot doma, k swojej winje dźowce napřećo emfatisce přiznała: »To je mi tak žel!«. Nadźija wotpočuje tuž na milenijowej generaciji wnučkow ...

Wokoło 1900 bě tradicionelna přisłušnosć hišće jara sylna. Tehdom dósta nahladne naměsto w nowym Zhorjelskim měšćanskim dźělu južnje dwórnišća mjeno »Naměsto šesćiměstow«. A na fasadźe noweje radnicy demonstruja wopony wšěch šěsć městow prjedawšu jednotu woneho sylneho srjedźowěkowskeho zwjazka. Podobne česćowanje zwjazka nihdźe druhdźe we Łužicy hižo njenamakamy. W samsnym času wopyta Wilhelm II., němski kejžor a kral Pruskeje Zhorjelc, zo by sobu wotewrił nowu wopomnjensku halu, »Ruhmeshalle«. Jeho tam witachu tež jako markhrabju za Hornju Łužicu. K tomu ma so rjec, zo tutón titul nošachu prěni raz Habsburgojo w 16. lětstotku, pozdźišo sakski kurwjerch a po 1815 zdobom tež pruski kral. Wilhelm II. bě tehdom hižo pjaty raz w měsće nad Nysu. Bohužel njezhonimy na str. 392 ničo wo dalšich wopytach. Pod nadpismom »1815–1945: Görlitz wird schlesisch I« wobjednawa awtor tutón wotrězk na 17 stronach nadrobnišo.

Abo: To pokazuje so hižo we wšědnej chwalbje wuwića a skutkowanja našeho luda přez nowiny. Hačrunjež ličby rěčnikow w samsnym času dale spaduja.

Woni přećeljo z Chrastú pobychu hižo husto we Łužicy, wosebje na folklornych festiwalach w Chrósćicach. Znaja Serbow, jich reje a nałožki a jich wjeselo nad spěwanjom. Skupina wokoło Vojtěcha Kouby wěnuje so jako jenička čěska lajska skupina serbskej folklorje a ma wosebje serbsku hudźbnu folkloru za »njewobkedźbowany dźěl srjedźnoeuropskeho kulturneho dźědźinstwa« (booklet). Ze zaměrom, tutomu njedostatkej něšto znapřećiwić, je nastała cejdejka ze 26 spěwami a dwěmaj instrumentalnymaj kruchomaj. Spěwy pochadźeja z cyłeje Łužicy, zdźěla znate, ale tež tróšku njeznate. Přez genialne wobdźěłanje a wuměłsce skomponowany instrumentalny přewod su dóstali njezwučeny wysoki niwow. Kajke zbožo za tajku skupinu, měć instrumentalistow-sobustawow, kiž znaja a wobknježa móžnosće instrumentow runje tak kaž zamóžnosće hudźbnikow a spěwarjow a pisaja za nich melodije, sadźby a samo kompozicije.

W Sakskim statnym muzeju za archeologiju w Kamjenicy wěnuja so hižo wot lońšeho oktobra čěsko-sakskim stawiznam. Wosebitu wustajeńcu z mjenom »Sakska – Čěska 7000« je muzej zhromadnje z Narodnej galeriju w Praze zestajał. Ličba w titulu poćahuje so na wone 7.000 lět wot kamjentneje doby hač do dźensnišeho, kotrež wustajeńca wobjednawa. Najdlěši dźěl tutoho časa pak je nam jenož z pomocu archeologiskich namakankow přistupny. A tak zwobraznja so prěnje 6.000 lět čěsko-sakskich stawiznow z keramiku, wozdobu a gratom. Sudobja, spinki a sekery swědča wo tym, zo běštej Čěska a Sakska něhdy zhromadny sydlenski rum, hakle w mjedźanej dobje započa so južnje a sewjernje Rudnych a Łužiskich hór rozdźělne wuwiće. Wujasnjowanske teksty zas a zaso na zhromadnosće a rozdźěle pokazkow skedźbnja a wopytowarjow do přirunowanja wabja.

Wot 19. lětstotka potom cyrkej dźeń a mjenje stawizny wobwliwowaše, porno tomu stachu so přiběrajcy hospodarstwo, turizm a wuměłstwo z ćěriwom zhromadnych zwiskow. Sakscy předewzaćeljo hižo před wjace hač sto lětami nišich mzdow dla swoje twory w Čěskej produkowachu, krajej zwjazowacy turizm wuwiwaše so podłu Łobja a přikład za wuměłske styki je Ludvík Kuba, kotrehož wustajenej mólbje, jedna z Budyskeho Serbskeho muzeja, łužiske a serbske motiwy pokazujetej.