»Horce plincy« – komedija wot Frederika Holtkampa, zeserbšćiła Lubina Hajduk-Veljkovićowa, režija Rosmarie Vogten­huber j. h., wuhotowanje Franz Gronemeyer j. h., premjera 26. septembra 2020 w Dźiwadle na hrodźe Budyskeho NSLDź

Jako zazběh k nowej hrajnej dobje – po abo lěpje: z koronu – pokaza serbske powołanske dźiwadło wjeselohru wuspěšneho spisowaćela, kotryž pod pseudonymom Holtkamp wot lěta 2010 dramatiske kruchi pisa. »Horce plincy«, w němskim originalu »Landeier« (potajkim skerje »Wjesne plincy«), běše jeho prěni wuslědk, komedija za šěsć wosobow, kiž je so mjeztym wjacekróć předstajiła. Městno čina je jednora, stara, njezrumowana korčma, w běhu šěsć aktow so wona stajnje přemeblěruje, štož tež rěka: Wona so přeco lěpje zarjaduje. Nad tejku wisa křiwje wobswětlene hesło »Witajće k nam«, ale dokelž jedna so wo wotležanu wjes njedaloko Berlina, přijimuje zwudowjeny hosćićel Hinc nastajnosći samsnych třoch hosći: plahowarja swini, wowčerja a biobura. Jim zhromadny je samsny eksistencielny deficit: Kóždy z nich by rady žonu měł. Kak by so tole snadź radźić móhło – runje to je tema serbskorěčneje turnejoweje inscenacije přez cyłe 90 mjeńšin (bjez přestawki).

Jill-Francis Ketlicojc abo Źilka jo ta nejmłodša dolnoserbska spisowaśelka a casnikaŕka, znata južo cytajucym serbskich medijow a tejerownosći teke źiśam. Serbska princesna śmojteje romantiki, nutśi kótarejež hyšći jo wóstała góle a to góle póžeda za tšojeńkami!

Wóna jo z rodom wót Města, jo wótrosła w Žylowje a tencas bydli w Nowem Chmjelowje. W bachelorje jo Jill studowała sorabistiku na lipšćańskej uniwersiśe, ako master wóna jo studěrowała pśirownujucu literarnu wědomnosć a interdisciplinarne pólske studije w Halle nad Solawu. Jo južo pśed lětami a něnto zasej łoni se wobźělowała na literarnem wuběźowanju Ludowego nakładnistwa Domowina a Załožby za serbski lud, źož jo dobydnuła dwě 3. myśe ako basnikaŕka a awtorka krotkeje proze.

»Wuchack głupack a druge tšojeńka« su jeje prědne wózjawjone kniglicki, je jo Ludowe nakładnistwo Domowina lětosa wudało, ilustrěrował »Wuchacka« jo Thomas Binder. To su te prědne źiśece kniglicki w slědnych lětach, napisane w dolnoserbskej rěcy a nic pśestajone z drugich rěcow (jano tšojeńko »Kak jo kobołk swóju smjerźinu dostał« jo było pjerwjej w nimskej rěcy napisane, ale pótom awtorka jo sama napisała serbsku wersiju, wěcnje wobźěłanu a wudopołnjonu). Kniglicki se pórucuju za źiśi w starstwje wót wósymich lět, kuždy bok ma wukludny wobrazk a serbsko-nimski špikowański cedlik dołojce.

Mytowana basnica, wudawaćelka a přełožerka Róža Domašcyna je nowu zběrku z wjace hač 70 basnjemi a drobnej prozu wozjewiła. »stimmen aus der unterbühne« přeswědčuje z čućiwej rěču kaž tež z njepřetrjebanymi słowami a wobrazami.

Programatisce zwjazuje baseń »Kerne in der schachtel« stajnje dokładne a ćežke dźěło na a z rěču: »jedes wort hab ich bis auf den kern abgenagt / die kerne anschließend ausgespuckt«. Słowne póčki hromadźi lyriske ja w tyzce, snano w šackašćiku. Tam přetworja so při wužiwanju do klepotacych słowow a zamóža klinčeć. Proces basnjenja njewopokaza so jako něšto njeproblematiske. Na hnujace wašnje wopisuje lyriske ja ignorantnu, njepřećelnu a wusměšowacu wokolinu. Móc basnjenja pak so přesadźuje a na kóncu nastanje wuměłstwo, kotrež rěč wobchowa a ju płódnu sčini. Zdobom nastanje z basnju zwisk k zlochka modifikowanemu tekstej ze zběrki »W času zeza časa« (Budyšin 2019).

»Njemóžu so dopomnić, zo čitach hdy knihu jedneje žony w němskej rěči, w kotrejž so žedźba za lubosću z tajkej požadliwosću a intensitu pokaza«, wobkrući znaty literarny kritikar Marcel Reich-Ranicki w Literarnym kwarteće ZDF, zaběrajo so z postum nakładowanymi dźenikami w lěće 1968 w starobje 39 lět zemrěteje NDRskeje spisowaćelki Brigitte Reimann. Tutón kompliment hodźi so tež na jeje literarny portret města Wojerecy »Moja dróha« nałožować, kiž wozjewi wona w lěće 1967 w tydźeniku Kulturneho zwjazka NDR »Sonntag«.

Literatka dźěłaše w lětach wot 1960 do 1968 w kombinaće Čorna Pumpa a bydleše we Wojerecach pod adresu Dróha Liselotty Herrmann 20 hač do swojeho přesydlenja do Neubrandenburga. Wulki dźěl jeje literarneho dźěła bu hakle po jeje smjerći nakładowany a swědči dale wo jeje wuměłstwje, teksty wobrazliwje a zdobom z wěstej načasnej hódnotu pisać.

Wojerowski wuměłski zwjazk pod nawodom Martina Schmidta jako časowy swědk tute namrěwstwo z wjele angažementom stajnje znowa wuswětla. Tak běchu čłonojo, hosćo a přećeljo wuměłskeho zwjazka dnja 12. junija do Wojerowskeje hrodoweje žurle přeprošeni na prapremjerne předstajenje hudźby k tekstam, kotrež drje buchu před lětdźesatkami w poměrnje małym nakładźe wuchadźacym časopisu wozjewjene, ale hišće ženje na někajkimžkuli zarjadowanju čitane.

Jeje album z mjenom za moju domiznu wobsahuje pjeć spěwow: Mein Schwarz im Weiß, Bojosć abo Lubosć, Chłódk chójnow, Doma, Und ich tauche. Wušoł je jako fyziski zynkonošak a je tež na wšitkich znatych streamingowych portalach přistupny.

Za słowjańske pśijaśelstwo wabje w dolnoserbskem spiwniku słowakske, pólske, česke a morawske (Bóleraz; Błotka lube; Njebjo, zemja radosć ma; Běžy wóda), za dobre susedstwo nimske (Pójź, wutšoba buź wjasoła) a za globalizaciju awstriske a italske spiwanja (Śicha noc; Ow ty wjasoły). Teke na twórby nimskich a serbskich klasikarjow ako Friedrich Schiller (Młoźeńc tam pśi rěce sejźi), Mina Witkojc (Gaž wětšyk dujo), Juro Surowin (Ach, mója góla, ty zelena) a duo Handrij Zejler/Korla Awgust Kocor (Anka, buź wjasoła) njejstej wudawaŕ a lektor Fabian Kaulfürst zabyłej. Zejler a Kocor stej dobry pśikład za to, až móžo wuměłski spiw z casom ludowy bywaś, a to něga a źinsa, kaž: »Zagraj nam rejku« Jana Pawoła Nagela, abo »Sy ty Serb« Fryca Rochy a Manuela Semischa. K tomu su »Die Folksamen« melodiju komponowali.

We swójom awtobiografiskem romanje Der Laden wopisujo Erwin Strittmatter zaśěgnjenje prědnego fotoaparata do swójego źiśetstwa wjaže: Ku gódam dostanjo tak pomjenjonu Ernemann-boksu darjonu. Něto ma cłonkow familije wótmólowaś: Bratš Heinjak stupijo se pśed psowu budku. Bratš Tinko pozěrujo ze suprosneju rampu a sotša futrujo gołubje. Nan wjeźo kónja z groźi wen, mama źaržy kózu ze štrykom. Za toś tymi insceněrowanymi wobrazami štycy žycenje mamy, pśed wujkom w Americe tšošku se wjelicaś, kak derje wóni žywe su.

Cytaš-li w knigłach Der Laden, nazgónijoš, kak Strittmatterojc žywjenje napšawdu běšo: twarde, sprocniwe, z mało komfortom. Wšedne žywjenje we Łužycy.

Wróćo zhladujo wšo hinak wupada. Wosobinske žiwjenje zakrywa towaršnostne podawki woneho časa. W najlěpšim kaž tež w najhóršim padźe woznamjenješe podawk nowy směr, cezuru swójskeho byća. Po »wichorojtej nazymje« lěta 1989 započa so lěto wulkich změnow: 1990. Po 30 lětach je načasu wróćo zhladować. Jan Wenzel, rodźeny 1972 w Budyšinje a tehdy abiturient na Rozšěrjenej wyšej šuli »Friedrich Schiller«, je so wonemu, tež za njeho wuznamnemu lětu přiwobroćił, hlada na nje a wuda knihu. Što praju knihu – wulke, tołste, njepraktiske, kaž łónco nowinow, krutych, kiž so rózno njesuwaja, nimale 600 stronow a 2,5 kilogramow ćežke, ničo za nócne blidko – dožiwjenje! Najlěpje wobstaraš sej hnydom čitanski pult k tomu a hižo podaš so na stawizniske slědźerske pućowanje po času.

Wjazba ma prědku cyłostronsku, wysokoformatowu čornoběłu fotografiju wo ludźoch na demonstraciji w Lipsku z dźěsćomaj, kotrejž nowy biksowy napoj Coca Cola woptawatej. Zadnju stronu wupjelnja foto w prěčnym formaće, na kotrymž samotny rentnar na njehotowy platowy twar suta. Pjeć centimetrow šěroki chribjet knihi skića městno za titul »Das Jahr 1990 freilegen«, serbsce snano »Lěto 1990 wuhrjebać«, a wjele dalšich informacijow. Na škitnej wobalce nad wjazbu storčitej prědku čornoběłej fotografiji ze zamyslenymi ludźimi a z rozborkanej dróhu w Lipsku na so. Zady je barbna dynamiska nócna scena z tołkacymi so ludźimi před filialu Němskeje banki w Berlinje při zawjedźenju zapadoněmskeje hriwny wotćišćana. Fota pokazuja na to, štož přińdźe. Nowe lěto je kaž njepopisane łopjeno – kniha zahaji so z prózdnej běłej stronu, naprawo pódla čorna z lětom 1990 w běłym, fachowc praji negatiwnym pismje. A hižo započnje so dźiwja jěchańca přez lěto z dwustronskim wobrazom wo silwestrje při Braniborskich wrotach w Berlinje. Mjeztym wobrazowy klasikar wot Maurica Weissa pokazuje, kak so ludźo wjesela a rozwólnje swjeća. A potom maja so wobrazy a teksty do spěcha. Za sobu slědujo chronologiju podawkow pjelnja strony nimale bjez kromow a pušća će na stronje 587 z knihi z nócnym čornoběłym wobrazom fragmenta Berlinskeje murje a ze słowami: »Před časami, prjedy, njedawno, wčera, dźensa, jutře, bórze, pozdźišo, ženje.« Lěto je nimo. Zbytk je přiwěšk, biografije fotografow, zapis žórłow, lisćina wužiwanych a citowanych publikacijow a podobne.

Komedija britiskeho awtora Michaela Cooneyja zabawja z typiskim jendźelskim, dosć čornym a tak mjenowanu politisku korektnosć často překročacym humorom, hdyž tež skerje po wašnju Rowana Atkinsa (Mr. Bean, Blackadder) dyžli filigraneje anarchije Monty Python. Protagonist Eric Swan zašmjata so do dźeń a njepřewidnišeje syće swójsce zawinowaneho wobšudnistwa, kotrež jemu na zakładźe připada dobry fenk ze statneje kasy zaruča. Konstelacija je naposledk tak zawjerćana, zo figury na jewišću sami wjace njewědźa, štó runje koho sćělesni.

Loni w nazymje wuńdźe w Ludowym nakładnistwje Domowina jeje mjeztym šesta serbskorěčna zběrka »W času zeza časa«. Runja titulej prěnjeje zběrki z lěta 1990 »wróćo ja doprědka du« hodźi so nimale 30 lět pozdźišo znowa wěsty paradoksny woznam wučitać. Prepozicija »zeza« steji tu we wobsahowym zwisku ze zapřijećom časa. Wěcy, zjawy, podawki abo jednanja so do časa zarjaduja, runočasnje pak jewi so wzdaće konkretneho časa a podaće do relatiwnosće.

Profesor doktor Staehle, zubny medicinar a uniwersitny profesor Uniwersity Heidelberg, wuspyta so w swojej štwórtej a najnowšej twórbje na sociologiskej analyzy wobydlerstwa Budyšina. Tutu sadźi do konteksta někajkeje nadrjadowaneje, »wuchodoněmskeje« mentality. Awtor złožuje so při tym na nazhonjenja a rozmołwy z wobydlerjemi kaž tež na hižo wozjewjene studije a nowinske artikle, předewšěm ze Sakskich Nowin a tydźenika »Die Zeit«.

Kniha je do dweju dźělow rozrjadowana. Prěni wobsteji bjez wuwzaća z fotografijow, wotćišćanych na wjace hač 120 stronach. Wobrazy komentuje awtor z »miknjenčkom wóčka«, štož twori dosć razny kontrast k wěcownemu, tekstowemu wotrězkej knihi. Zdźěla Staehle tu chětro přehnawa. Tak pisa na přikład pod fotografiju Budyskeho křižerskeho procesiona: »Das große Bautzener Reiter-Besäufnis«. Spodźiwnje wjele městna zabjeru prawicarsko- kaž tež lěwicarskoekstremistiske grafitije. Recipientej so tak sposrědkuje, zo w tutym měsće politiske kromy postajeja, dokal dźe. Hač woprawnjene abo nic, wostawa wotewrjene. Někotre móranja interpretuje awtor nimo toho dospołnje wopak. Tak komentuje na přikład grafito »SGD 1/9/5/3« ze słowami »Erinnerung an den Iwan 1953«. Samo zamylace je, hdyž montuje Staehle konterfaj Ernsta Thälmanna do pomnika k tysačinam Budyšina w Schillerowym zelenišću. »Ernst Thälmann lässt grüßen!«, k tomu pozadnje žortnje pisa. Trochu wjace serioznosće tu škodźało njeby.

Transformaciske procesy w zwisku z techniskim postupom poslednich dekadow potrjechja cyły swět, we wosebitej měrje industrializowane a zapadne kraje. Zakłady tutych přewalacych, přeformowacych wotběhow wurosćechu z techniskich wuwićow, wosebje na polu elektroniskeho předźěłanja datow, kotrež korjenja zdźěla w dobje do Druheje swětoweje wójny. A na druhej stronje mějachu tohorunja towaršnostne změny wulki podźěl, mjez druhim přiběraca participacija mjeńšinowych a nakromnych skupin we wšelakich diskursach.

Šwicarski awtor Felix Stalder (*1968) je kulturny a medijowy wědomostnik a dźěła w Zürichu jako profesor za digitalnu kulturu a teoriju zwjazowanja. Wón je tež awtor knihi »Der Autor am Ende der Gutenberg Galaxis«.1

Ako glucne zmakanje wopokažo se wusta­jeńca z wobrazami serbskego wuměłca Fryca Latka (1895–1980), kótaruž stej zarědowałej na nowem chóśebuskem kulturnem městnje »Wósekojske dwórnišćo« w tam zaměstnjonej »Galerija Bramborska« a »Galerija Pěś« w zgromadnem źěle ze Serbskim mu­zejom a Spěchowańskim towaristwom Serbskego muzeja. Wusoke sćěny nowo saně­rowanego historiskego twarjenja w radnej cerwjenej a mechzelenej barwje su idealna slězyna za śiche a pó źělach­ małe wobraze. W głownem jo jadnab 40 krajinowych mólbow k wobźiwowanju. Mimo togo se pokažo teke na Latkowu źěłabnosć ako ilustrator a na jogo twóŕby pó skazanju, z kóta­rymiž jo swójo wužywjenje (»źěło za klěb«) zasłužył. Ekspozicija zjadnośijo někotare wobraze z priwatneje zběrki z twóŕbami z wobsejźeństwa Serbskego muzeja Chóśebuz, tak ako někotare twóŕby, ako stoje na lisćinje žycenjow muzeja. Zwjaselece jo, až su mj. dr. někotare mólby z krejza pótomnikow na swětło pśišli; stakim se zjadnośijo how tšocha wólejowych wobrazow, kenž dotych­měst w zjawnosći žednje hyšći wiźeś njejsu byli.

Cas swójogo žywjenja běšo droga Latka k wuměłstwu widobnje ze śěžkosćami wuflastrowana, což móžo se jano krotko naspomnjeś. Tak chapjašo pó wokołodrogach akle 1921 we Weimarje študěrowaś. Malsnje pak wuwijašo swójo kreslaŕske wobdarjenje, rozmógnuch bogate ilustraciske wuměłstwo a twó­rjašo rowno tak wobrazowe tšojenja, kenž ako knigły wudachu.

Kak drje wón lětsa budźe, naš jutrowny swjedźeń? Zlemjaca běše powěsć, jako rěkaše, zo lětsa žane křižerske procesiony a jutrowne Bože mšě njezmějemy a docyła, zo je zjawne žiwjenje mjenje abo bóle sprostnjene.

Spytamy to najlěpše z toho činić a sej tež na tutych dnjach radostneho swjedźenja z najwušimi swójbnymi doma rjane wokomiki stworić. Snano dohladamy so tež rjanych fotow lońšeho abo hišće dale wróćo ležaceho jutrowneho swjedźenja. Wšako wobchowa foto wokomik, kotryž je zwjazany ze začućemi a myslemi abo je tež wuprudźa. Tak mamy z wobrazowym zwjazkom »Jutry doma – Osterreiten« Maćija Bulanka, kotryž je lětsa w Ludowym nakładnistwje Domowina wušoł, rjanu fotowu zestajenku a z tym kusk začuća hewak tak žiweho byća kołowokoło wysokeho cyrkwinskeho swjedźenja jutrow.

Hdyž wočinju knihu, widźu napřećo nutřkownemu titulej foto Budyskeho křižerskeho procesiona před kulisu Radworskeje cyrkwje, kotrež twori rjany zazběh. Po podaću wobsaha slěduje so přez dwě stronje wupřestrěwace foto, na kotrymž widźiš kćějace rěpikowe polo. W pozadku je módre njebjo z někotrymi swětłymi a ćmowymi mróčelemi změšane, štož pokazuje na měnjate wjedro w aprylu. Runja tomu překwapi nas tež kóžde lěto zaso přiroda na jutrownej njedźeli – wot sněha hač k temperaturam nad 30 stopnjemi, wšitko su křižerjo hižo dožiwili. Je to z rozdźělnymi motiwami kołowokoło křižerjow ze wšelakorymi přirodnymi a tež wjedrowymi pozadkami w tutej knize derje zapopadnjene.

Po krizy je do krizy – a tele dny skoro hižo zabyte je bjezdwěla dale chutne a w zmysle słowa palace sćoplenje zemje a hrožacy kolaps klimy. Snano tež dla toho, dokelž šulerjo tuchwilu wjace pjatk wob pjatk njedemonstruja, z čimž by znajmjeńša skutkownosć zjawneho protesta – nic naposledk sylneje medialneje prezency dla – dopokazana była.

»Fridays for future« běchu Choćebuskemu awtorej Danielej Rattheijej nastork, temu we formje dźiwadłoweje hry wuswětlić. A tele słowjeso je zawěrno dosć přisprawne, wšako je so jemu z hru »Greta« šlachćiło, motiwaciju hibanje pohonjacych šulerkow a šulerjow wotbłyšćować – a nic jenož to. Takrjec jako znapřećiwjenje k často a wosebje ze stron liberalno-konserwatiwnych kruhow (wo prawicarsce orientowanych zapřisažnych teoretikarjach a/abo populistach cyle wothladajo) »kompleksne zwiski njespóznawaceje« młodźinje wumjetowanej »pobrachowacej ekspertizy« wón šibale njekmanosć někotrehožkuli politikarja, ale tež toho abo tamneho přežadaneho »jednoreho« dorosćeneho pokazuje, sami mjenowanu kompleksitu woprawdźe dodnić.

Snano nic najlěpša, na kóždy pad pak najbohatša jendźelska spisowaćelka Joanne K. Rowling je jednej ze swojich figurow sćěhowace słowa do erta kładła: »Młodźina njemóže wědźeć, kak staroba mysli a začuwa. Hrěch staroby pak je, zo je zabyła, kak je być młody.« Ratthei, sam na mjezy k tomu, štož hodźało so jako dorosćeny (z dorosćenymi mozami) wopisać, rysuje na tutu diskrepancu nawjazujo – hišće raz – kompleksny wobraz. Młoda Annegret tči wosrjedź pózdnjeje puberty, ze wšěm chwatkom a šmjatkom, wšej rozwólnosću a wšěm dwělom, wšej rebeliji a wšěm zwrěšćenjom. Karusel hormonow, w inscenaciji Činohrajneho studija při Němsko-Serbskim ludowym dźiwadle kongenialnje po wašnju cartoona a »štwórtu sćěnu« přełamujo pokazany, ju znajmjeńša runje tak tyši, kaž omniprezentna, přiwšěm difuzna apokalypsa in spe. Starši (najprjedy raz) na nju njeposkaja, wučerjo zdadźa so pačeni a reaguja zdźěla ze zrozumjenjom, zdźěla z raznym wotpokazanjom, přećeljo chabłaja ćišća přichoda dla – špatne znamki a tuž špatne powołanske wuhlady abo wjele lubjaca karjera połna špatneho swědomja? A k tomu njepřewidna situacija nastupajo informacije: Komu (do)wěrić? Štó profituje? Kelko móžeš docyła sam sej wotkryć?