Moderna serbska literatura njehodźi so hižo bjez rjada »Paternoster« jako pokładownje za teksty młodych awtorow předstajić.

Paternoster 9. Teksty młodych awtorow, Budyšin: LND 2022, 76 s.Wuběr pod tutym łaćonskim mjenom wuchadźa – wot 2003 – kóžde dwě abo tři lěta, wón zepěra so zwjetša na wuslědki literarneho wubědźowanja LND a Załožby za serbski lud a wobkedźbuje w zasadźe awtorki a awtorow hač do 35 abo 36 lět, kotřiž njejsu hišće swójski knižny debit předpołožili. Při tym wzdawa so Ludowe nakładnistwo Domowina konkretnych wudawaćelow, tež hdyž w někotrych tutych wudaćach na přikład Měrana Cušcyna jako »zestajerka« wustupowaše. Mjeztym pak dźěli so skupina lektor(k)ow do tutoho powabneho nadawka. (Připódla prajene: Při tradicionelnym paternostru mamy činić z bjezkónčnym, pohibliwym liftom za ludźi w zjawnych twarjenjach. Wot tajkich eksistuja w Němskej dale něhdźe 250 objektow, z toho 30 jeničce w Berlinje. A druha předinformacija: Po prěnich pjeć čisłach, dokładnje 2013, wozjewi Milan Hrabal we Warnoćicach samo zwjazk z wubranymi přełožkami jako »Český Páternoster«.)

Najnowši zešiwk ze 76 stronami originalnje serbskich basnjow a powědančkow pochadźa ze zašłeho lěta. Dźesać wosobow – šěsć muži a štyri žony – předstajeja tam swoje wupłody z poslednich lět, a to we woběmaj serbskimaj rěčomaj. Přetož, tak wopodstatnja to Choćebuski »awantgardist« Maks Bagańc (lětnik 1996) z lyriskej prozu, serbšćina je sej tole po ćežkich nazhonjenjach zasłužiła: »Gaž śi njewulich´jomy / z wuwězbow tradicije, / padnjoš ze Serbami / do rowa we Łužycy!« Dźesatk awtorow je so potajkim z młodźinskim zapalom zhrabał (narodźeni su woni wšitcy mjez 1985 a 2000), zo by domoródnej rěči, kulturje a identiće njenadźate impulsy spožčił – tak kaž to nic naposledk Załožba za serbski lud wočakuje, kotraž zabjerje w impresumje knižki (kaž we wšěch ćišćach wot někotrych lět) najwjetši rum.

Su 24 powědkow »z pjeć lětdźesatkow« wjele abo mało? Dwurěčny lyrikar Benedikt Dyrlich (mjeztym 72 lět stary) wozjewja tu prěni raz ryzy prozowu zběrku w serbskej rěči. Dwaj ducentaj krótkich powědančkow rozdźěluje wón do třoch kapitlow, kotrež wšak metaforiske nadpisma noša: »Wałporne reje«, »Spowědne špihele«, »Zawjedne wupuće«; kóždy dźěl wobsahuje něhdźe 50 ćišćanych stron. Cyła knižka rěka »Na motawych mjezach«, štož pokazuje na wěstu njewěstosć we wuprajenju, na chabłacu pódu, na kotrejž so awtor ze swojimi nazhonjenjemi po wšěm zdaću nachadźa abo so hibać mysli. Čitar/Čitarka, kiž jemu na tajki njespušćomny teren sćěhuje, móže so troštować: Jemu/Jej njezeńdźe so lěpje, runje w načasnej (swětowej) situaciji nic. Ale čehodla je Dyrlich nimo stotorakich basnjow w tych 50 lětach tež druhdy krótke powědančka pisał? Naša teza: Wón trjebaše je pak k wujasnjenju swojeho stejišća pak jako přinoški za prozowe antologije, ke kotrymž serbske nakładnistwo wšitkich pisacych dotal kóžde pjeć lět přeprošowaše a kotrež w Serbach wot 1945 nahladnu tradiciju tworja.

Benedikt Dyrlich:  Na motawych mjezach. Powědki z pjeć lětdźesatkow. Budyšin: Ludowe nakładnistwo Domowina 2022, 152 stron

Wjetšina zezběranych tekstow je jenož dwě abo tři strony dołha, někotre pak 15 abo 20 stronow, a wone su potom rozrjadowane do 10 abo 12 čisłowanych wotrězkow. Wobsahi su zdźěla realistiske a rozprawjace, zdźěla skerje subjektiwne a asociatiwne, haj, samo skurilne a absurdne. Wjacore wuběža na poetisku pointu. Časowy porjad temow w zběrce njeje spóznać. Najstarša powědka (»Chronika sydomdźesatych lět powěda«) pochadźa drje z lěta 1970, najnowša naspomina hižo koronowu pandemiju našich dnjow (»Truchłe nalěća«). Tola štóž so prócuje, tón namaka w tych třoch kapitlach bjeze wšeho tež tři čerwjene nitki: a) lěta do politiskeho přewróta 1989/90; b) wosobinske dopomnjeća z cyłeho žiwjenja, realne kaž fantastiske; c) skónčnje dožiwjenja z popřewrótoweje doby, kotrež pytanje za »wupućemi« znazornjeja. Wulka lěpšina je wězo hładka, čućiwa serbšćina, kotraž dialektalne wosebitosće katolskeje kónčiny zapřija – tohodla přełožuje nam na kóncu »Słowničk« spodźiwne, njejasne słowa (s. 149).

Benedikt Dyrlich, ryba a rak v piesku spievajú, Fintice: Fórum alternatívnej kultúry a vzdelávania, 2020, 32 s.W knižnym rjedźe »Veršeonline«, běžnej seriji za načasnu lyriku słowakskeho časopisa »Vertigo«, je kónc lěta 2020 jako čisło 45 wušoł wuběr přełožkow z poetiskich dźěłow Benedikta Dyrlicha (* 1950). Zeleno-čorno-běły zešiwk z titulom »ryba a rak v piesku spievajú« wobsahuje 21 basnjow serbskeho awtora, přewažnje z dotalnych zběrkow (wot »Zelenych hubkow«, 1975, hač k »Zlětej zelenych wuchačkow«, 2016), k tomu přińdu někotre hišće njewozjewjene teksty. Přebasnjenja do słowakšćiny wobstara nahladna Bratislavska basnjerka Dana Podracká, rěčnje poradźowana wot slawista a prjedawšeho nakładnika Petra Čačka. (Wobaj staj so wjackróć na Swjedźenjach serbskeje poezije we Łužicy wobdźěliłoj a wotpowědne lyriske wječorki tež samaj w Słowakskej wuhotowałoj.) Jako wudawaćel noweje knižki podpisuje wěsty »Fórum alternatívnej kultúry a vzdelávania« we wsy Fintice pola Prešova. Titulne foto – muž z dwojowobličom – a dwě fotomontaži jako ilustraciji doda słowaksko-awstriski rejowar a fotograf Tomáš Danielis (*1980), kotryž je nimo toho jako choreograf mjezynarodnje připóznaty.

DIETRICH ŠOŁTA

Połne tři lěta po zběrce »Mlóče« zwjesela nas Ludowe nakładnistwo Domowina (LND) znowa z »Antologiju serbskeje prozy«. Na dobrych 200 stronach namakamy 26 powědančkow, krótke abo krótše, napisane wot 21 awtor(k)ow, žiwych abo zemrětych. Hinak hač zwjetša dotal njejsu mjena pisacych alfabetisce rjadowane, ale – bych prajił: asociatiwnje, po temach. Wudawaćelka Ingrid Juršikowa je tónkróć předspomnjenje přidała (kotrež we »Wobsahu« faluje), w nim cituje wona předewšěm Měrćina Nowaka-Njechorńskeho. Nowak pak jewi so hnydom w prěnjej stawiznje hišće raz, hromadźe ze swojej žonu Martu, a to jako hósć na ležownosći Křesćana Krawca. Tón zaso, naš česćeny Hrubjelčanski prozaist, słuži mi jako swědk za nadpismo tutoho komentara: Krawc wobkruća mjenujcy na pjeć stronach, zo znajemy tež w našej kónčinje lěpšich a hóršich susodow – hač němskich abo serbskich. Hewak rěči cyle mało tekstow noweje knihi direktnje wo susodach, najbóle te wot Bena Budarja, Měrki Mětoweje, Sylwije Šěnoweje abo Dorotheje Šołćineje.

Susodźa, antologija serbskeje prozy, wudała Ingrid Juršikowa, titulna ilustracija: Iris Brankačkowa, Budyšin: LND 2020, 212 s.

Ale wo čim jedna potom wostatnych 20 powědančkow? Haj, wone wopisuja wšelakore epizody, z kotrychž zdawa so něhdźe połojca ze wčerawšeje abo dźensnišeje woprawdźitosće wubrana. Pola njebohich serbskich awtorow a awtorkow njemóže to zadźiwać, jich přinoški su zamołwići z aktualneho hladanišća wuzwolili. Tole płaći za Marju Krawcec, Marju Młynkowu, Jurja Brězana, Jana Lajnerta, Kita Lorenca a Jana Wornarja. A tež pola načasnych, aktiwnych spisowaćelow njeje konkretny poskitk tematisce wopačny. Přetož kóždy čłowjek je tohorunja susod, tak kaž je wón z wěstosću kupc, kolega abo přećel. Při tym njeje wažne, hač storčimy w tekstach na rozprawy a zetkanja we abo zwonka Łužicy, na psychologiske (kaž Měrana Cušcyna, Jěwa-Marja Čornakec, Benedikt Dyrlich, Měrka Mětowa), na kriminalne stawizny abo samo na sciencefiction (kaž pola Lubiny abo Dušana Hajduk-Veljkovićecow). Někotre twórby hodźa so jako lyriska proza zarjadować (wot Róže Domašcyneje, Marje Krawcec), druhe zaso jako pućowanske skicy (Pětr Dźisławk, Lydija Maćijowa) abo jednorje jako wjesna idyla (Alfons Wićaz).

»Horce plincy« – komedija wot Frederika Holtkampa, zeserbšćiła Lubina Hajduk-Veljkovićowa, režija Rosmarie Vogten­huber j. h., wuhotowanje Franz Gronemeyer j. h., premjera 26. septembra 2020 w Dźiwadle na hrodźe Budyskeho NSLDź

Jako zazběh k nowej hrajnej dobje – po abo lěpje: z koronu – pokaza serbske powołanske dźiwadło wjeselohru wuspěšneho spisowaćela, kotryž pod pseudonymom Holtkamp wot lěta 2010 dramatiske kruchi pisa. »Horce plincy«, w němskim originalu »Landeier« (potajkim skerje »Wjesne plincy«), běše jeho prěni wuslědk, komedija za šěsć wosobow, kiž je so mjeztym wjacekróć předstajiła. Městno čina je jednora, stara, njezrumowana korčma, w běhu šěsć aktow so wona stajnje přemeblěruje, štož tež rěka: Wona so přeco lěpje zarjaduje. Nad tejku wisa křiwje wobswětlene hesło »Witajće k nam«, ale dokelž jedna so wo wotležanu wjes njedaloko Berlina, přijimuje zwudowjeny hosćićel Hinc nastajnosći samsnych třoch hosći: plahowarja swini, wowčerja a biobura. Jim zhromadny je samsny eksistencielny deficit: Kóždy z nich by rady žonu měł. Kak by so tole snadź radźić móhło – runje to je tema serbskorěčneje turnejoweje inscenacije přez cyłe 90 mjeńšin (bjez přestawki).

Jako publikacija Šleskeho instituta w Opolu wuńdźe loni kniha wo žiwjenju a skutkowanju serbsko-pólskeho archeologa Wójćecha Kóčki (1911–1965). Jeje awtor je w Serbach derje a zdawna znaty historikar Piotr Pałys (*1961), profesor a wotrjadnik za stawizny w mjenowanym statnym slědźenišću. Na zakładźe wobšěrnych rešeršow je wón nětko w nakładźe 150 eksemplarow nimale dospołnu zběrku dokumentow wozjewił, kotraž hłuboki angažement we Wownjowje narodźeneho slědźerja a jeho »rólu při wuhotowanju pólsko-serbskich kontaktow w prěnich pjeć lětach po Druhej swětowej wójnje« (s. 7) nazornje wobswětla. Zastupny dźěl − něhdźe třećina 143stronskeho wudaća − wobsahuje chronologiske předstajenje aktiwitow Kóčki jako narodny prócowar w krótkej dobje do załoženja NDR.

Piotr Pałys, Wojciech Kóčka w serbołużyckim ruchu narodowym (1945–1950), 143 s., ISBN 978-83-7126-346-0, 19 ZlJadro knižki tworja 52 pólsko- a serbskorěčnych dokumentow ze sydom archiwow w Pólskej a we Łužicy (wosebje ze Serbskeho kulturneho archiwa) kaž tež bohata korespondenca z wosobinskeho zawostajenstwa pra- a zažnostawiznarja, kotryž wuwučowaše pozdźišo jako nimorjadny profesor we Wrócławju a w Poznanju. Z tutych prěni raz přistupnych žórłow wujewi so překwapjaca panorama tehdomnišich politiskich a wědomostnych pospytow a přesłapjenjow po woběmaj stronomaj Nysy, předewšěm mjez pólskimi ministerstwami a wjednistwom Domowiny wokoło Pawoła Neda, Pawoła Nowotneho a Jana Šołty. Knihu wotzamknjetej bibliografija fachowych dźěłow Kóčki a historiskich studijow wo nim, kiž wuńdźechu w Pólskej a Němskej hač do přitomnosće, kaž tež indeks wulkeje ličby naspomnjenych geografiskich a wosobowych mjenow.

DIETRICH ŠOŁTA

Zbigniew Kościów, Jan Arnošt Smoler – Zarys życiorysu, 62 str., brošura, ISBN 978-83-927421-7-3W Bibliotečce pólsko-serbskeho zjednoćenstwa »Pro Lusatia« w Opolu je kónc lěta 2019 jako čisło 10 »Zarys žiwjenjoběha« Jana Arnošta Smolerja (1816 – 1884) wušoł. Awtor brošury je Opolski spisowaćel, kritikar a pedagoga Zbigniew Kościów (91), znajer kultury w Pólskej a we Łužicy. Skromna, tónkróć njeilustrowana publikacija wobsahuje wopis Smolerjoweho žiwjenja, k tomu »Dosłowo«. Jako wodźacy motiw słuži znate wěšćenje Handrija Lubjenskeho, zo dźěło za »swój lud« wunjese młodemu Smolerjej předewšěm »njepřećelstwo Němcow a njedźak Serbow« (str. 9). Spisar wuzběhuje zwiski narodneho wozrodźerja do Pólskeje a Ruskeje. Wudaće wudospołnjeja přehlad wažnych knihow a nastawkow Smolerja, bibliografija serbskich a pólskich dźěłow a zběrka čestnych basnjow wo nim, na kóncu sćěhuje dospołny indeks mjenowanych wosobow a geografiskich městnow.  

DIETRICH ŠOŁTA

Sobuskutkowacy dźiwadźelnicy w inscenaciji »Wopušćeny dom« NSLDź Foto: Maćij BulankSerbskorěčna premjera na wulkim Budyskim jewišću běše lětsa we wjacorym nastupanju wuměłske překwapjenje. Nowa a tuž dospołnje njeznata hra z chutnym pozadkom pochadźa z dźiwadłoweho wurisanja »Łužicy 2017« a młoda awtorka Carla Niewöhner (rodźena 1981 w Bremenje) njeje so w serbskim wobłuku dotal scyła jewiła. »Wopušćeny dom« hraje – cyle aktualnje – w Miłorazu a traje w tutej wersiji dlěje hač tři hodźiny: Do a po přestawce dožiwjeja přihladowarjo stajnje dobry dwanatk dramatiskich scenow, kotrež znazornjeja wjaceworštowe swójbne stawizny ze Slepjanskeho regiona, ze srjedźołužiskeho sydlišća, kotrež ma so bórze definitiwnje wotbagrować. Potrjechene wot tutoho dóńta w 20. a 21. lětstotku – konkretnje předstajena je doba wot 1937 do 2002 – su tři generacije serbskich wobydlerjow, kiž su sej drje swoje zežiwjenje po wójnje hłownje z dźěłom w brunicy zawěsćili. (Tomu wotpowědujo běži jednanje na třoch časowych runinach.) Wnučka Hanka Symakec, 29, je mjeztym w Berlinje žiwa a dźěła jako projektowa managerka we wulkej, mjezynarodnje aktiwnej twarskej firmje. Wona bjerje sej někotre swobodne dny za staru domiznu, přetož wowka Marja Symakowa je chora a dementna, wona ma do hladarnje přećahnyć a jeje dodźeržany tykowany statok dyrbi so rozpušćić.

Prěni wobraz pokazuje młodu Hanku, kotraž z ćahom přijědźe, dokelž bě ze swojim awtom do štoma zajěła. Publikum zeznaje zamylenu wowku, jeje hladarja a někotrych susod(k)ow w holanskej wsy na kromje wuhloweje jamy. Srjedźišćo předstajenja je skromny stary dom Symakec swójby ze stwu a kuchnju, hdźež hižo přez třěchu kapa; wjerćite jewišćo dowola najwšelakoriše městna za napjatu hru w chěži a před njej. Z pomocu starych listow wunurjeja so poněčim podawki ze zašłosće, podawki, kotrež spožčeja dźensnišemu, modernemu žiwjenju tragiske rysy, korjenje. (Tež tole je překwapjenje w našim mjeńšinowym dźiwadle, kiž je přewažnje wot komedijow žiwe.) Mjez Hanku a sprawnym hladarjom Janom nastawa z časom dowěrliwy poměr, haj poćah. Na kóncu pak přińdźe na swětło (a tute »swětło« na jewišću je krejčerwjene), zo běchu prjedownicy młodeju hłowneju figurow přez wšelake biografiske zapletki poćeženi. Runje swójbne konflikty staršich přiwuznych su zdźěla njewuprajne, a to hač k wumocowanju na kuchinskim blidźe (w serbskej hrě!). Přihladowar rozumi přičiny starych zwadow krok po kroku, při čimž wotměnjeja so přitomnostne sceny wokoło wowki prawidłownje kontrapunktisce z wróćozhladowanjom na młodosć staruški a jeje zemrěteje dźowki Jěwy. Prjedy hač Hanka zaso do Berlina ćeknje – a to bjez sympatiskeho hladarja –, zapali wona hišće drjewjany skelet swójbneho dwora, zo njeby so z woporom bagrow stał. Wowka Marja bě so, hižo w chorobnym stole a do rozžohnowanja wot doma, k swojej winje dźowce napřećo emfatisce přiznała: »To je mi tak žel!«. Nadźija wotpočuje tuž na milenijowej generaciji wnučkow ...

»Der Zweck des Lebens

ist das Leben selbst.«

(Goethe)

Prěnja serbska literarna stawiznarka, zdobom wysokošulska docentka, wudawaćelka a recensentka Lucija Hajnec woswjeći kónc tutoho měsaca swoje 90. narodniny. K tej składnosći přejemy jej dale krutu strowotu, spokojnosć, wjeselo a Bože žohnowanje při wšitkich jeje předewzaćach.

Jubilarka narodźi so 30. apryla 1929 jako třeća a najmłódša dźowka wučerja Józefa Hajny w Zdźěri. 1934 přesadźichu nana do Budyšina, zo njeby dlěje mjez katolskimi Serbami na wsy skutkować móhł. W měsće donawukny holca němčinu, chodźeše na ludowu šulu a po tym na gymnazij. Po maturje – 1947 – chcyše rady farmaciju abo medicinu studować, tola aktiwna powójnska generacija dyrbješe so tež maćernej rěči a kulturje wěnować. Lucija Hajnec pokaza dowidźenje do tuteje trěbnosće: »Njemóžachmy swobodne žiwjenje našeho ludu twarić z tym, zo so jenož na wěste powołanja wusměrjachmy«, wobkrući wona před lětami swoju kročel. A tak studowaše młoda Serbowka wot 1947 na Praskej Karlowej uniwersiće slawistiku a sorabistiku. Do čěskeje stolicy dźěše poprawom ze zaměrom, zo by pozdźišo we Łužicy jako wučerka dźěłała. Ale w času studija rozsudźi so za diplomowy směr a za wědomostny puć. K jeje wuznamnym profesoram słušeštaj Serb Mikławš Krječmar a Čech Antonín Frinta. 1952 zakónči studij z dźěłom wo Smolerju a bu hnydom promowowana, štož bě tehdom w Čěskosłowakskej hišće móžno. Spočatk lěta 1953 přistajichu derje wukubłanu sorabistku w nowym Instituće za serbski ludospyt, kotryž běchu krótko do toho Němskej akademiji wědomosćow w Berlinje přirjadowali. Hač do lěta 1961 slědźeše Lucija Hajnec w Budyskim zwonkauniwersitnym zarjadnišću. Tu nasta jeje směrodajna studija wo Janu Bohuchwale Dejce, załožerju serbskeho nowinarstwa (1955), tu pisaše wona dalše pojednanja wo swědstwach narodneho wozrodźenja. 1956 započa eksternje wuwučować na tehdyšim Serbskim instituće Lipšćanskeje uniwersity (wot 1969 Institut za sorabistiku). A nazymu 1961 powołachu ju tam jako stajnu sobudźěłaćerku za předmjet serbskeho pismowstwa.

Zbigniew Kościów: Michał Nawka i jego rodzinni następcy. Szkice biograficzne. Opole: Stowarzyszenie Polsko-Serbołużyckie »Pro Lusatia«, 2018 (= Biblioteczka Stowarzyszenia Polsko-Serbołużyckiego »Pro Lusatia«, 9). 978-83927421-6-6W Bibliotečce pólsko-serbskeho zjednoćenstwa »Pro Lusatia« w Opolu je njedawno jako čisło 9 wušła zajimawa publikacija: zešiwk z dźewjeć biografiskimi skicami pod titulom »Michał Nawka a jeho swójbni naslědnicy«. Awtor je znaty Opolski kritikar, chronist a pedagoga Zbigniew Kościów (90), znajer hudźbneje kultury w Pólskej, Łužicy, Armenskej a na Ukrainje. W lěće 2004 spožči so jemu Myto Domowiny. K jeho ćežišćam w serbskich kulturnych stawiznach słuša nimo Kocora a Pilka wosebje mnohostronski prócowar Michał Nawka (1885– 1968). Na wobalce brošury překwapja čitarja kwasne foto syna Achima z cyłej Nawkec swójbu z lěta 1950. Na zadnjej stronje wobalki je spóznać wučer a spisowaćel Michał Nawka jako kwasny nan z mandźelskej Hanu.

Pólskorěčne wobrazy wo žiwjenju a skutkowanju čłonow Nawkec swójby su, wothladajo wot 15stronskeju studijow k Michałej a Antonej Nawce, wšitke krótke, zhusćene, ale z fachowymi citatami podkładźene. Spušćomna bibliografija něhdźe 50 serbskich žórłow sćěhuje na kóncu knižki, kiž wobsahuje na 72 stronach tež portrety wobjednanych wosobow, potajkim po rjedźe dale portrety dźěći Achima, Błažija, Ludmile a wnučkow Boženy a Tomasza Nawkec kaž tež Měrka a Michała Šołty. Tući wubrani su wopisani jako tworićeljo serbskeje literatury, hudźby, molerstwa abo publicistiki. Kościów wuzběhuje zasłužby »seniora«, kotrehož jako »njeparujomneho w swojej dźěławosći za Serbow« (str. 10) woznamjenja, dokelž je swoje žiwjenske ideale potomnikam skutkownje sposrědkował. Sebjekritisce awtor přida, zo njejsu jeho biografiske hódnoćenja perfektne, ale maja dobry zaměr. Skromne, popularne wudaće přinošuje k tomu, zo so wědomje wo serbskej duchownej kulturje w susodnym kraju skrući. Přetož kaž w poslednjej sadźe w bibliskim duktusu rěka: »Temow je wjele, ale kmanych publicistow [wo Łužicy] mało.«