Nóhaj, dalša kniha wo wuchodnej Europje – tajka moja prěnja mysl, jakož wuhladach knihu prěni raz; a wosebje hladajo na to, zo njeje předležaca twórba runjewon najćeńša, hodźi so prašenje stajić, hač so wudani ju čitać. Móžu rjec: Na kóždy pad!

Awtor předležaceje publikacije, Jacob Mikanowski, wudźěła w swojej twórbje přeco zaso zjawy a charakteristiki za wone pasmo, kotrež so pod zapřijećom »wuchodna Europa« pozdatnje jednorje wopisować hodźi. Mamy sej při tym wuwědomić, zo jedna so wo pasmo, kotrež saha wot Baltiskeho morja přez kraje zboka Ruskeje­ a Madźarskeje, wot Balkanskich horin a hač k brjoham Čorneho morja1. A wězo wobsahuja mjenowane krajiny mnóstwo wšelakich rěčow, nabožinow­ a kulturow. A hačrunjež bychu so woby­dlerjo tychle kónčin zdźěla tomu spjećowali, so jako wuchodni Europjenjo suměrować dać, zešlachći­ so knjezej Mikanowsk­emu tola přeco, paralele a podobnosće kónčin rysować a na zabawne wašnje spo­srědkować.

Awtor – Američan, kotryž je zdźěla pólskeho, židowskeho a zemjansko-madźarskeho pochada – předźěła po cyłej knize tež swójske swójbne stawizny.

Wróćo zdobyte krajiny, pólsce Ziemie odzyskane, tute zapřijeće zwuraznja w powójnskej Pólskej poziciju, zo słušeja takle pomjenowane zapadne kónčiny, kotrež słušachu do wójnje přewažnje k Němskej, poprawom legitimnje k (lechisko1)-pólskemu dźědźinstwu, z kotrehož buchu bjezprawnje wuwzate.

Karolina Kuszyk, In den Häusern der Anderen – Spuren deutscher Vergangenheit in Westpolen, do němčiny přełožił Bernhard Hartmann, Ch. Links Verlag, 2. nakład 2022, 359 str.Narok na nje bě, zo so sčasom tež zaso kulturelnje, politisce a hospodarsce re-polonizuja. Dalše zapřijeće w tutym zwisku za wěcy, kotrež běchu z prěnjotneho němskeho wobsydstwa přewzate, je poniemiecki, analognje k adjektiwej pożydowski. Reportaže w knize Karoliny Kuszyk jednaja wo tym, kak so Polacy w něhdyšim poniemieckim dźělu dźensnišeje Rzeczpospolity2 zadomichu, sej zdobom nowu domiznu tworjachu a kak so z materielnym herbstwom něhdyšeho němskeho wobydlerstwa rozestajachu. Njeńdźe pak tu jenož wo materialne zawostajenki něhdyšich němskich wobydlerjow, ale tohorunja wo swójski wobchad z dopomnjećom, prašenjemi identity a začućom domizny nowych zasydlencow. Tući běchu zwjetša z něhdyšich wuchodnych pólskich kónčin wusydlene a buchu wot knježerstwa pohnuwane, sej nowu pódu, dźěło a bydlenje na zapadźe namakać. Zdźěla buchu při tym přisłušnicy narodnych mjeńšin pod nućenjom wu- a zasydlene. Jako podźělnu motiwaciju za swoje rozestajenje z temu mjenuje w lěće 1977 narodźena a w Legnicy3 wotrosćena awtorka w zawodnym dźělu zaćišć cuzosće w swójskej domiznje, kotruž začuwaše w młodosći.

Tematisce rjaduje so kniha do sydom kapitlow, kotrež so do mjeńšich reportažowych wotrězkow dźěla. W tutych wotrězkach předstajeja so w zwisku z wobjednawanej temu wosoby a jich stawizny abo wěste podawizny, při čimž cituje awtorka tam, hdźež so tole hodźi, za wěste zjawy tež literarne twórby. Po reportažowym dźělu knihi sćěhuje dosłowo awtorki, w kotrymž mjez druhim rozkładźe, čehodla běchu informatorojo přewažnje žony. Poda so tež apendiks pólskich geografiskich mjenow z wotpowědnym němskim pomjenowanjom a zapis zakonjow a přikazow k wopušćenym a něhdyšim němskim zamóženjam, powójnskim změnam městnostnych mjenow a pomnikoškitej. Na kóncu steji tematiska bibliografija.

Sobotu, dnja 28. januara 2023, wotewri so na žurli měšćanskeho Muzeja Budyšin wosebita wustajeńca »Smjerć & ritual – Prehistoriske chowanja na Wowčej horje w Delnjej Kinje«. Jedna so tu wo wustajeńcu woneje wobsahoweje hišće šěršo wusměrjeneje wustajeńcy1, kotraž pokaza so wot nowembra 2017 hač do meje 2018 w Statnym muzeju za archeologiju w Kamjenicy (smac). Kaž to muzejowy direktor dr. Jürgen Vollbrecht w swojim zawodnym słowje wo nastaću ekspozicije w kooperaciji z archeologiskim muzejom w Kamjenicy a Sakskim krajnym zarjadom za archeologiju rjekny, měješe so wustajeńca w Budyšinje poprawom hižo zašo pokazać, ale dla podawkow w poslednich lětach je so tole přeco zaso dliło.

Mjeztym zo so wustajeńca w Kamjenicy geografisce a stawiznisce hišće šěršo z formami pochowanja zemrětych a z wobchadom ze smjerću zaběraše, koncentruje so Budyska wustajeńca hłownje na pohrjebnišćo w Delnjej Kinje a w tu­tym zwisku na wosobu Ericha Schmidta.

Tak mjenowana Wowča hora je městnosć, kotraž bě w zwisku ze zapisanjom prěnich namakanjow 1826 hišće po starym ležownostnym mjenje jako »in den Lehden« zapisana. Wona spjelnja funkciju klučoweho namakanišća w srjedźnej Europje.

Wuchadźišćo knihi wo najspodźiwnišich ludźoch na swěće, w jendźelskim originalu »The WEIRDest People in the World: How the West became Psychollogically Peculiar and Particularly Prosperous«, je wěsty zjaw, kotryž bě awtorej, kanadiskemu antropologej Josephej Henrichej, hižo před mnohimi lětami napadnył. Mjenujcy zo so wjele psychologiskich přepytowanjow wo čłowjeskej psychologiji a zadźerženju (kooperacije, socialne nastajenja) złožichu na přepytowanja, kotrež přewjedźechu so přewažnje pola skupiny ludźi, kotraž hodźi so z akronymom WEIRD1 (= western, educated, industrialized, rich and democratic) wopřimnyć. Jako přewjedźechu so (masowe) psychologiske přepytowanja z ludźimi ze wšelakorych kónčin swěta z rozdźělnymi towaršnostnymi strukturami, tworješe skupina ze zapadnych towaršnosćow w kónčnym wuhódnoćenju přeco wěsty ekstrem. Tohodla su wuhódnoćenja mnohich přepytowanjow, kotrež zajimowachu so za globalne čłowjeske nastajenja w socialnych poměrach, skomolene. Na tutón zjaw skedźbni Henrich z dalšimaj awtoromaj 2010 we wědomostnym wozjewjenju.2

Lětsa 11. nowembra je tomu 20 lět, zo je serbski wučer a awtor Jurij Brycka (Kopšinjanski) njeboh, zdobom by tohorunja lětsa, 12. měrca 100. narodniny swjećił.

Jurij Brycka (1922–2022)   Foto: Maćij Bulank

Najstarši třoch bratrow z Bryckec dwora w Kopšinje wopyta gymnazij w Kamjencu. Stawizniski zajim pohnu jeho jako młodźenca na Kopšinjanskim hrodźišću ryć, při čimž namaka samo artefakty. W Kamjenskim muzeju pak kazachu jemu, namakanki zaso zaryć a swójske wurywanja wostajić.

Wójnski čas dožiwi jako wojak-parašutist w Sowjetskim zwjazku a sewjernej Africe, doniž njepoda so při přizemjenju na sicilskej połkupje Jendźelčanam do jatby. Relatiwnje zbožowny připad chcyše, zo bu Američanam přepodaty a do New Yorka a wottam do Texasa přewodźeny. Dźěl swójskich dožiwjenjow we wójnskej jatbje na ameriskim kontinenće je w přinoškomaj w Serbskej protyce (1996 »Narodniny w cuzbje«) a w Płomjenju (1993, čo. 6, »Pasowc«) wopisał.

Předležace dźěło je edicija rukopisneje disertacije Maxa Jänecke.1 Ju 1922 zapoda a spočatk lěta 1923 zakitowaše. Z Drježdźan pochadźacy Jänecke bu za čas Prěnjeje swětoweje wójny ranjenja dla do Łužicy k hraničnej woborje přesadźeny, štož wubudźi w nim zajim za stawizny krajiny. Analytiski wid na topografiju wěsteje kónčiny bě sej hižo we wójsku přiswojił. Wěstu chwilu po tym dźěłaše jako wučer, ale bu ke kóncej wójny zaso pušćeny a dósta mału pensiju, kotraž jemu dalši studij zmóžni.

W Lipsku smědźeše dla dobrych wukonow do toho a dobreho wotzamknjenja na wučerskim wustawje uniwersitny studij stawiznow nastupić.2

Max Jänecke. Die Oberlausitzer Herrschaften spezielle und allgemeine Probleme aus ihrer Geschichte und ihrer Topographie, wobdźěłane a wudate wot Lars-Arne Dannenberga, Gerharda Billiga, karty: Uwe Ulrich Jäschke, Zhorjelc 2019, Beihefte zum Neuen Lausitzischen Magazin, zwjazk 21 Sta so ze šulerjom tehdomnišeho nawody seminara za krajne stawizny a sydlensku wědomosć, Rudolfa Kötzschkeho, pod kotrymž wón mjenowanu disertaciju złoži. Po tym pak běše znowa bjezdźěłny. Dokelž pak běchu po wudyrjenju Druheje swětoweje wójny wučerjo trěbni, dósta wučerske městno na hospodarskej šuli w Drježdźanach. Po Druhej swětowej wójnje bu kaž wšitcy wučerjo, kiž běchu čłonojo NSDAP abo wučerskeho zwjazka, pušćeny a nadal žane krute dźěło njenamaka. Hdys a hdys dósta wobmjezowane nadawkowe zrěčenja w Měšćanskim archiwje w Drježdźanach. Nimo geografisko-stawizniskeho dźěła zajimowaše so tež za hornjosakske narěče.

Jänecke widźeše so sam jako »stawizniski geograf« a přistup, kotryž wón za rozkładźenje teritorialneho wuwića w markhrabinstwje Hornjeje Łužicy měješe, běše zhladowanje na zwiski mjez terenom a wodowej syću. Na druhim boku sćěhowaše premisy, zo so wuwiće wšelakich knjejstwow přez stajny wutwar w kolonizaciskim procesu stawaše. Při tym z toho wuchadźeše, zo měješe najwyši knjez nad krajom zasadne wobsydstwo nad lěsnymi a »dźiwimi« kónčinami (Wildlandgrenze). Kartowy material, kotryž wužiwaše Jänecke za swoje dźěło, běchu generalne karty za sakski a pruski dźěl Hornjeje Łužicy, analognje k dźensnišim TK 25.

Jako so kniha »Blut und Eisen – Wie Preußen Deutschland erzwang. 1864–1871« loni w kulturno-wědomostnym programje nakładnistwa C. H. Beck wuda, je so tole zawěsće z wida na 150lětnu róčnicu załoženja Němskeho mócnarstwa lětsa stało. Formalnje załoženy bu zwjazkowy stat z płaćiwosću wustawy 1. januara 1871, znaćiša róčnica pak bě w zašłosći skerje dźeń tak mjenowaneje Kejžorskeje proklamacije we Versaillu 18. januara 1871. W zawodźe knihi so na to skedźbnja, zo su na sławnym ikoniskim wobrazu molerja Antona Wernera wjele brodatych, uniformowanych mužow widźeć, ale žani zastupjerjo parlamenta abo reprezentanća dalšich skupinow, kotřiž załoženje noweho stata w pozadku zmóžnichu, štož nastajenje woneho časa wotbłyšćuje.

Christoph Jahr, Blut und Eisen – Wie Preußen Deutschland erzwang. 1864–1871, C. H. Beck, 2020, 367 str.

Awtor je stawiznar Christoph Jahr, kotryž je mjez druhim wo problematice dezertěrowanja w Prěnjej swětowej wójnje pisał a so tohorunja za antisemitizm zajimuje.

Žurnalist Mendel Ošerowič, po pochadźe ukrainski Žid z Trostjaneca na Ukrainje zapućowaše 1910 do Ameriki, hdźež wot 1914 w New Yorku za socialistisce wusměrjenu nowinu »Forverts – Jewish daily Forward«, kotraž wuńdźe w jidišćinje, pisaše. Politisce so jako socialist wuznawaše. Wot februara hač do měrca lěta 1932 wopyta Sowjetski zwjazk, mjez druhim swoju ukrainsku domiznu. Běše to runje wona doba, w kotrejž so hižo eksistowaca hłodowa kriza na hač do lěta 1933 trajacu hłodowu katastrofu rozšěri a do tak mjenowaneho holodomora přeńdźe, kotryž sej, tak so zdźěla trochuje, 13 % ludnosće jako wopor žadaše.1

Mendel Osherowitch, How people live in Soviet Russia. Impressions from a journey, wud. Lubomyr Y. Luciuk, z jidišćiny přełožił Sharon Power, Holodomor: Occasional papers series # 3, The Kashtan Press 2020Rezultat jeho zapiskow běše zwjazk »Vi Menshen Leben in Sovet Rusland: impressions from a journey«. Jako něhdyšemu domoródnemu, kotryž wobknježeše jidišćinu, ukrainšćinu a rušćinu, spožčichu so hinaše a bóle realistiske dohlady do žiwjenja w Sowjetskim zwjazku, přewažnje w Ukrainskej S. S. R. hač druhim wukrajnym žurnalistam. Spis Ošerowiča zestaja so ze zawodneho słowa a sćěhowacych 19 kapitlow, rjadowanych do wotrězkow. W přełožku poda wudawar Ljubomir Luciuk hišće zawod do tematiki knihi a krótki zapis wo awtorje. Wěnuje so tež prašenju, čehodla so Ošerowič ženje njeje wo přełožk tutoho teksta a dalšich z jidišćiny do jendźelšćiny prócował, hačkuli běše tež w amerisko-ukrainskich kruhach jako žurnalist znaty. Jězba Ošerowiča započina so w Moskwje a wjedźe jeho přez ródne město Trostjanec do Rostowa a Charkiwa, skónčnje do Odessy a Tulchyna. Při tym nazhoni nuzu jednorych ludźi, rozmołwja so w ćahach z wjesnjanami, přebywa jednu nóc na Charkiwskim dwórnišću, nazhoni nahlady oficěrow a nowych elitow, wobkedźbuje spad nabožneho žiwjenja židowskich krajanow, wopyta jako wukrajny žurnalist fabriku a hišće wjele wjace. W Moskwje zetka swojeho wo někotre lěta młódšeho bratra Buzia, kotryž jeho hač do Trostjaneca přewodźeše a kotrehož přisłušnosć k tajnej słužbje so za Ošerowiča w běhu jězby jako wužitna wopokaza. Druhi bratr je mjeztym tohorunja do knježaceje funkcije postupił, dušinje stwjerdnjeny a stražuje z brónju w domiznje nad wotedaćom zežiwidłow ze stron burow. Mjeztym zo chuduške žiwjenske poměry so hižo w Moskwje absurdne zdadźa, a to samo pola přistajenych knježerstwa a »lěpšich ludźi«, zhoni awtor tule k prěnjemu razej wo hłodowej katastrofje na Ukrainje. Spočatnje nochcyše to wěrić, dokelž drje běše Ukraina přeco »žitna komorka« Europy. Po wašnju wěcownje, ale nic distancowane wopisuje Ošerowič w sćěhowacych dźělach knihi přeco zaso zadwělowanje ludnosće a wšě móžne pospyty, tež hišće poslednje wobsydstwo předać, so do wjetšeho města předobyć a sej na někajke wašnje chlěb zasłužić. Bliscy a zdaleni znaći spytaja přez njeho přiwuznych w Americe dosćahnyć. Čitar wobkedźbuje z perspektiwy Ošerowiča přeco zaso so jewjace zjawy, kaž zo so jemu ze stron młodych funkcionarow a přeswědčenych komunistow praji, zo přesćahny Sowjetski zwjazk Ameriku (ergo Zjednoćene staty Ameriki) bórze hižo na wšěch móžnych polach industrije a infrastruktury, mjeztym zo we wokolinje ćěła slaknjenych konjow na polu leža. Zastupuja tež měnjenje, zo su wokomikne wopory trjeba, zo bychu lěpši přichod za přichodne generacije měli. Pod chudobu a hubjenym zastaranjom ćerpjacy ludźo jemu druhdy skradźu zwuraznichu, zo nazhonjeja žiwjenje jako grawoćiwe a zo za hołe sady a prózdne wuprajenja ćerpja. Zo su pod kwaklu rjaneje ideje. Tohorunja nazhoni samo pola loyalnych přiwisnikow knježerstwa wšudźomny strach před tajnej słužbu GPU a jeje surowosću, stajneho wobstražowanja a »dwujazyčnosće«. Při tym pak so tež njeboji polěpšenja a postupy přiznawać, wosebje zo je situacija Židow cyłkownje wěsćiša a zo so progromy, kaž na přikład w jeho ródnym měsće třinaće lět do jeho wopyta z wjacorymi stami woporami, wjace njejewja.2 Tohorunja jemu napadnje, zo so Židam kubłanje zmóžni a zo su wjele nawodnych pozicijow w kraju ze Židami wobsadźene. Wulki dźěl młódšich a najbóle wot komunistiskeje ideologije přeswědčenych funkcionarow, kotrychž Ošerowič zetka, su Židojo. Tež cyłkownje widźi, zo je so něhdy rozšěrjeny analfabetizm na kraju pomjeńšił. (Štož njepomha, hdyž so cyły kraj pod hłodom sypnje.) Po swójskim wuprajenju w zawodźe je so awtor wo objektiwnosć prócował.3 Kniha Ošerowiča je we wěstym zmysle tež reakcija na tehdomniše wozjewjenja a publikacije entuziastow Sowjetskeho zwjazka, kotřiž jako wukrajni žurnalisća husto jenož nazhonichu a widźachu, štož mějachu po woli knježerstwa widźeć a tež sami widźeć chcychu. Husto hdy so tući ludźo na pozdatne postupy na polu natwara ćežkeje industrije a wulkotwarnišćow koncentrowachu a tole z wěstej estetiku rysowachu. Tole měješe zjawnosć w zapadnych krajach wotpowědnje wobwliwować. Lěwicarske nowinarstwo zasadnje kritiske wopisowanje a realistiske rozprawy ze wšelkich dźělow Sowjetskeho zwjazka jako přehnawanja wotpokaza a je spyta wuwróćić, štož so runja spisam Ošerowiča stawaše. Ani w skupinje zamórskich Ukrainjanow njebě hłodowa katastrofa, pozdźiši holodomor, dosć znata. Jako powšitkownje jara kubłanemu a na ruskej kulturje, hudźbje a dźiwadle zajimowanemu čłowjekej běše Ošerowičej móžno, tež cyłkowny staw kulturneho žiwjenja posudźować abo situaciju městow kaž Odessy ze stawom do swojeho wupućowanja kritisce přirunować. Snano so wo dalše rozšěrjenje swojeje knihi njeprócowaše, dokelž so w mjezyčasu wo swojich swójbnych starosćeše. Jeho bratraj běštaj so zjawnje wot njeho distancowałoj. Najebać toho buštaj zajataj. Na kóncu knihi namakamy dźak, indeks, krótki zapisk wo awtorje a kartu Ukrainy w mjezywójnskej dobje. Fotografije a ilustracije pokazaja zdźěla swójbne portrety Ošerowiča a jeho přiwuznych. Sydom wobrazow, kotrež pokazaja sceny w zjawnosći (husto z ćěłami mortwych hłoda dla) z němskimi wopismami, su wzate z publikacije awstriskeho chemiskeho inženjera Alexander Wienerbergera.4 Znajomosć wo holodomorje abo znajmjeńša wo wulkej hłodowej nuzy na Ukrainje we wonym času je so w poslednich lětach w Němskej tež w popularnych medijach wo stawiznach Sowjetskeho zwjazka, postupa Stalina a podobnych rozšěriła. Wulka sylnosć Ošerowičowych zapiskow pak je, zo zdadźa so dźensa přez jeho direktny kontakt z ludźimi a dokelž je kraj a krajanow znał blisko a we wěstej měrje »žiwe«.

MĚRĆIN BRYCKA

Wo dóńće katolskeho fararja w Pólskej

Před 75 lětami wotměwachu so prěnje a wobsažne wuhnaća němskeho wobydlerstwa z mjezow dźensnišich hranicow Čěskeje, Słowakskeje a Pólskeje republiki. Za Hornju Łužicu potrjechi to dźěl Žitawskeho hejtmanstwa, kotryž ležeše wuchodnje Nysy. Po wobsadźenju kraja přez pólske a sowjetske wójsko a sćěhowacym poněčimnym dwójnym knjejstwje wobeju frakcijow wuhnachu so wobydlerjo tutoho pasma 22. junija 1945. Stawizny wuhnaća, sćěhi za potrjechenych a dóńt wuhnatych po tym wopisujetaj Lars-Arne Dannenberg a Matthias Donath w knize »Do hoan uns die Polen nausgetriebm«, kotraž je loni wušła.1

Mjez tutymi wuhnatymi běše tež Jurij Brusk, wot lěta 1940 farar w Königshainje, pozdźišim Działoszynje. Tež wón bu, byrnjež na swoju serbsku narodnosć pokazał, wuhnaty a nawróći so hakle 29. januara 1946. W mjenowanej knize rozestaja so awtorstwo kritisce z njepřitomnosću Bruska. Předležacy list Bruska na Wójćecha Kóčku wot 17. februara 1947 je w tutym zwisku zajimawy, dokelž so z nim situacija Bruska lěto po swojim nawróće a hižo połdra lěta po wuhnaću rysuje a někotre wotewrjene prašenja znajmjeńša podźělnje (tendencielnje) rozrisaja.2

Pod zapřijećom španiska gripa rozumi so pandemija influency, kotraž so w třoch žołmach po cyłym swěće z powyšenej ratu letality jewi. Pomjenowanje španiska gripa złožuje so na wubuch chorosće w Madridźe w pózdnjej meji 1918. Dźensa so z toho wuchadźa, zo pochadźeše tuta influenca prěnjotnje z USA. W Němskej wužiwaštej so za to pomjenowani »Flandern-Fieber« abo »Blitzkatarrh«, jendźelsce pak husto »three-day-fever« abo »purple death«, dokelž so koža potrjechenych pobrachowaceho kislika dla husto ćmowomódrje barbi. Prěnja žołma chorosće jewješe so w nalěću 1918 a w juniju so w němskich časopisach z wjerškom prěnjeje žołmy wo tym pisaše. Druha žołma w nazymje samsneho lěta bě po zdaću hórša, hladajo na ličbu smjertnych woporow. Za Němsku trochowaše so, zo dwaj wot třoch wobydlerjow schorještaj. Hladajo na smjertne wopory njebě třeća žołma, kotraž wubuchny w februarje lěta 1919 we Wulkej Britaniskej, tak sylna. Wona rozpřestrě so w meji do druhich krajow, doniž njezachadźeše 1920 w Americe a Europje.

Jara wysoke mnóstwa smjertnych woporow w relatiwnych ličbach, přirunujo ze zapadnymi krajemi, žadaše sej španiska gripa w južnych krajach a kolonijach. Dohromady sta so 50 do 100 milionow ludźi z woporom pandemije, wjac hač direktnje přez Prěnju swětowu wójnu.1 Spěšnosć wupřestrěća gripy zwisowaše z wutworjenjom swět přesahowaceje transportoweje a komunikaciskeje syće za zastaranje frontow w Europje za čas wójny2.