Wót pór lět sem wobglědujom diskusiju wó tak pomjenjonej modernej serbskej kulturje a trjebnych změnach. Serbska ludowa kultura dej byś za wšyknych pśistupna a wabjeca! Pód woponom tyce, w klubje, pśi piwje a paleńcu. Cesto teke bźez znaśa (abo dobrego znaśa?) serbskeje rěcy. Drastwa tejerownosći njedej stawnje cele pórědna wuglědaś! Mógu drastwowe źěle nosyś a z jeansami kombiněrowaś: tam jadna šlejfka, how kusk módrośišća ... Samo muske mógu žeńskece drastwy nosyś. Cogodla nic, mamy wšak rownopšawnosć! Dokulaž by mógała južo dorosćone źiśi měś, woglědujom te pokazki młoźiny z pósmjejkom, ale teke z naźeju. Eksperimentěrowaś jo derje.

Ako młody, njenazgónity luź coš swóje granice spóznaś, reinterpretěrowaś, co jo starjejšyma wažne a swěte, a smějoš wšykno do pšašanja stajiś. Ale wótkul se bjerjo mója naźeja? Póchadam z górow Beskidow. To jo wjelgin konserwatiwna, katolska wokolina na pódpołdnju Pólskeje. Luźe su gjarde, kšute, póbóžne a lubuju tradicje, kulturu, narodne drastwy a našu narěc. Ako młode źowćo njejsom była wobjadna z kulturnymi mustrami zaźaržanja a patriarchatom. W mójej ­familiji jo kněžył matriarchat. Mója stara maś a maśeŕka stej kśěłej, až ja nejpjerwjej wuknjom a študěrujom. Pótom pak som dejała muža namakaś a malsnje źiśi měś. Nanejlěpjej dejała se zasej do rodneje jsy nawróśiś a we wokolinje bydliś. Nic mjenjej wažne jo za njej ­było, až mej z mužom a źiśimi pótom pšawi­dłownje do cerkwje chójźimy, se módlimy, naše ­tradicije znajomy atd. Som pak wót zachopjeńka była hynakša. Na jadnom boku som lubowała našu narěc a tradicije. Co ja pak na žeden pad njejsom kśěła, jo było žywjenje pó mustru, kótaryž jo se kněžył w mójom regionje a jo wuchadał wót ludoweje kultury a teke katolskeje cer­kwje, wót tradicionelnych rolow, kótarež su se pla nas a w drugich regionach wob­chowali. Někotare z kumpankow šulskego casa ga su se malsnje zmanźelili, su źiśi póroźili a doma wóstali. Ja pak som kśěła samostatna žeńska byś, cełe nocy pśerejowaś, pó swěśe drogowaś, wjasele měś a nic familiju, muža a źiśi pasć! Tegdy som se mysliła, až trjebam tak gronjony daloki a šyroki swět, aby glucna była. Toś som wjele lět studěrowała, se dalej kubłała, wjele krajow swěta wiźeła a wjele dožywiła. Do źinsajšnego mam znatych ze wšakich kulturow a religijow. Jaden z mójich nejlěpšych pśijaśelow jo homoseksualny – to ga jo źinsa za wjele luźi znamje, až sy ­moderny abo cool! Na drugem boku nosym rada narodnu drastwu z Beskidow a se zasajźujom za ludowu kulturu. Som ja nu­tśikach rozdwójona? Se wě, až nic. Ale som mjaztym nazgónita. W běgu casa som źeńk a wěcej cytała a nazgóniła wó swójich kórjenjach. Som se ze stareju maśeŕku rozgranjała a spó­znała, až njejsom zewšym dejała daloko pšec hyś, aby namakała swóju gluku!

Nichten z nas pak njejo jadnotny.

Smy natwarjone z małych kusackow identity,

kuždy drogotny, kuždy wažny.

A weto kamjenje zdaloka chytamy,

dla rěcy, woblica, wšakorakosći a barwy kóže.

Zabydnjomy, až smy sami ako mozaik,

až harmonija z rozdźělow se naroźijo.

Njejsu pyšne barwy w cerkwinem głažku tak rědne?

Njejsu wšakorake głose w chorje tak zajmne?

Gaž njetwarimy murje, ale mósty,

wobogaśijo se našo žywjenje.

Toleranca wóznamjenijo cesćownosć a pšawo.

Njedejm byś ako ty, ale městno za mójim blidom śi wóstajijom.

Mój swětowy wobraz se njezmjeńšujo pśez wjelerakosć,

ně, wón rosćo – a pśepšosujo do pśichoda.

Ako swět nastał jo z Bóžego słowa,

jo Bog formował prědnego luźa ze zemje a pěska,

nic z jadnogo, ale z wjele kontinentow*,

aby cłowjek namakał wšuźi domownju.

A jolic swóju drogu dokóńcyjo,

maśeŕka zemja jogo pśimnjo w śišynje.

Wóna znajo proch, z kótaregož jo nastał.

Za nju su wšykne jadnake.

*Pó hebrejskej mytologiji jo Bog pśi stwórjenju prědnego cłowjeka nazběrał proch ze wšych kontinentow, aby, jolic cłowjek swóju domownju by spušćił a hynźi na zemi wumrěł, zemja jogo spóznała a pśiwzeła.

»Gładźarnica – Slěpjańska drastwa: IV. dupjenje« jo južo stwórty źěl knigłow, kótarež zaběraju se z drastawami regiona Slěpe ako teke z jogo serbskimi stawiznami, kulturu a derbstwom.

Knigły su skład wědy a wažne žrědło za pśeslěźenje serbskeje kultury a tradicijow regiona. Na knigłach su zasej źěłali angažěrowane luźe kaž Elvira Hantšo, Helmut Hantšo, Gerald Schön, Juliana Kaulfürstowa a dalšne cłonki towaristwa Kólesko z.t.

Recensentka na pśedstajenju knigłow w Slěpem. Foto: Werner Měškank

Slěźenje na pólu narodnych drastwow njejo lažki nadawk. Pśecej źe su a budu luźe, kótarež kritizěruju wopisane nadrobnosći drastwow, pśeto su znali ze swójogo źiśetstwa drugu wašnju woblekanja drastwowych źělow. Abo njejo wěcej žednych spušćobnych žrědłow, źož su nadrobnosći wopisane. Abo te luźe, kótarež maju wědu, njekśě ju dalej dawaś. Druga wěc jo akceptanca wósady a luźi, kótarež maju serbske kórjenje. Bóžko wóni casy njekśě z tym serbskim nic cyniś měś a njewiźe drastwy a drastwowe knigły ako kulturne wobogaśenje. Wótergi samo zacuwaju je ako tšach, až mógał pśez nje něchten wó jich słowjańskem póchaźe zgóniś.

Tradicionelna adwentnicka Zwězka serbskich wuměłcow z.t. jo se pśewjadła dnja 13.12.2024 w Budyšynje w Röhrscheidtowej bastaji Serbskego ludowego ansambla. Južo wót zeger 16:30 su se cłonki zmakali na pśijazne rozgrona pśi tasce kafeja z gódownym klěbom. Něco pózdźej jo pśedsedaŕ zwězka Jan Bilk wótwórił głownu zgromaźinu ze swójeju rozpšawu z naglědneju licbu lětosnych aktiwitow cłonkow, a pśibytne su mógali se teke wugroniś k swójim aktiwitam.

Głowna zgromaźina a adwentnicka Zwězka serbskich wuměłcow w Budyšynje. Foto: Werner Měškank To jo cynił mjazy drugim muzikowy kritikaŕ, dramaturg a režiser Peter Wittig z Barlinja, kenž jo pokazał na wurědne źiwadłowe graśe Omphale, kótarež jo se pśedstajiło w Barlinju. Rězbaŕ Thomas Schwarz ze Slěpego jo pokazał pśibytnym krotki film wó nowem projekśe w Nowem Miłorazu. Ze źěłaŕnicki mólaŕki Maje Nagloweje jo se pokazał dalšny krotkofilm. Młody muzikaŕ, producent, komponist, aranžer, instrumentalny wucabnik, bandleader a spiwaŕ Syman Hejduška jo twórił spódobny znijucy mósćik za klawěrom sejźecy. Něgajšna wjednica Ludowego nakładnistwa Domowina a wudawaŕka Marka Maćijowa jo za tśeśi adwentski tyźeń pśipowěźeła, až wujdu knigły »Serbstwo, quo vadis?« ze 19 esejami awtorow a awtorkow z Górneje a Dolneje Łužyce. Zgromaźina jo teke wuzwóliła Symana Hejdušku za pśichodnu legislaturu (2025–2029) do zwězkowego pśedsedaŕstwa Domowiny. Dalšne cłonki ZSW su cytali swoje basni a teksty. Głowna zgromaźina, zwězana z adwentnicku, jo wěcej nježli jano zmakanje krotko do gód.Jo zrazom fachowa wuměna mjazy kolegami a casy nastawaju nowe mysli za dalšne zgromadne wuměłske statkowanje. Zwězk serbskich wuměłcow ma aktualnje 75 cłonkow. Pśibytnych jo było wokoło 30, mjazy nimi tśo z Dolneje Łužyce.

JUSTYNA MICHNIUK

Stawizny Pśedpomorskeje pód Wartisławom I.

Region, wó kótaremž cu pisaś, pomjenijo se z perspektiwy pólskeje historiografije ako pódwjacorny pśibrjog a z perspektiwy nimskeje historiografije ako pśedpomorski. Jadna se wó stronu, kótarejež stawizny su wjelgin turbulentne a bogate w stawiznach, dokulaž su se how kśicowali zajmy Pólskeje, Bramborskeje, Mecklenburgskeje, Šwedskeje, Dańskeje a Swětego Romskego mócnaŕstwa. Pśedpomorska jo była w 9. a 10. stolěśu wuznamny sedleński centrum, w kótaremž su nastali słowjańske woborne grody, kótarež su statkowali ako mócne woboranišća a rucnikaŕske a wikowańske srjejźišća.

Region jo był wusko zwězany ze słowjańskeju kulturu, což jo se wótbłyšćowało w pśedstajenjach wěry, ritualach a socialnej organizaciji. Pó dobyśu pólskego wjercha Mieszka I. (wokoło 945–992) pla Cedynije (972) jo se Pśedpomorska w 10. stolěśu zarědowała do pólskego stata. W lěśe 1000 jo se w Kołobrzegu załožyło biskupstwo.

W 12. stolěśu jo dožywiło pomorske wjerchojstwo pód kněstwom Wartisława I. (wokoło 1091–1148) dynamiske wuwiśe. Njeglědajucy na kśesćijanizaciju w lětach 1124 do 1128 pśez biskupa Otta z Babineje Góry (Otto von Bamberg, wokoło 1065–1139), jo ludnosć dłujko se źaržała słowjańskich pśedstajenjow wěry. Tak jo na pśikład wobstojał w Šćećinje kult Triglawa, kótaregož tempel jo se za cas misije Otta skóńcował. Su drje zawjadli kśesćijaństwo, ale stara słowjańska wěra jo wóstała hyšći wjele lět w ludnosći, dokulaž Słowjany su how prakticěrowali stare rituale. Rozpšawja se teke wó tatańskej mjeršniskej eliśe, kótaraž jo se stajała pśeśiwo nowej nabóžninje.

Rozgrono z Carstenom Jacobom, jadnarjom Euroregiona Sprjewja-Nysa-Bóbr z. t.

Což kuždemu nadpadnjo, gaž zastupijo do Wašogo běrowa, jo mólba cerkwje. Ma wóna wósebny wuznam za Was?

Pśi tom Bóžem domje jadna se wó »Cerkwju wěrneje naźeje«, kótaraž jo we wejsnem źělu Nowa Wjas gmejny Gatojce we wokrejsu Sprjewja-Nysa. Wěm, až jo mój prastary nan Wilhelm Jacob, kótaregož njejsom sam zeznał, w 1950tych lětach twaŕ rozsudnje pódpěrował a slědkoju pśepódał ako mejstaŕski polěraŕ generalnemu superintendentoju 14.11.1954 pśi swětosnem wuswěśenju cerkwiny kluc.

Wobraz jo, pśipódla gronjone, wót pólskeje wuměłcowki Jadwigi Polewskeje darjony.

Źěl Wašeje familije póchada z wótbagrowaneje jsy blisko Chóśebuza. Móžośo nam pitśku wěcej wulicowaś wó toś tom městnje a jogo stawiznach?

Źěl mójeje familije z maminego boka jo póchadał z Liškowa a jo se w casu 1976/77–1983/84 bóžko dejał pśesedliś dla wótwórjoneje brunicoweje jamy Chóśebuz-pódpołnoc. Móje prědowniki su tam měli wjeliku bursku žywnosć, kótaraž jo była pód mjenjami Jašan, Herrmann a Adam wót stolěśow dłujko we wobsejźenju familije.

Mógu z wěstosću groniś, až jo naša familija tam bydliła nanejmjenjej južo wót srjejźi 17. stolěśa. To jo mjazy drugim dopokazane pśez ludlicenje lěta 1652, stakim krotko pó kóńcu 30-lětneje wójny.

Gubin. Z 25 zajmcami jo było serbsko-pólske cytańske wótpołdnjo pśi Łužyskej studni w pólskem Gubinje pětk, dnja 25. oktobra 2024, derje woglědane. Na literarne tšojenje pód gołym njebjom stej kazałej dr. Justyna Michniuk wót Zwězka serbskich wuměłcow (ZSW) a Tadeusz Raut wót Towaristwa pśijaśelow regiona Gubina. Wósebny zajm, słuchaś na žywu dolnoserbsku rěc, wótbłyšćujo se teke w tom, až mjazy pśisłucharjami su byli měsćański šołta pólskego Gubina Zbigniew Bołoczko, wicešołtowka w Gubinje Anna Kapela, raźc měsćańskeje rady Paweł Wojtecki, zastupnik krajnego raźca Ryszard Zakrzewski a pśedsedaŕ Towaristwa pśijaśelow regiona Gubina Stefan Pilaczyński.

Zbigniew Bołoczko a Tadeusz Raut. Foto: Werner Měškank

Cłonk ZSW Werner Měškank z Chóśebuza jo cytał ze swójeju zběrkowu »Njaboga pata« a »Plon na najśpje« krotke žortne teksty, kótarež jo Justyna Michniuk ned live do pólskeje rěcy pśestajiła. Pśi tom jo pśibytnym teke stawizniske slězyny tšojeńkow rozkładowała. Dalej stej wóna a pólski literat, ceptaŕ, měsćański raźc Gubina a w regionje derje znaty wobydlaŕski aktiwist Jan Skora cytałej swójske teksty w pólskej rěcy. Organizatory ako teke publikum su se za to wugronili, dalej pśewjasć take zmakanja, dokulaž su wóni nadgódnota za město a region.

Stille Nacht? Heilige Nacht?

Und doch hallt die Welt wider vom Donner der Schlachten.

Die Feiertage rücken näher, wie jedes Jahr,

die Menschen warten hoffnungsvoll auf eine Atempause.

Doch irgendwo, nah und fern,

toben Kriege in Städten mit Namen,

die wir teilweise nicht aussprechen können,

geschweige denn wissen, wo sie überhaupt liegen.

Der Krieg durchzieht unseren Alltag.

Gestern telefonierte eine Freundin noch mit ihrer Familie,

doch jetzt gibt es dort kein Signal mehr.

Heute erwähnte der Sohn einer Bekannten, dass er sein Zuhause vermisst,

aber sein Zuhause existiert nicht mehr, genauso wenig wie die Welt, nach der er sich sehnt.

In den Nachrichten sehe ich Bilder der Zerstörung,

wir behaupten, dass es uns nichts angeht,

dass wir hier, in unserer ruhigen Welt,

das Recht haben, uns zu freuen, zu feiern.

Und doch spüre ich, dass man nicht fliehen kann,

vor dem Gedanken, dass die Grenze zwischen uns und ihnen

dünner ist, als wir zugeben möchten.

Jeden Abend, bevor ich schlafen gehe,

flüstere ich ein leises Gebet,

doch ich weiß nicht, zu wem ich bete.

Ich feiere im Schatten dessen, was unbegreiflich ist,

Dnja 19. septembra 2024 jo se w Slěpem na dwórje pśed faru wótměł pisany swěźeń rěcy Witajśo!, kótaryž jo se organizěrował we wobłuku projekta ZARI. Rěcne motiwatory a motiwatorki su twórili serbskej rěcy wósebnje pśichylonu atmosferu.

Plakat zarědowanja na farje w Slěpem.

Za to su wšake pśigótowali za wšykne generacije. Źiśi su měli móžnosć nic jano grajkaś na bliskem grajkanišću, ale teke modelěrowaś figury. Kuždy jo sebje mógał wótekšyś swět górnoserbskeje rěcy z powědajucym pisakom, chłošćiś słodne mlince a twarogowe skibcycki a zeznaś z pomocu graśa serbske rěcne wobroty ako teke mjenja wšakorakich zelow z domacneje zagrody.

Woglědarjam su pórucyli tśi małe wustajeńce. Marija Šołćic, wuměłcowka a motiwatorka za serbsku rěc za wokolinu Kulowa, Wórjejc a Halštrowskeje góle w projekśe ZARI, jo zestajiła pyšnu ekspoziciju keramiskich źěłow, mjazy drugim małego wódnego muža a skulptury žeńskich w serbskich drastwach ze wšakich regionow.

Co jo sinrin-yoku?

Lěsne kupjele1, znate teke ako sinrin-yoku, su forma wobswětoweje terapije, kótaraž póchada z Japańskeje.

Moda lěsnych kupjelow jo se zachopiła w Japańskej w 1980ych lětach, ako jo japańske ministaŕstwo za gólnistwo a rybaŕstwo ju zawjadło ako źěl narodnego strowotnistwowego programa2.

W zajźonych lětach jo trend teke Europu dojśpił, źož jo ako metoda pólěpšenja duchneje a śělneje strowosći źeńk a wěcej woblubowany. Wjele europskich městow ako Waršawa3, Barliń, Paris a London su zachopili, lěsne kupjele w parkach a měsćańskich gólach organizěrowaś, aby strowy stil žywjenja spěchowali. Zapśimjeśe jo pó słowje »zanurjenje do atmosfery lěsa« a wóznamjenijo, až pśebywaš w lěsu, aby pólěpšył śělne a dušyne derjeměśe.

Trend ku gólnemu kupanju jo teke w Nimskej źeńk a wěcej woblubowany, źož jo se załožył rěd organizacijow k spěchowanju teje terapije.

Jaden z nejwěcej znatych aktiwistow a popularizowarjow zwězanosći pśirody jo Peter Wohlleben4, nimski gólnik a awtor młogich knigłow ako wó pótajmnem žywjenju bomow a dušynem žywjenju zwěrjetow. W swójich wózjawjenjach wuzwigujo derjeměśe a wuznam kontakta z pśirodu za našo strowje a derjeměśe.