K wósaźe Slepo/Slěpe słuša sedym jsow: Dźěwin, Brězowka, Mułkecy, Miłoraz, Rowno, Slepo, Trjebin a wótergi pomjenjujo se ako wósyma wjas bramborski Lěsk. Region jo znaty za wósebnu slěpjańsku narěc, a teke dla rědnych narodnych drastwow. Slěpe jo jadnučki serbski region, kótaryž jo wuwił a zachował do źinsajšnego swójsku źiśecu drastwu za gólcow a za źowća. W drugich regionach źiśi su nosyli cesto samske drastwy kaž dorosćone, jano w mjeńšej wjelikosći. Togodla jo Slěpe wuwześe a naźejam se, až rědna źiśeca drastwa buźo dalej a zasej wěcej widobna w zjawnosći. To wšak njejźo bźez problemow. To jo mě groniła Elwira Hantšo, cłonk towaristwa Kólesko e. V., šlodaŕka drastwow a awtorka knigłow wó slěpjańskej narodnej drastwje za dorosćonych a źiśi. Wjele nanow njoco, až jich syny nose »suknju«. Hyšći pśed někak 50–60 lětami pak njejo to było nic wósebnego.

Syn awtorki w slěpjańskej źiśecej drastwje Foto: Justyna Michniuk

Za mójo slěźenje zajmny jo dalšny fakt, až w Slěpem su źiśi teke nosyli žałowańsku drastwu. To wšak do źinsajšnego njejo derje wuslěźone. Powšyknje móžo se groniś, až njejo była drastwa za kuždy cerkwiny swěźeń za źiśi, dokulaž wóni njejsu na namšu chójźili až do końca Drugeje swětoweje wójny, gaž su zawjadli specielne namše za źiśi. Wažnje jo teke, až góle jo było połnogódny cłonk wósady akle pó górjejbranju (konfirmaciji). Weto groni se, až ga w Slěpem su źiśi se wobźělili na zakopowanjach swójźbnych prědnego stopnja (to groni nana a maśerje), a jo teke móžno, až pśi zakopowanjach swójźbnych drugego stopnja (to groni na pśikład bratšow a sotšow). Dla togo su eksistěrowali za te źiśi žałowańske drastwy. W knigłach kněni Hantšo z decembra 2020 móžomy wobźiwowaś pór žałowańskich drastwow za źiśi, za cas lěśa a zymy, za zakopowanje a cas pótom, a teke wšednu žałowańsku drastwu.1 Prezentěrowane drastwy su samorozmějucy drastwy za źowća (wót 6 lět až do konfirmacije). Zazdaśim njejo wěcej žednych informacijow, bildkow abo mólbow ze žałowańskeju drastwu za gólcow. Ale źiśi wobeju rodowu su nosyli wšednu źiśecu drastwu, njejadnaku za gólcow a źowća (sic!). Ta drastwa jo nadrobnje wopisowana w brošurce, wudanej teke w lěśe 2020.2

Dnja 8. oktobra 2021, w Serbskem muzeju w Chóśebuzu, jo kurator Werner Měškank wótwórił swóju slědnu wustajeńcu pśed wuměńkom, pód titelom »Sammelsurbium – Serbske na wórach a we wabjenju«. Wustajeńca na Młyńskej droze 12 w měsće se pokazujo až do 13. měrca 2022. Zgromaźone eksponaty prezentěruju šyroku paletu wórow wót drastwow a taškow, pśez porclinowe figury a głažki až k suweniram, sudobjam a etiketam za žywidła. Głowne znamje jo, až wšykne eksponaty maju něco serbskego: motiw z narodneje drastwy, serbski label, nadpismo w serbskej rěcy atd. Dodaś cu, až wót pór lět wobglědujom zajmnu tendencu w Pólskej a drugich europskich krajach: To regionalne na wórach pokazaś, zadobyś se do wutšoby kupowarja a z regionalnymi motiwami wěcej pśedawaś. Móžoš groniś: Wócy sobu kupujotej! Na pśikład flaška wina z njewšednym, eksotiskim etiketom jo rědny darik z dowola a casy teke symbol za pódpěranje lokalnych, małych firmow.

Njewšednu wustajeńcu som sebje ze zajmom woglědała a som se z kuratorom Wernerom Měškankom wó njej rozgranjała. JUSTYNA MICHNIUK

Kurator wustajeńce Werner Měškank pśed witrinu z lokalnymi produktami Foto: Justyna Michniuk

Serbski dom w Chóśebuzu jo skóńcnje wótwórił dnja 25.08.2021 wjelgin zajmnu wustajeńcu z titelom »Cerno-Běłe«. Serbske swaŕby w Slěpjańskej wósadźe. To jo zběrka fotografijow, kótarež su nastali wót lěta 1902 až do lĕta 1954, gaž jo była ta slědna tradicionalna serbska swajźba. Wótkul pśidu fota? Lokalna kupka Domowiny ze Slěpego jo stajiła anonsu do casnika z pšosbu wó priwatne fotografije. Nichten njejo se myslił, až wóni dostanu wěcej ako 150 bildkow. Te su byli wšak w rozdźělnej kwaliśe, kótaraž jo casy była wjelgin špatna. Te bildki su se musali pópšawiś w grafiskem programje. Na wótwórjenju wustajeńce jo gronił Wolfgang Kotissek, až su na někotarych fotach musali kužde woblico pópšawiś. Tegdy jo było někak 50 gósći na jadnej swajźbje. Za korektury jadnogo woblica su domowinske sobuźěłaśerje trjebali někak 7 minutow. Gdyž multiplicěrujomy wšykne bildki a wšykne woblica ze 7 minutami, buźomy se togo wědobne, až to jo było napšawdu śěžke, ale wužytne źěło. Do togo pśiźo archiwowe źěło, dokulaž domowinska kupka jo kśěła rady teke mjenja wšyknych njewjestow, nawóženjow a gósći zwěsćiś. Za stawizniske slěźenje wažny jo teke dokradny datum swajźby. Bóžko wjele z tych luźi, kótarež su hyšći na tradicionalnych swajźbach rejowali, njejsu wěcej žywe. A gaž feluju znanki swajźbow, móžo byś, až wjele wósobow na fotach wóstanjo anonymnych.

Thomas Kläber jo we Łužycy znaty fotograf, dokumentěrujucy wót někotarych lětźasetkow wejsańske žywjenje w swójej małej domacnej jsy Beyern (źinsa źěl města Falkenberg/Elster), źož jo roźony. Ale teke w měsće Chóśebuz a wokolinje, źož z familiju wjele lět bydli. Wón jo dostał wjele mytow za swójo źěło a jo měł teke wustajeńce zwenka Nimskeje, na pśikład w Engelskej, Francojskej, Belgiskej a Finskej. Zajźone lěto su w Ludowem nakładnistwje Domowina wujšli knigły z fotografijami Thomasa Kläbera z titelom Land Leben. Na jsy. Źěl tych wobrazow smy mógli wót 30. julija 2021 we wětšem formaśe wobźiwowaś w Serbskem muzeju w Chóśebuzu. Na wótwórjenju wustajeńce, a tejerownosći na rozgronje z fotografom, dnja 11. awgusta 2021, jo se wjele luźi wobźěliło. To jo był zajmny event. Tematika »žywjenje na jsy« ga jo wjele luźam bliska. Wejsańske swěźenje, swajźby, zakopowanja a teke druge swětocnosći, śěžke rolnikaŕske źěło, wšedne winowatosći, ale teke źiśece grajkanje – to wšykno a hyšći wěcej dokumentěrujo Thomas Kläber z fotografijami. Wón jo se wót źiśetstwa sem zajmował za žywjenje na jsy. K tomu jo gronił, až we jsy Beyern jo wón stawnje kśěł byś njewidobny1. Wšykne pak su jogo tam znali a su se spušćali na jogo spšawnosć. Togodla jo wón mógał rědne a teke awtentiske wokognuśa z kameru zapópadnuś. Wón sam jo gronił, až dowěra a priwatne kontakty su byli cesto jogo kluc do wuspěcha.

Inuit su kupka prawobydlarjow w arktiskich a subarktiskich regionach Grönlandskeje, Kanady, Alaski a Sibirskeje. Inuit – to groni »pšawe luźe«. Tak wó sebje su gronili Eskimarje, dokulaž su kśěli pódšmarnuś, až wóni su jaden wósebny a wót drugich se rozeznawajucy narod. Bóžko kultura a tradicije Inuit su wobgrozone. Wót lěta 1670 su se zachopili kontakty Inuit z Europejarjami, kótarež njejsu wunjasli nic dobrego. Inuit, kaž teke wjele drugich awtochtonych towarišnosćow, njejsu wěcej byli te »pšawe luźe«, ale te »mjenjej gódne luźe«. Wóni su byli nuzkane, kśesćijaństwo pśiwześ a swóje dotychměst měrne a z pśirodu zwězane žywjenje wóstajiś. Teke źiśi wót naroda Inuit su musali do šule chójźiś, šulskeje winowatosći dla. To zasadnje njeby była špatna wěc, ale ceła familija ga njejo mógała z góleśim se pśesedliś do města, źož jo šula była. Abo jo była nuzkana, swóju wjeliku swójźbu wóstajiś a bydliś w nowych bydlenjach z betona daloko wót drugich znatych. Desintegracija familije jo měła ako wuslědk wukórjenjenje a zabydnjenje swójskeje rěcy a kultury.

Screen profila shinanova na INSTAGRAMje Reprodukcija: Justyna Michniuk

Shina Novalinga jo 22-lětna młoda žeńska w Kanaźe, w měsće Quebec, kótaraž z naroda Inuit póchada. Naraz wóna jo swětoznata a kuždy casnik a magacin co z njeju jaden interview měś. Cogodla? Wóna jo pśedstajiła na TIK TOK tradiciski gjardłowy spiw (nimski Kehlkopfgesang), kótaryž jo pśisamem wótzabyty. Kśesćijańske misionarje a kolonialisty su te spiwy zakazali. Shina pak jo nawuknuła ten spiw wót swójeje maśerje a dostała 60 milionow »likes« a teke dobydnuła 1,5 milionow »followers«. Maś Shiny, Caroline Novalinga, ma teke jaden account na TIK TOK a INSTAGRAMje a krotko rozkłaźo, kak gjardłowy spiw jo se nowy naroźił: »Ako misionarje su how pśišli na našu zemju, su wóni gjardłowy spiw zakazali, dokulaž su se myslili, až Inuit pśez ten spiw wołaju złe duchy. Togodla ta rědna tradicija jo wuśichnuła na wjele lět. Až do casa, až Aisa Koperqualuk, wjelgin cesna stara žeńska, jo pšosyła 5 profesionelnych gjardłowych spiwarjow, aby swóje znaśa drugim dalej dawali. Ja som tu gluku měła, som była jadna wót studentkow, až som swóje kórjenje namakała a se z našymi prědownikami zwězała. Mója źowka a ja smej dekolonizěrowanej.«1

Halina Barań, spisowaśelka a mólaŕka z Bogatynje, jo se naroźiła a bydli w pólskej Łužycy. Źěkowano žywjenju w granicnych stronach, ma awtorka wjeliku wědu wó tom wobceŕku, jogo stawiznach a stawiznach wšyknych narodow, kótarež su how wót lětstotkow gromadu žywe. Wóna jo teke znata w Górnej a Dolnej Łužycy, dokulaž žedne z jeje tekstow a knigłow su južo pśestajone do nimšćiny a teke górnoserbšćiny. Jeje dłujkolětny pśełožowaŕ a dobry znaty, wucabnik Alfred Měškank (1927–2016) z Chóśebuza, njejo jano cytał a pśestajał teksty kněni Barań. Wón jo jej teke wujasnjował a pokazował Łužycu.

Halina Barań, Ptaški domacnych górow, Agencja Wydawnicza ARGI s.c., Wrocław 2020, 188 bokow, kšuty wuwězk

Knigły »Ptaški domacnych górow« su źasety roman Haliny Barań, kótaryž jo wujšeł w pólskej rěcy. Nowa publikacija póśěgujo se na motiw zgubjoneje domownje w pór kontekstach: w zwisku z Pólakami, wusedlonych pó 2. swětowej wójnje z tak pómjenjonych pódzajtšnych Kresow (nimski: Grenzland abo Ostpolen), kótarež jo dostał Sowjetski zwězk pó konferency w Jalśe (Jalta 4.–11.2.1945), abo z Nimcami, nuzkowanych do spušćenja Pólskeje, dokulaž běchu se granice pśesunuli, abo ze Serbami, kótarychž domownju jo brunica skóńcowała. Knigły pak njeźěle luźi do lěpšych a špatnych, do dobyśarjow a póbitych, do woporow a katow. Twóŕba Haliny Barań napomina do měrneje koeksistence a wulicujo wó śěžkem generaciskem nazgónjenju zgubjenja nic jadneje domownje, ale wjele małych wóścnych krajow. Mały wóścny kraj – to pak njejstej jano dom abo jadno město. To jo rum, w kótaremž kuždy z nas se cujo wěsty. Wjelgin śěžka tematika Europy pó 2. swětowej wójnje pokazujo se pśez stawizny jadneje swójźby. Akcija romana wótměwa se w Sakskej a Bramborskej, a teke w granicnych stronach Pólskeje, na pśikład we jsy Łąski, měsće Gerliszków a teke w Chóśebuzu. Stawizny fiktiwneje familije Wolkowskich se pokazuju pśi drugich regionalnych a europskich tšojenjach pó wójnje a teke na zachopjeńku 21. stolěśa.

Knigły, kótarež cu pśedstajiś, su južo druga publikacija towaristwa Kólesko z. t. z regiona Slepo/Slěpe nastupajucy narodnu drastwu. Projekt jo financěrowany pśez myto z wuběźowanja »Sächsische Mitmach-Fonds« z lěta 2019. Gótowa publikacija jo wujšła w decembru 2020. Knigły su wjelgin derje pśigótowane. Awtorka Elwira Hantšo ze Slěpego jo glědała na kuždy detail narodneje drastwy w běgu cerkwinego lěta a jo je do drobnego wopisała. Ako kněni Hantšowa jo gromaźiła maśiznu za knigły, jo se z młogimi žeńskimi rozgranjała, kótarež se hyšći na to spomnjeju, kak jo se narodna drastwa nosyła. Wóna sama a rowno tak jeje 18-lětna źowka se angažěrujotej w zmysle zachowanja narodnych drastwow a kultury małego regiona wokoło Slěpego.

Gładźarnica – Die Schleifer Tracht: II. Das Kirchenjahr (Slěpjańska burska drasta: II. Cerkwinske lěto), Verein Kólesko e. V., Chóśebuz 2020, 412 b.

Wažnje jo, až te knigły su prědne, kótarež pokazuju kšac pó kšacu, kake su źěle drastwy a kak se wóni woblekaju. Ale njejo to prědna publikacija wó slěpjańskej drastwje, dokulaž w 1950ych a 1980ych lětach su wujšli dwóje knigły wó tej temje1. Gaž póglědnjomy na pśikład na pólske publikacije wó narodnej drastwje a dalšne take w Nimskej wudane knigły, móžomy zwěsćiś jadnu, se wóspjetujucu šemu: nejpjerwjej su źěle drastwy nalicone, pótom skrotka se wujasnijo, kaka drastwa ga jo se wužywała, dwě abo tśi fota se pśidaju a gótowe jo. Elwira Hantšo pak źo dalej a glěda pśez granice małego łužyskego swěta. Ten inowatiwny efekt jo móžny, dokulaž knigły su pśigótowane wót někogo z nutśikownego krejza, to groni wót wósoby, kótaraž se kuždy źeń z drastwu zaběra a tu drastwu teke sama šyjo. Kněni Hantšowa ga jo znata šlodaŕka slěpjańskeje drastwy. Źěkowano praktiskej wěźe su nastali wjelgin dobre a awtentiske knigły, kótarež źe žeden wědomnostnik njeby mógał tak napisaś. Dokulaž knigły su wjelgin bogate w detailu, myslim se, až z pomocu knigłow teke za 100 lět buźo móžno, pšawu slěpjańsku drastwu zešyś. Drastwa za kuždu góźbu jo rekonstruěrowana na zakłaźe wulicowanjow starych, wěcywustojnych žeńskich ze Slěpego a teke z pomocu wobrazow. Toś ga jo slěpjańska drastwa na taku wašnju, móžomy groniś, za nimjernosć wopisowana. Ja som měła tu gluku, kněni Hantšowu wósobinski wopóznaś, a som sebje wěsta, až jeje zagórjetosć a pilnosć pśiźotej z pótrjeby, slěpjańsku originalnu drastwu za pśiduce generacije wuchowaś a jeje nosenje rozšyrjowaś.

Haida su lud Indianarjow z pódpołnocneje Ameriki, by­dlecych pśi brjogu Kanadiskich kupow Haida Gwaii a British Columbia a teke we wokolinje granicujucej z pódpołdnjom Alaski. Za cas prědnych zmakanjow z běłymi luźimi su Haida licyli až do 15.000 dušow, z tym su byli w pśirownanju z drugimi rodami Indianarjow z pśi­brjoga pódpołnocnego Pacifika w kuždem nastupanju bźezkonkurencna móc.

Epidemije jim njeznatych chórosćow, kaž poki, su zdeciměrowali populaciju Indianarjow w 19. stolěšu na pór stow. Tuchylu powěda rada ludu Haida wó něźi 2.500 pśisłušnikach. Haida maju swójsku rěc, kótaraž jo źinsa pśipisana do kupki izolěrowanych rěcow a njejo ze žedneju drugeju rěcu pśiswójźbna. Njejo śěžko wugódaś, až stej kolonizacija a christianizacija wjadłej do spěšnego wóteměranja rěcy a kultury Haidow dla dominance engelšćiny. Licba aktiwnych powě­darjow rěcy haida fluktuěrujo źinsa wót 30 do 50 luźi pó wšakich žrědłach. Rěc haida stoj na cerwjenej lisćinje wobgrozonych rěcow, kaž tuder dolnoserbšćina.

Haida wobstoje z dweju rodo­wu: wronow a hodlarjow. Spomnjeśa gódne jo, až manźelstwa su byli móžne jano mj­a­zy­ kupkoma, nic pak w sams­kej kupce. Druga typiska kakosć Haidow jo tak pomjenjony dłuj­­ki dom, wótergi ga jo 40 do 50 luźi w takem domje bydliło, a charakteriske su teke wusoke totemy prědk tych domow.

 

 

 

Paweł Goźliński Akan. Powieść o Bronisławie Piłsudskim, Warszawa: Agora, 2019, 450 str., 9788326829161

»Źěkujom se Bronisławoju Piłsudskemu, až wón jo se mě wusunuł a se mě stawnje wuswa« – to jo slědna sada knigłow, kótarež mógu teke słužyś ako zaběra nic jano wědomnostnego źěła Goźlińskego, ale teke žywjenja Bronisława Piłsudskego. Cytajucy roman »Akan« som stawnje měła zaśišć, až kuždy raz, gaž som mysliła, až něnt som blisko, južo na pśiducem boku, jo mě Piłsudski wuběgnuł, jo se zgubił, jo se schował w jadnej pótajmnej kurjawje. Take něco jo se stało na wjele rowninach. Piłsudski jo měł na kuždy pad komplikowanu wósobinu, kótaruž jo awtor wjelgin derje reflektěrował w swójom źěle. Wón jo był teke njewšedny cłowjek, kótaregož njamóžoš jasnje pógódnośiś. Te knigły su roman, wěrnosć ga se změšajo z literariskeju fikciju, a typiske kakosći głownych figurow, jich zacuśa a zaźaržanja, jo Goźliński napisał mj. dr. na zakłaźe listow a knigłow Piłsudskego. Zespódobał jo se mě ten w casu a rumje skokajucy roman wó Bronisławje Piłsudskem, bratšu pólskego maršala Józefa P., pitśku ignorěrowanem w Pólskej, ale pśipóznatem na swěśe, jomu ga se groni Bronisław Piłsudski – wjeliki slěźaŕ indigenego luda Ajnow.

Bronisław jo był ten nejstaršy ze styrich Piłsudskich bratšow. Źiśetstwo a młodosć jo pśežywił w Litawskej, jogo maś ga jo wjele gruntow wobsejźeła a nan jo se z handlom žywił a jo měł na pśikład jadnu drožkowu firmu we Wilnje. W lěśe 1886 jo Bronisław zachopił studium pšawnistwa w  Sankt Petersburgu. Tam jo w prědnem lěśe póznał Aleksandra Uljanowa, staršego bratša Lenina, kótaryž jo pśistupił towaristwoju »Wóla luda« (Народная воля). Wóno jo kśěło cara wótpóraś. Aleksander Uljanow jo był teke jaden z organizatorow atentata na »kejžora Rusojskeje, krala Pólskeje a wjelikowójwodu Finskeje« Aleksandra III. Piłsudski jo kaž wjele drugich studentow-cłonkow »Wóle luda« padnuł do popajźeństwa w lěśe 1887 a  bu k smjerśi zasuźony, což su pótom na zakłaźe wusokich pjenjeznych pokutow na 15 lět na wupokazowanje (tak pomjenjonu konfinaciju) na połkupu Sachalin změnili1.

Krotke wopisowanje nałoga na pśikłaźe Dolneje Łužyce, Francoj­skeje a Chinskeje

W 21. stolěśu, gaž pśecej wěcej luźi wuzwólijo sebje žywjenje ako samotnik, kenž co byś žywy sam za se, w casu, gaž jo pśirost pórodow we wjele krajach negatiwny, a młoge šule a źiśownje se demografiskeje nižy dla zacynjaju, jo nam śěžko se pśedstajiś, až su w zachadnosći měli wósobu, kótaraž jo zamrěła bźez togo až jo měła manźelskego abo manźelsku, za njeglucnu. Jano manźelstwo a póroźenje tak wjele pótomnikow ak móžno jo było něga měritko glucnosći jadneje wósoby. Pśeznanjenje, až ten, kenž fryjny wumrějo, jo był žywy njedopołnje, šyroko propagěrowane pśez katolicizm a protestantizm, jo wjadło k nastaśu njewšednego zakopowańskego nałoga. Jo to był nałog swajźby nježenjonych zamrětych (ni. Totenhochzeit), źož su pyšnili śěła nježenjonych zamrětych z wěncami (Totenkranz), z kronami za zamrětych (Totenkrone) a nic rědko su jim woblekali swajźbaŕsku drastwu. Nałog darjenja kronow zamrětym jo znaty z pisnych žrědłow wót 12. stolěśa a jo se wobchował až do 19. stolěśa, w někotarych regionach samo až do 20. stolěśa. Lěcrownož jo wjele pśikładow z katolskich regionow znatych, zda se pak, až jo tradicija wěcej prakticěrowana w ewangelskej cerkwi, jasne dopokaze za to pak njedajo. Krona abo wěnc stej dejałej byś zamrětemu myto za žywjenje w cystosći.