»Su podawki, kotrež by rady wróćo wzał, ale běh swěta njeda so wróćo wjerćeć. W literaturje snano, ale nic we woprawdźitym žiwjenju...«

Antologije hornjoserbskeje prozy wuńdu w Ludowym nakładnistwje Domowina přerěznje kóžde tři do pjeć lět. W poslednich třiceći lětach běše je hłownje Ingrid Juršikowa z wulkim angažementom wudała. Kóždej da swoju temu, pod kotrejž je sej powědančka wot awtorow wuprosyła. W lěće 1996 běše to »Fijałkojty čas«, 2001 »Wobraz ze skibami«, 2008 »Cyblowe suknički«, 2014 »Hodownikowanje«, 2017 »Mlóče« a 2020 »Susodźa«.

Zwjetša su wone zběrniki dlěšich abo krótšich powědančkow staršich a młódšich awtorow. Přeco pak, a tak tež lětsa, zapřijeja so nowački abo nowačkojo do rjadu. Zajimawe je, zo přewahuja 1996 hišće muscy awtorojo, 2023 pak jasnje žónske awtorki.

Lětsa, 2023, je nětko Marka Maćijowa wěcywustojnje teksty dźesać awtorow, kotrež běše Weronika Žurowa lektorizowała, do rjaneho zběrnika zjała a wudała.

Na běłej wobalce, kotraž knihu w krutej wjazbje wobdawa, zestajeja so barbojte pismiki do słowow »Prěni raz«. Hdyž sy knihu přečitał, wujewi so ći tež zmysł cunich rysowankow, kotrež pismiki mjenje abo bóle zwjazuja: mjez druhim skakar z na křiž wupřestrětymaj rukomaj na skakanskej wěži, chorobny stólc abo čapka harlekina a wšo wobdawaca plećena pšeńčna wopuš. Tutu titulnu ilustraciju je Jana Große zhotowiła.

»Čertowsce žortnu« ludowu hru čěskeho spisowaćela Jana Drdy bě Němsko-Serbske ludowe dźiwadło Budyšin mjeztym třeći raz do hrajneho programa přiwzało: w lěće 1968 w němskej rěči w režiji Bena Šrama, 1995 w serbskim přełožku Lory Kowarjoweje w režiji Zygmunda Bielowskeho z Jelenjeje Góry a nětko w režiji Awstričanki Rosmarie Vogtenhuber, skutkowaceje při Dźiwadle zwjazka sewjernych městow w Smolinach. Zakładna akcija a jeje akterojo běchu powšitkownje we wšěch třoch inscenacijach satiriskeje komedije jenake, ale kóžde předstajenje sadźeše swójske akcenty. Při prěnim wabješe »Bautzener Kulturschau« w zešiwku 11/1968: »... Na žortnych epizodach a komediantiskich situacijach bohate jednanje powěda, kak so dr. Ichturiel, šefpsychologa hele, we wosobje fararja do wsy přikradnje, zo by na swoje winowatosće zabyćiweho podčerta Trepifajksla, kotryž bu hižo před 300 lětami do wsy wotkomandowany, namakał a so wo to postarał, zo so we wsy zaso hrěši, zo so potajkim zaso kradnje, mandźelstwo łama, mori atd. Najebać rafinowanych helskich kumštow pak so społnomócnjenemu Belcebuba njeporadźi, wot rezolutneje wudowy zawjedźene překubłanje Trepifajksla k porjadnemu čłowjekej podrywać. Tež tamni wjesnjenjo wopokazaja so napřećo čertowskim zawjedźenjam tak mjenowaneho fararja k překwapjenju imune. Połny rezignacije dyrbi Ichturiel zwěsćić: Materializm so rozšěrja, samo Trepifajksl je inficěrowany wot čłowjeskosće. Najebać bajkojteho předrasćenja prowokuje tutón wurjadnje skutkowny ludowy kruch runje ze swojim wobsahom wšelakore analogije k towaršnostnym problemam našeje přitomnosće ...«

Z pokiwami k zdźerženju swójskeje mobility zahaji so 6. oktobra na cyle praktiske wašnje předstajenje protyki za lěto 2023 w Smolerjec kniharni. Lektorka přiběža w sportowej drasće a z wulkej rynku a zapřahny nic jenož redaktora, ale tež zwólniwych hosći do skutkowneho ćělneho pohiba. A hižo běchmy srjedź kalendarija a pokiwow, kotrež bě za kóždy měsac postupnje Tadej Cyž zestajał. Móžemy prajić, zo pokročuje na te wašnje praktisku rubriku, kiž wěnowaše so na přikład 2008 tohorunja k zdźerženju strowoty a 2020 yoga za wšědny dźeń doporučowaše. Protyku njeměli sej potajkim něhdźe do knižneho kamora schować, trjebamy ju kaž kóžde lěto wšědnje. A to nic jenož za lóštnje zwobraznjene rańše zwučowanja, ale tež za informacije z ewangelskeje abo katolskeje protyki a dočasne »literarne« wuhlady na wjedro ze 100-lětneje protyki. Nimo toho dopomina wona na róčnicy wótčincow, podawa přehlad kermušow a wšelčiznow kaž na přikład prózdnin abo zakonskich a konfesionelnych swjedźenjow.

Titulny wobraz Šěrachowa z pohladom Jana Šołty na Čornobóh a Běłobóh, kiž bě tež zaso powabnu fotowu reportažu zestajał a dalše rjane impresije podał, wusměri čitarja na poprawny cil lětušeho pućowanja protyki, Łužiske hory. Prěnje wosom nastawkow so jim wěnuja, a to ze wšelakim přistupom: ludowym, stawizniskim, přirodowědnym, pućowaco-sportowym abo literarnym.

Měranje Cušcynej k 60ćinam

»Wobrazaj napřećo/ dótknjetej so prašenja časa/ kak dołho lěto chodźi/ so komdźi a so dlije/ so pospěši a blědnje/ barbojty sćin swój zhubi/ abo zesylnja ...«, tole so prašeć drje je legitimne po šěsć lětdźesatkach. Wjele zboža, luba přećelka, Ći z wutroby přeju, Bože žohnowanje a wosebje wjeselo na zhusćenju mysličkow a zaćišćow do basniskich twórbow a prozowych formow a radosć na wupjelnjenym žiwjenju. Te wšak je, kajkež je. Pjatk do hód 1961 sy so takrjec jako předčasne Bože dźěćo Rajšecom w Budyšinje narodźiła. Dwě sotřičce hižo na Tebje čakaštej. W Mješicach pod Čornobohom teptaštaj dźěd, kiž »najradšo comaše cigary wonjate« a wowka, kiž z Tobu pozdźišo »wječor kamuški suwaše«. A »nowu suknju fałdatu/ dźěd w špihelu [Ći] přiměri«, Ty »... radšo wšak sej wućahny/ prastare cholowy pumpate/ za wonka ...«. Hač ma Twój zajim za žiwu přirodu a daloke łuki tam swoje korjenje?

Po studiju wučerstwa za serbšćinu a rušćinu w Lipsku sy so potom jako wučerka a młoda mać nawróćiła ze swójskej swójbu do Budyšina. Wot nazymy přewrótoweho lěta 1989 steješe Ty za wučerskim blidom na tej šuli, na kotrejž sy sama maturowała.

Krótki pohlad do stawiznow našich nasćěnowych protykow nam pokaza, zo mamy w lěće 2022 70. protykowy jubilej. Protyka »Moja domizna/Moja domownja/Meine Heimat« wuńdźe mjez 1952 a 2000 a wopřiješe fotografije wšelakich fotografow a krótke teksty wjacorych awtorow. Na nju slědowaštej wot lěta 2001 trochu wjetšej »Łužica/Lausitz/Łužyca« a »Moja Łužica/Meine Lausitz/Mója Łužyca« z fotami stajnje jednoho fotografa. Paralelnje wuńdźe wot 1977 do 2005 »Křinja/Die Truhe«, kotraž prezentowaše na dwanaće stronach łužiske ludowe wuměłstwo a wjesnu architekturu.

Za lěto 2022 je Ludowe nakładnistwo Domowina nětko wudało nowu trojorěčnu nasćěnowu protyku. Nowa je wona w dwojim zmysle: Po formje, dokelž je kwadratiska runja skerje něhdyšej protyce »Křinja«. Zdruha wopřijima wona wobrazy serbskeho wuměłca a nowinarskeho fotografa Maćija Bulanka. Nimo toho ma protyka na prědnjej a zadnjej nutřkownej wobalkowej stronje zaso krótke teksty, kiž informuja wo někotrych zwobraznjenych drohotnosćach a wosobinach. Tak je nowa protyka móhłrjec pozitiwny wuběrk principow našich dotalnych protykow.

Format přinošuje tomu, zo maš na sćěnje za sebje skutkowacy wobraz wuměłskeje kwality. A tutu wuměłsku kwalitu docpěwa Maćij Bulank z kóždym ze swojich 28 wubranych fotow. We wjace hač 40 lětach je wón Łužicu wobjězdźił horje a dele a prěki a podłu. Njeje drje šćežki, na kotrejž njeje pozastał a krasnotu přirody widźał, a zawěsće tež nic twarjenja abo Božeho domu, kiž njeje zapopadnył. Hižo na wobalkowej stronje widźiš štomowu aleju, kiž wjedźe k Poršičanskej cyrkwi kaž k bajkojtemu hrodej za wysokej kerčinu.