Wirtuelnu knižnu premjeru zarjadowa srjedu, 9. nowembra 2020, Ludowe nakładnistwo Domowina. Z »dołhej ruku« přepoda jeho jednaćel Syman Pětr Cyž awtorskej eksemplaraj antologije »Susodźa« z nakładnistwa na Budyskej Sukelnskej do SAEK na Dr. Arnošta Mukowu a do Chasowa. Wottam wobdźělištaj so na literarnym wječorku Měrana Cušcyna a Pětr Dźisławk, dwaj z jedynadwaceći awtorow kónc nowembra wušłeje čitanki. Syman Pětr Cyž wjedźeše zhromadnje z lektorom Pětrom Thiemannom po zarjadowanju a podźakowa so dalšim na zwoprawdźenju knihi wobdźělenym. Nimo awtorow su to wudawaćelka knihi Ingrid Juršikowa, lektorka Marka Maćijowa a wuhotowarka Iris Brankačkowa.

Bě to prěnje wirtuelne čitanje LND, nastorčene přez kontaktne wobmjezowanja w času pandemije. K jeho poradźenju přinošowachu nimo techniskeje podpěry (SAEK, Michał Cyž) čitacaj awtoraj, flair wšelakich čitanskich městnow (wot nakładnistwowych běrowow, domjaceje stwički hač k inscenowanemu literarnemu křesłu), wćipnosć wobdźělnikow (přez cyły čas wjace hač štyrcećo) a hudźbne wobrubjenje (nahrawane wot hudźbnikow Serbskeho ludoweho ansambla).

W januarje přednošowaše Leoš Šatava w Budyskim Serbskim instituće wo noworěčnikach w konteksće mjeńšinowych rěčow a rewitalizaciskich hibanjow. Wo tym bě Šatava tež w Rozhledźe 6/2018 pisał. Tu slěduja někotre dodatne prašenja.

W zwisku z nowo- a maćernorěčni­kami wobkedźbuje so wěsta dichoto­mija. Maće přikłady, kak rozeznawaja so ći, kotřiž su rěčnje z dźěćatstwa socia­lizowani, wot tych, kotřiž su rěč na hinaše wašnje­ nawuknyli?

Hłowna dichotomija, kotraž płaći mjenje abo bóle powšitkownje, je, zo wužiwaja ći tak mjenowani tradicionelni abo stari maćernorěčni rěčnicy husto wobchadne abo dialektalne formy, kotrež su často přez majoritnu rěč wob­wliwowane. Nawopak je rěč noworěč­nikow, kotřiž su rěč w šuli nawuknyli, z linguistiskeho stejišća bóle čista, ale tež kusk sterilna a nima duch we sebi, kajkiž ma stara rěč. Rěč rozeznawa so tež po słowoskładźe. Tradicionelni rěčnicy wužiwaja husto požčonki abo kalki z majoritneje rěče a nawopak su nowi wužiwarjo husto purisća. Druha wěc je, zo sej tradicionelni husto njewaža, zo rěč wobknježa abo so samo za nju hańbuja; noworěčnicy su husto hordźi a samo trochu militantni rěč nastupajo. A hišće něšto třeće: Teritorialnje mó­žemy tradicionelnych rěčnikow husto na wěsty region wobmjezować. Noworěčnicy njejsu tak z wěstym regionom abo městnom zwjazani, su wšudźe žiwi.

Sara Mičkec Foto: Maćij BulankZ kóždym dnjom, z kotrymž so wot srjedź měrca zarjadowanja wotpraja, zo by so rozšěrjenje coronawirusa spomaliło, so mi bóle wuwědomja, kajke bohate je naše kulturne žiwjenje. Hač dźiwadłowe předstajenja, koncerty a druhe zarjadowanja – wšě běchu spřihotowane. Hdyž wšě kulturne zarjadowanja wupadnu, wostanje nam na zbožo pisane słowo, wšako wječor normalnje rozhłosowy wusyłanski čas za serbske rěčane słowo nimamy.

Štož pak bě w žołmje wotprajenjow jako prěnje alternatiwnje organizowane, a informacija roznjese so spěšnje přez socialne syće, běštej internetnej wusyłani njedźelnišich katolskich kemšow z Chrósćic a Radworja 15. měrca. Sobotu bě Drježdźansko-Mišnjanske biskopstwo wozjewiło, zo so žane kemše wjace njewotměwaja a hižo njedźelu rano sedźachu wěriwi před wobrazowku a swjećachu na te wašnje zhromadnje Božu mšu. Njepřijomne začuća njewěstosće na njedźelnišim dopołdnju najskerje na wjele městnach začuwać njeběchu.

Serbski institut wuhotuje prawidłownje Institutny dźeń, zo by šěrša zjawnosć wo slědźerskich projektach wědomostnikow zhoniła. Lońše zarjadowanje wusměri so na serbskich zajimcow a wotmě so w serbskej rěči 13. decembra w Serbskim domje w Budyšinje. Štyri přednoški wěnowachu so wubranym projektam. Lechosław Jocz a Jan Měškank rozłožištaj zhromad­ny pjećlětny projekt z Astrid Schmiedelowej, w kotrymž wuwiwaja serbsku předčitansku funkciju za internetne strony. Jana Piňosová, Jana Šołćina, Thomas Menzel a Pětš Šurman předstajichu projekt »Generacija Warnoćicy – wulki mały swět łužiskich dźěći w Čěskej«. Wito Bejmak poda dohlad do digitalnych poskitkow Serbskeje centralneje biblioteki a Serbskeho kulturneho archiwa, Theresa Jacobsowa a Ines Kellerowa reflektowaštej móžnosće, kotrež skići imaterielne kulturne herbstwo za widźomnosć Serbow.

Předčitanska funkcija

Předčitanska funkcija wuwiwa so we wobłuku spěchowaneho projekta na dobro inkluzije a ma bjezbarjerny přistup k serbskim internetowym stronam zmóžnić. Nimoměry wuznamny pak je poprawom pódlanski efekt projekta. Za jeho zwoprawdźenje su slědźenja na polu serbskeje fonetiki a ortoepije trěbne. Kaž slědźerjo rozłožichu, njepředleži dotal ani za delnjo- ani za hornjoserbšćinu kompletne wopisowanje načasneho wurjekowanja.

Sara Mičkec Foto: Maćij BulankPozitiwne a negatiwne zetkanja ze serbskej rěču, kotrež wopisuje Christiana Piniekowa na stronje 17, zawostajeja bjezradne prašaki. Kak móžemy »wo ranjacych a zwjeselacych podeńdźenjach mjez sobu rěčeć, je tematizować, wosobinsce a zjawnje«? Łahodny přikład bě moderacija Bena Šołty na zahajenju imageoweje kampanje Sakskeho ministerstwa za wědomosć, kulturu a turizm na dobro serbskeje rěče spočatk februara, hdźež prašeše so Budyskich šulerjow za jich nazhonjenjemi ze serbskej rěču.

Kampanja sama wuwoła kritiku. Tež ja njemóžach rozumić, čehodla je slogan akcije za wjace akceptancy serbšćiny w zjawnym rumje jenož němski. »Sorbisch? Na klar!« Čehodla njewužiwa kampanja znajmjeńša nimo němskeho hashtaga tež serbski? Zamołwići rozkładźechu, zo njeměri so kampanja na Serbow a zlutniwe wužiwanje serbšćiny je wědomy rozsud.

 

 

Jako sylnu a zmužitu žonu, kotraž so ze zahoritosću za swoje přeswědčenje angažowaše, jako wěriwu křesćanku a jako humanistku, kotraž měješe wulku česćownosć před ludźimi, hódnoćichu rěčnicy swjatočneho spominanja 6. awgusta w Radworju dr. Marju Grólmusec (1896–1944). Grólmusec wotrosće w Lipsku, sta so z wučerku a publicistku, rozestaješe so z rólu žony w politice a demokratiji, angažowaše so sama we wšelakich politiskich stronach a zaběraše so z dźěłarnistwami. 1933 zaćahny do lětnjeje wile staršeju w Radworju a zasadźowaše so wottam za antifašistiske spjećowanja. Po denunciaciji bu 1934 wot gestapo zajata a k šěsć lětam w chłostarni zasudźena, po kotrychž přewjezechu ju do koncentraciskeho lěhwa w Ravensbrücku. Tam 1944 zahiny.

Wuchodosakska wotnožka Němskeho zwjazka dźěłarnistwow DGB ze swojej jednaćelku Danu Dubil bě składnostnje 75. posmjertnin Marje Grólmusec spominanje nastorčiła. Na smjertnym dnju Grólmusec přeprosy do Radworja a 22. awgusta na dalše zarjadowanje do Budyskeho Serbskeho muzeja.

W Radworju zetkachu so zastupnicy sobuzarjadowacych gmejny Radwor, Maćicy Serbskeje, Žónskeje iniciatiwy Budyšin, Domowiny, Budyskeje SPD, Serbskeho instituta kaž tež Budyska społnomócnjena za runostajenje a dalši na Radworskim kěrchowje. Dawid Wowčer spominanje na pozawnje zahaji a wobrubi. Farar Beno Jakubaš poda mysle wo křesćance Grólmusec a zwurazni zdobom, zo bě jemu přistup ke Grólmusec dołho přez jeje předstajenje jako komunistka zašlahany. Poćahujo so mjez druhim na jeje listy z jatby a na rozprawy sobujatych w Ravensbrücku pokaza na to, kak je so Grólmusec za čłowjeskosć a za swojich sobučłowjekow zasadźiła. Nyšpor při pomniku zakónči so z modlitwu a kěrlušom.

Twórba Iris Brankačkoweje »vermessen« pokazowaše wot junija­ do awgusta we wobłuku wustajeńcy »Kontext & Kontroverse« w Muzeju Budyšin na rasowe přepytowanja pola Serbow­. Sym so ze stawiznarjom Friedrichom Pollackom wo za­chowanych dokumentach rozmołwjała.

Zakład za seriju portretowych rysowankow Iris Brankačkoweje su dokumenty z tak mjenowanych rasowědnych přepytowanjow w nacionalsocialistiskim času ze serbskeje Łužicy. Tež wój sće so zhromadnje z Fabianom Jacobsom z tutej temu zaběrał. Hdy so přepytowanja wotměwachu?

Tute »rasowědne« přepytowanja wotměwachu so w 1920tych a 1930tych lětach we Łužicy. Započachu so hižo do přewzaća mocy přez nacionalsocialistow a wotpowědowachu tehdyšemu duchej časa w antropologisko-medicinskim slědźenju. Rasowa teorija bě jedna z teorijow, z kotrymiž wědomosć tehdy dźěłaše. Započinaše so hižo w 19. lětstotku a mjez wědomostnikami jewi so tež wulke mjeno Rudolf Virchow. Znaty medicinar je rasowědne přepytowanja přewjedł a hižo Łužicu sobu wobkedźbował. Hladajo na přiběracy nacionalsocializm dóstachu přepytowanja w mjenowanych lětach přidatnu politisku dimensiju.

Wot 4. do 7. julija wotměje so 13. mjezynarodny folklorny ­festiwal »Łužica« w Budyšinje, Hochozy a Chrósćicach. ­Rozhlad je so z Markom Kowarjom rozmołwjał, kotryž ­organizaciju festiwala wot spočatka w lěće 1995 nawjeduje.

Kotre skupiny směmy lětsa na festiwalu dožiwić?

Skupiny z Pólskeje, Georgiskeje, Čěskeje, ze Saratowa w Ruskej, Hrodowskich Chorwatow z Awstriskeje a prěni raz na našim festiwalu skupiny z Peruwa, Boliwiskeje, Algeriskeje a Nepala.

Prócujeće so při planowanju wo konkretne skupiny kaž wo słowjanske abo tajke z europskich mjeńšin?

Haj, jich mamy přeco pódla. Pak nam skupiny pisaja, zo bychu so rady wobdźělili, pak namjetuja je naše serbske folklorne skupiny a my so zaměrnje naprašujemy. Zakładnu zestawu wudospołnjamy dale ze skupinami, kiž su z dalšeho kontinenta abo so po hudźbnej barbje a temperamenće wot zbytka rozeznawaja. Program ma być wotměnjawy a pod wuměłskim aspektom wuwaženy. Sylnje prócujemy so wo zastupjerjow mjeńšinow.

Kak wupada powabjenje a namjetowanje skupinow?

Někotre skupiny hladaja do CIOFF-protyki a naprašuja so pola zarjadowarjow wšelakich festiwalow. Hdyž so skupina do koncepta hodźi, abo hdyž ju hišće měli njejsmy, sćelemy jej naprašnik. Z nim přepruwujemy, hač wotpowěduja wuměnjenjam organizacije CIOFF: originalny hudźbny přewod, předstajenje drastowych regionow, zapřijeće spartow reje, spěw a hudźba. Nimo toho sćelu nam skupiny wobrazowy a widejowy material. Potom rozsudźimy, hač skupinu do programa přiwozmjemy.

Peter Kroh:  Unter, neben und mit den Deutschen. Eine ungehaltene Rede. Berlin: Beggerow, 2019, 123 str., brošura, 978-3-936103-70-0, 9,90 €Peter Kroh, wnučk Jana Skale, je wudał fiktiwnu narěč publicista składnostnje 75. róčnicy Powšitkowneje deklaracije čłowjeskich prawow a 25. róčnicy Ramikoweho zrěčenja wo škiće narodnych mjeńšin w lěće 2023. Kroh da Skalu staw mjeńšinowych prawow w Němskej rozjimać a ze situaciju kónc Weimarskeje republiki a w Třećim rajchu přirunować. Skala z pjera Kroha namołwja k akceptancy Serbskeho sejma jako runohódneho partnera, kritizuje njedosahacej škit a spěchowanje etniskich mjeńšin w Zakładnym zakonju a rozestaja so z hidu cuzym a njepřećelskosću Serbam napřećo. Publikacija wopřijima dale mnohe mjezynarodne nowinske reakcije na narěč Skale kaž tež 59 realnych krótkobiografijow rowjenkow Jana Skale.

Pśechod. Přechod. Übergang. Prehod 03

W přichodnym połdra lěće budźe njewšědna wustajeńca łužiskich a korutanskich tworjacych wuměłcow w muzejach w Němskej, Słowjenskej a Awstriskej widźeć, přewodźana wot čitanjow a koncertow ze serbskej a słowjenskej literaturu a hudźbu. Z mjeztym třećim wudaćom pokročuje słowjensko-serbske zhromadne dźěło na polu wuměłstwa.

Před pjeć lětami wotměchu so na iniciatiwu korutanskeho Słowjenca Karla Vouka Serbske kulturne dny w Korutanskej w Awstriskej. Wuměłc so wobšěrnje ze serbskej a łužiskej tematiku rozestaja. Najmarkantniši drje je jeho cyklus »Satkula abo (st)wor(jen)a krajina«, kotryž bě jako druhi dźěl projekta »Přechod« na wšelakich městnach we Łužicy wustajeny.

Wustajeńca »Přechod 03« započina so 26. meje w Budyskim Serbskim muzeju, budźe dale wot 3. oktobra w Slovenj Gradecu (KGLU), wot 23. januara 2020 w Celovecu (MMKK) a wot 25. junija 2020 w Choćebuskim Serbskim muzeju widźeć.   Grafika: Karl Vouk

Wustajeńcu »Wobrazy krajiny« charakterizuje zajimawy wuběr twórbow k temje krajina. Poprosych dr. Andreju Hribernik, Noru Leitgeb a Sabrinu Kotzian, zo bychu něšto wo dwanaće wuměłskich pozicijach powědali. Andreja Hribernik nawjeduje Korutansku galeriju tworjaceho wuměłstwa (Koroška galerija likovnih umetnosti, KGLU) w Slovenj Gradecu a je zastupjerjow za słowjensku Korutansku wubrała. Nora Leitgeb dźěła w Muzeju moderneho wuměłstwa Korutanska (Museum Moderner Kunst Kärnten, MMKK) w Celovecu, kotryž je tohorunja na projekće wobdźěleny a pisa katalogowe teksty k twórbam awstriskich Korutanjanow. Wuměłska stawiznarka Sabrina Kotzian z Choćebuza dźěła za Wuměłski archiw Beeskow a pisa teksty k twórbam serbskich wuměłcow.