Posledni štwórć lětstotka je Tübingenske nakładnistwo Narr wudało štyri přiručki, měrjace so na němske rěčne mjeńšiny w Europje kaž tež na druhich kontinentach, zdźěla pak tež na dalše etniskorěčne skupiny w srjedźnoeuropskim rumje.

Beyer, Rahel – Plevnia, Albrecht (eds.). Handbuch der Sprachminderheiten in Deutschland. Tübingen 2020: Narr Francke Attempto Verlag. 474 str.; ISBN: 978-3-8233-8261-4. Najnowši, pjaty zwjazk tutoho wólneho rjadu, wěnowany nadrobnemu přehladej rěčnych mjeńšin w Němskej, pak je z wěstym pendantom horjeka mjenowanych titlow. Je bjezdwěla móžno jeho zestajenje a wudaće jako zasłužbny skutk hódnoćić. Na terenje dźensnišeje Němskeje su dźě hižo lětstotki dołho nimo Němcow tež druhe awtochtone etniske a rěčne skupiny zasydlene; wosebje po Druhej swětowej wójnje pak stej přez wliw imigracije na bjezprecedentne wašnje tež ličba a podźěl přisłušnikow alochtonych etniskorěčnych mjeńšin rozrostłoj. Tuta diwersita njeje jenož w zwisku z jeje »zajimawosću« abo teoretiskej runinu, ale wosebje hladajo na praktiske wuskutkowanje wuznamna. Při běžnym zwjeršnym pohladnjenju na němsku towaršnosć so dźě mjenowana realita jenož w njedosahacej měrje reflektuje. Wobšěrne a wěcywustojne dźěło »Handbuch der Sprachminderheiten in Deutschland« móže tuž jako wědomostnje derje zapołožene a nimoměry wužitne žórło informacijow a zdobom jako praktiski pomocny srědk słužić.

Kniha wopřija dźesać kapitlow, wěnowanych mjeńšinowym rěčam Němskeje; jich awtorojo su fachowcy na tutym polu. Přepytowane rěče su danšćina, sewjerna frizišćina, wuchodna (saterlandska) frizišćina, delnjoněmčina, serbšćina, romašćina; z »nowych rěčow« pak rušćina, turkowšćina a pólšćina. Jako wosebity kapitl je tež znamjenjowa rěč wobjednana. Ramik jednotliwych dźělow je – hač na małe wujimki – kruće zapodaty a mjenje bóle samsny: Na detailne wašnje je w kóždym wotdźělu wopisany geografiski, demografiski, historiski, politiski, juristiski kaž tež kulturny pozadk konkretneje rěčneje towaršnosće. Prezentowane přehlady a daty su wědomostnje walidne, zdobom pak su wužitne a derje wužiwajomne tež na praktiskim polu. Hódne su mjez druhim (husto hewak jenož lědma docpějomne) aktualne daty wo situaciji jednotliwych rěčow na šulskim polu.

Leoš Šatava Foto: z priwatneho wobsydstwaW lěće 1999 sym so w nastawku w Serbskich Nowinach prócował w nadpismje wopisanu temu naćisnyć. Tute mysle je mjez druhim Jan Bart dale wjedł. Bě pak za mnje přijomna překwapjenka, zo tute prašenje po dlěšim času znowa zaklinči – we wuběrnej narěči Jany Markoweje składnostnje 20. róčnicy »Chróšćan zběžka«.

Tež w tutym zwisku něšto wosobinske přidam. Srjedź awgusta wotmě so we wuchodočěskej Budislavi rěčny kurs serbšćiny, přihotowany přez Towarstwo přećelow Serbow. Na nim wobdźělich so z tematiskim přednoškom wo »Chróšćan zběžku« w lěće 2001 – mjez druhim wuprajich w datym konteksće zadźiwanje, zo njejsu so prjedawše róčnicy tutoho wusahowaceho podawka wuraznišo swjećili (a zo wón dotal ani ze stawizniskeho ani z politiskeho wida hłubšo analyzowany njebě). Ćim wjetše pak bě moje překwapjenje, jako zhonich, zo so aktualnje dopomnjenska akcija po 20 lětach přihotuje! Po wobdźělenju na derje přihotowanym podawku 6. septembra na šulskim dworje w Chrósćicach pak dyrbjach tola nazhonić, zo na prašenje »Kelko serbskosće Serbja chcedźa? – 2.0« ani po dwěmaj lětdźesatkomaj jasniša wotmołwa njeeksistuje. Róčnica »zběžka« wotmě so w přijomnej atmosferje; něšto wjac hač sto ludźi pak wona njepřiwabi. Podawk wopytachu hłownje ći, kotrychž njeje trjeba za aktiwity na serbskim narodnym polu přeswědčować; nowych mnoholičbnišich zajimcow pak wón lědma narěči, tež hdyž potencial za to bě. Tak kaž so hižo před 20 lětami tež w diskusiji w Internecach pokaza, zwosta tež w lěće 2021 šěrša serbska towaršnosć nastupajo poćah k »zběžkej« skerje pasiwna, njejednotna a liwka.

Nimale tři lětdźesatki po wudaću w lěće 1991 tehdy aktualnje nastateje zběrki (po)přewrótowych refleksijow Zwróćene dny1 pokaza so na serbskim knižnym blidźe jeje wěsty pendant, zestajany wot Cordule Ratajczakoweje. Njejedna pak so wo ryzy paralelu – mjeztym zo bě z awtorami tekstow prěnjeje mjenowaneje knižki takrjec »prěnja liga« serbskich spisowaćelow, je skala powědacych w nowej knižce profilowje wo wjele šěrša a powołansce njewobmjezowana. Zasadniši rozdźěl je pak wězo w zwisku z mjeztymnym běhom časa widźeć: Započatk 1990tych lět bě wšo začuwane a wopisowane hišće chětro nowe a zdobom njewěste, dźensa su zhladowanja na tule turbulentnu dobu a jeje dalše wuwiće a wuskutki přez prismu třicećilětneje časoweje distancy a mjeztym docpětych dožiwjenjow a nazhonjenjow hižo wuhódnoćowane.

Runje mjenowana rozdźělnosć a z tym zwjazana pisana optika cyłkownje třinaće powědarjow (w 12 wotdźělach) »projektej« Noweje swobody? bjezdwěla tyje. Wuběrk respondentow je (nastupajo pochad a skalu měnjenjow) derje wupytany. Tež hdyž su wjacori z nich wurazne profilowane wosobiny na serbskim narodnym a kulturnym polu (apropos: spisowaćelenje je tež tule pola někotrych znajmjeńša dźělnje pódla), njejsu wuprajenja a zjimanja druhich, mjenje znatych a w najwšelakorišich sferach žiwych wuwoprašowanych na žadyn pad mjenje wažne a zajimawe.

 

 

 

 

Benedikt Dyrlich w Nowej Wjesce w lěće 1975 Foto: Leoš Šatava

Wurjadny serbski literat, žurnalist a dramaturg Benedikt Dyrlich (*1950, Nowa Wjeska) je šěršej zjawnosći znaty najpozdźišo wot lěta 1975, jako bě jeho prěnja basniska zběrka Zelene hubki wušła. W slědowacych lětdźesatkach so wón dale wuprofilowa, swój njeprějomny spisowaćelski talent w swojich dalšich poetiskich twórbach połnje wobkrući a hišće dale wuwi. Eksperimentalne formy a originalne wašnje zhladowanja na běh swěta jeho tworjenje woznamjenjatej.

Njedawno pak překwapi Benedikt Dyrlich z nowym dźěłom cyle hinašeje družiny. Jedna so wo dwaj zwjazkaj jeho memoarow, zaramikowanej w lětach 1964–1989 a 1990–2018 a wopřijacej tak cyłkownje wjace hač połojcu lětstotka. Předpołoženej knize žiwjenskich dopomnjenkow (w Dyrlichowej generaciji poprawom hižo něšto skerje wuwzaćne), oscilowacej mjez ryzy priwatnej a wšopłaćiwej čłowjeskej runinu, stej bjezdwěla jónkrótny skutk. Unikatnosć tekstow tči hižo we wurjadnej metodźe. Awtor je so dźě při jich pisanju (husto skerje »redigowanju«) móhł zepěrać na wobšěrne, nimale cyłožiwjenske dźenikowe a druhe zapisy. Njejedna pak so wo standardne wjedźenje dźenika, ale husto tež wo nutrniwe filozofiske abo towaršnostne refleksije pytanja principow a zmysła žiwjenjoběha. Jónkrótnosć přeměšuje so z powšitkownym: Pódla wšopłaćiwych temow a prašenjow namaka so tule tež nimoměry sylna priwatna runina, w kotrejž stej stajnje přitomnej mandźelska Monika a serbska Łužica. Druha »eksaktna« zepěra teksta su wotćišćane kopije listow (zdźěla tež w němčinje), wotpósłane wot Dyrlicha w běhu žiwjenja pak Monice abo přećelam a znatym, pak tež oficialnym institucijam; jako vice versa su wozjewjene tež někotre wotmołwy. Hižo to, zo bě awtor kmany mnohe (tež wjace hač połsta lět stare podawki) systematisce wobswědčić z pomocu »archiwalisce« wobchowowanych a zrjadowanych dokumentow, móže so jako něšto cyle njewšědne hódnoćić.

Leoš Šatava Foto: z wobsydstwa Leoša ŠatavyHižo kónc 1970tych lět zjewi so na towaršnowědnym polu teorija »etniskorěčneje witality«. Po slědźenjach a tezach jeje hłowneho załožerja Howarda Gilesa kaž tež jeho naslědnikow hodźi so dźě witalnosć (žiwjenjakmanosć) etniskich cyłkow eksaktnje měrić. Jako najwažniše runiny na tutym polu běchu status, demografiske faktory kaž tež institucionalna podpěra woznamjenjene.

W slědowacych lětdźesatkach so mjenowana teorija dale wuwiwaše. W nowšim času pak estiski wědomostnik Martin Ehala zwěsći, zo mjeztym wužiwany naprašnik »subjektiwneje witality« njeje w mnohich padach kmany dosć, realnu aktualnu žiwjenjakmanosć etnikuma postajić. Wón namjetuje, dwaj prototypaj etniskosće rozeznawać: »horcu« (emocionalnu, afektowu) a »zymnu« (racionalnu) formu. Po Ehalowym měnjenju je runje prěni mjenowany typ w zwisku z přetraćom abo rewitalizaciju etniskich cyłkow nimoměry skutkowny abo samo rozsudźacy.

 

Lubina Hajduk-Veljkovićowa: Módre buny. Budyšin: LND, 2018, 212 str., 16,90 €, e-book 12,99 €

Tež hdyž je nastupajo skalu literarnych polow serbske pismowstwo hladajo na objektiwne limity relatiwnje bohate, nima wone wuraznišu tradiciju detektiwneho žanra. Za prěnje zaměrne pospyty móžemy w datym zwisku měć idejowje a politisce sylnje poćeženej dźěle z 1960tych lět – wobšěrniše powědančko Bena Rječki Woheń wo połnocy (1963) a wo něšto dlěše Opium (1965) Jana Wornarja. Za mjenowanej tekstaj stej (nimo šematiskosće a naiwnych předstawow wo žiwjenju w »skaženym Zapadźe«) charakteristiskej słaby literarny niwow a njedosahace zmištrowanje žanrowych prawidłow.1

Najebać někotrych dźělnych echow a motiwow (mjez druhim Jurij Koch) pak traješe nimale dalšich 40 lět, prjedy hač so »krimi« tež we Łužicy sylnišo etablěrować poća. Z cyle zasadnej pućrubarku sta so Lubina Hajduk-Veljkovićowa, rodźena Šěnec (*1976). Za milnik na mjenowanym polu móžemy jeje knižny tekst Pawčina złósće (2006), zapołoženy do nabožneho wobswěta katolskeje serbskeje wsy, měć. Zda so, zo njebu tutón tekst (najebać pozitiwny recensentski wothłós2) we Łužicy zasadnišo reflektowany. Přičina za limitowanu rezonancu bě snano literarna modernita kaž tež njezwučene prismy zhladowanja na tradicionelnu serbsku wjesnu zhromadnosć inkluziwnje motiwow łamacych zažrane stereotypy a tabu. Wo něšto pozdźišo so mjenowana awtorka z wokołopućom k detektiwnej tematice nawróći (tutón raz pak nic jako tworićelka, ale jako přełožowarka němskeho originala »delnjołužiskeho krimija« z Błótow Beaty Mičerlichoweje); tekst wuńdźe hornjoserbsce jako Mortwa w grobli (2013).